W pierwszej epoce językiem liturgicznym w Rzymie było [mówienie] greckie. Po grecku mówili chrześcijanie rzymscy (jak i w innych środowiskach kościelnych — w Aleksandrii, Antiochii, Jerozolimie itd.) przynajmniej przez dwa pierwsze wieki. Klemens rzymski pisze po grecku; najdawniejsze napisy w katakumbach są greckie. Nie wyłoniła się jeszcze myśl osobnego języka liturgicznego w owym czasie; modlitwy mówiły się w ojczystym języku.
Łaciny zaczęli pierwsi używać niechybnie chrześcijanie w Afryce. Papież Wiktor I (190—202) był Afrykańczykiem; on to uchodzi za pierwszego Rzymianina, który łaciną się był posługiwał[1]. Nowacjan (około r. 251) pisze po łacinie; od tego mniej więcej czasu, a więc od III wieku łacina wchodzi w ogólne użycie i zostaje językiem, którym jedynie mówią chrześcijanie w Rzymie; trudno zaś określić, kiedy łacina zastąpiła język grecki w rzymskim kościele i jego liturgii. Kattenbusch odnosi początki łaciny jako języka liturgicznego do drugiej połowy III wieku[2]. Watterich[3] Probst[4] Rietschel[5] mniemają, że greckie jeszcze się używało w liturgii rzymskiej aż do końca IV wieku. W każdym razie zamiana dokonywała się powoli i stopniowo.
Obydwa języki musiały obok siebie się używać przez dość długi czas przejściowy. Marius Victorinus Africanus pisze około r. 360 po łacinie, ale jeszcze po grecku przytacza modlitwy liturgiczne[6]. Pismo św. istniało przez pewien czas tylko po grecku, w tekście Septuaginty greckiej Stary Testament[7]. Lekcje czytały się po grecku w Rzymie, w każdym razie przez długie lata, aż do VIII wieku[8]; niejedne psalmy śpiewały się po grecku w tej samej epoce[9]. Mamy też nawet rzeczywiście ustępy greckie we mszy[10]. Amalary z Metz (około r. 857) (P. L. CV 1073) i Pseudoalkuin[11] wspominają jeszcze formuły greckie. Wyznanie wiary ma się mówić albo po grecku albo po łacinie, wedle woli nawracającego się; tak uczy sakramentarz Gelazjański[12].
Zmiana języka nie oznacza jeszcze zmiany rytu, chociaż może być sposobnością dla pewnych zmian liturgicznych. Świadectwa Nowacjana o liturgii po łacinie zgadzają się bardzo dobrze z greckimi Konstytucjami apostolskiemu Afrykańczycy (Tertullian, Cyprian i inni) opisują ten sam ryt łaciński, co Grek św. Justyn. Zupełnie to możliwe, przetłumaczyć bez zmian żadnych po prostu tylko te same formuły na inny język; i ryt bizantyński przełożony został na cały szereg języków bez żadnych zmian. Rzeczą to jednak niewątpliwą, że duch języka łacińskiego ostatecznie wpływał na kształtowanie się rytu rzymskiego. Łacina jest z istoty swej zwięzłym, surowym językiem w porównaniu do retorycznej rozwlekłości wyrażeń w greckim. Łacina więc niejako z istoty swej dążyła do tego, aby skracać zbyt rozwlekłe zwroty. A ta zwięzłość i surowa prostota jest wybitnym znamieniem mszy rzymskiej. Zdaniem też niejednych uczonych zmiana języka była najbliższą sposobnością do przekształcenia kanonu mszalnego wedle obrządku rzymskiego.
Adrian Fortescue
(Z książki autora: Dzieje Mszy św. Tłum. Hozakowski W. Poznań: 1914, s. 117-118).
[1] Jeśli jest autorem traktatu: de aleatoribus, który nieraz przypisuje się św. Cypryanowi. Por. Harnack w Texte und Untersuchungen VI; przeciw niemu Bardenhewer: Gesch. der altkirchl. Literatur (Freiburg 1903) II 416-447.
[2] Das apostoł. Symbol (Lipsk 1900) II 331 n. 108.
[3] Konsekrationsmoment, 1,31 ust.
[4] Abendlandische Messe, 5 nst.
[5] Lehrbuch der Liturgik I 337 — 338. C. P. Caspari zna świadectwa na liturgiczny język grecki w Rzymie jeszcze z końca III wieku. (Quellen zur Gesch. des Taufsymbols, Christiania 1879 III 267 — 466.
[6] Probst 1 c. sir. 5.
[7] Itala łacińska, przynajmniej jej nazwa, nie pojawia się z całą pewnością przed IV wiekiem; istniały wprawdzie przekłady łacińskie w Afryce już w II i III wieku. Por. Jacquier: Le Nouveau Testament II str. 118 ust.
[8] Pierwszy Ordo rzymski powiada, że lekcye w Wielką Sobotę czytają się najprzód po grecku, a potem po łacinie (P. L CXXVI1I 955).
[9] Tamże 966, 967, 968.
[10] Agios o Theos itd. Kyrie elejson nie można przytaczać na dowód.
[11] Caspari 1. c. 466 nst.
[12] Wyd. Wilson, 53—55.