Pierwsze zgody na używanie języka narodowego dla Europy – 1964-1965 r.

Od kwietnia 1964 r. Consilium wydawało odpowiednie dekrety dla poszczególnych krajów europejskich, których podstawą były życzenia biskupów konkretnych państw, wynikłe podczas obrad posiedzeń Konferencji Episkopatów. Dekrety, które były wydawane przez Consilium, zawierały w sobie przede wszystkim uporządkowanie nowych wytycznych pod względem konkretnego aspektu liturgii, do którego się odnosiły. W ten sposób zebrano w jedno wszystkie zapiski poprzednich dokumentów nt. używania języka narodowego w liturgii, stwierdzając na mocy Decretum typicum, że można go używać: podczas odczytywania lekcji, Epistoły i Ewangelii; w modlitwie wiernych; w śpiewach części stałych; w śpiewach zmiennych Mszy św. (antyfonie na wejście, na Ofiarowanie, na Komunię (ze swymi psalmami) oraz w śpiewu międzylekcyjnym); w aklamacjach, pozdrowieniach i formułach dialogowanych; w modlitwie Pańskiej (wraz z wprowadzeniem do niej) i embolizmie; podczas Komunii wiernych; w modlitwach prezydencjalnych i oracji nad ludem[1]. Natomiast w kwestii używania języka narodowego w innych celebracjach liturgicznych opowiedziano się następująco: wolno go było używać w obrzędach chrztu, bierzmowania, pokuty i pojednania, małżeństwa i namaszczenia chorych (formula Essentials minime excepta), a także w obrzędzie udzielenia Komunii św. poza Mszą[2]. Podobnie w obrzędach święceń wolno było nie używać łaciny w przemówieniu na początku święceń lub konsekracji biskupiej (choć w tym drugim przypadku to także podczas egzaminu i napomnień można było zrezygnować z łaciny na rzecz języka narodowego)[3]. Ponadto w języku narodowym można było sprawować sakramentalia i obrzędy pogrzebowe[4].

Jako pierwsza w Europie taką zgodę otrzymała dn. 1 maja 1964 r. (a następnie 25 stycznia 1965 r.) Szwajcaria, w której można było używać aż czterech języków: francuskiego, niemieckiego, włoskiego i romańskiego[5]. Korzystania z nich podczas Mszy św. oraz sakramentów i sakramentaliów miało być zgodne z Decretum typicum, natomiast podczas odmawiania brewiarza można było się pożytkować którymś z tych języków, jeśli przekład danej godziny był obecny we wcześniej zatwierdzonej księdze obecnej w diecezji[6]. Ponadto specjalny dekret partykularny otrzymało dn. 13 kwietnia 1965 r. Zgromadzenie Sióstr od Św. Krzyża[7].

Kolejnym krajem była Belgia. Państwo to otrzymało dn. 1 czerwca 1964 r. oraz 18 listopada 1964 r. pozwolenie na używanie języka francuskiego i flamandzkiego jako mowy narodowej w liturgii, której używanie miało być zgodne z Decretum typicum[8]. Wskazano przy tym na księgi, którymi mogli posiłkować się duszpasterze odprawiający Msze święte w języku francuskim lub flamandzkim[9]. Dekret obejmował również wytyczne dot. zatwierdzonych ksiąg w języku francuskim, którymi można było się posługiwać podczas obrzędów sakramentu chrztu i namaszczenia chorych oraz małżeństwa, a także święceń, pogrzebu i konsekracji kościoła oraz ołtarza[10]. W języku flamandzkim zostały bowiem zatwierdzone jedynie księgi dot. sakramentu małżeństwa i święceń oraz obrzędów pogrzebu i różnych błogosławieństw[11]. Jednak w obydwu językach był już obecny przekład brewiarza[12].

Na mocy specjalnych dekretów z dn. 15 czerwca 1964 r., 6 marca 1965 r. oraz 17 marca 1965 r. Anglia i Kumbria mogły posługiwać się językiem angielskim tam, gdzie dozwalano sprawować Mszę w języku narodowym. Jednakże wskazania z Decretum typicum tak naprawdę obowiązywały tam w przypadku Mszy czytanej, gdyż w liturgii śpiewanej dopuszczano język angielski tylko w czytaniach[13]. Wyjątkiem był tylko Zakon Kaznodziejski, któremu zezwolono na korzystanie z częściowego przekładu Mszału ich własnego rytu[14].

Dn. 15 czerwca 1964 r., co zostało powtórzone także dn. 10 listopada 1964 r. swoje pozwolenie na używanie własnego języka otrzymała Malta. Języka maltańskiego wolno było używać w Mszy św. poza wezwaniami Kýrie[15]. Sakramentalia należało sprawować po łacinie[16]. Natomiast spośród sakramentów: udzielanie Komunii św. poza Mszą, obrzęd sakramentu małżeństwa oraz napomnienie i przemówienie podczas święceń, można było sprawować w języku maltańskim[17]. Swój dekret otrzymał też Zakon Braci Mniejszych, któremu zezwolono na korzystanie z własnych przetłumaczonych modlitw mszalnych[18].

Holandia również posiadała dekret umożliwiający sprawowanie Mszy św. w języku niderlandzkim, na co wskazywały dwa dekrety: z dn. 10 lipca 1964 r. oraz z dn. 6 grudnia 1964 r.[19] Używanie tego języka w liturgii Mszy, sakramentów i sakramentaliów miało odbywać się zgodnie z Decretum typicum, bez rozróżniania form Mszy, zgodnie z potwierdzonymi księgami[20].

Dn. 10 lipca 1964 r., a potem dn. 8 września 1964 r. swoje dekrety otrzymała także Francja, której pozwolono używać języka francuskiego w liturgii[21]. W obrzędzie Mszy św. śpiewanej wolno było używać języka francuskiego w czytaniach, propriach, aklamacjach, pozdrowieniach, formułach dialogowanych, podczas Komunii wiernych oraz w modlitwach prezydencjalnych[22]. Natomiast w obrzędzie Mszy św. czytanej należało stosować się w tym względzie do Decretum typicum[23]. Z wykazu ksiąg z tłumaczeniem tekstów na język francuski wynika, że w tym języku wolno było sprawować także obrzędy bierzmowania, pokuty i pojednania, święceń, konsekracji kościoła i ołtarza oraz dzwonu. Ponadto istniał już przekład brewiarza na język francuski[24]. Warto przy tym zauważyć także dekrety partykularne dla wspólnot obecnych we Francji: dn. 23 lutego 1965 r. zatwierdzono przekład tekstów liturgicznych dla Akwizgranu; dn. 10 listopada 1964 r. (a następnie: 18 listopada 1964 r., 5 listopada 1964 r. i 13 kwietnia 1965 r.) zatwierdzono używanie języka baskijskiego w liturgii (w zakresie obowiązywania języka francuskiego) oraz Ordinarium Missæ, tekst czytań i psałterza w języku baskijskim, a także propria mszalne na Wielki Post i miesiąc marzec; dn. 14 lipca 1964 r. oraz 17 marca 1965 r. trzy francuskie miasta (m.in. Wenecja i Brion) otrzymały przywilej korzystania z brytyjskiej odmiany języka angielskiego w liturgii (w zakresie obowiązywania języka francuskiego), a do zatwierdzonego rytuału z 1942 r. dodano formułę absolucji sakramentalnej w tymże języku; dn. 16 grudnia 1964 r., 15 marca 1965 r. i 26 stycznia 1965 r. trzy diecezje otrzymały zgodę na używanie przekładu formularzy Mszy własnych; dn. 3 kwietnia 1965 r. wydano zgodę ad experimentum na używanie francuskich tekstów rytu konsekracji dziewic według reguły św. Benedykta dla opactwa „Noter-Dama de Jouarre”; dn. 20 listopada 1964 r. wydano zgodę na używanie przekładów Mszy własnych dla kolejnej francuskiej diecezji, z tym że dodano do dekretu także pozwolenie na używanie także tożsamego z Mszami oficjum[25]. Dla dominikańskich zakonników mieszkających we Francji wydano zgodę m.in. na używanie francuskich ksiąg dominikańskich przy sakramencie pokuty i pojednania oraz czytań brewiarzowych dla sióstr dominikanek[26].

Zgodnie z postanowieniami Decretum typicum od dn. 10 lipca 1964 r. również Szkocja mogła używać języka galickiego i angielskiego w liturgii Mszy, sakramentów i sakramentaliów[27].

Biskupi Jugosławii otrzymali dn. 12 lipca 1964 r., 16 grudnia 1964 r. oraz 5 lutego 1965 r. pozwolenie na używanie języka chorwackiego i słowiańskiego w liturgii Mszy św. oraz sakramentów i sakramentaliów zgodnie z Decretum typicum[28]. W brewiarzu można było używać któregoś z tych języków tylko podczas nieszporów i to tylko wtedy, gdy sprawowane je z udziałem ludu[29]. Specjalny dekret otrzymał Zakon Braci Kaznodziejów, gdyż dn. 6 marca 1965 r. zezwolono im na korzystanie ze swojego mszału zakonnego, podobnie jak wcześnie dn. 22 lutego 1965 r. zezwolono Zakonowi Braci Mniejszych na używanie własnych formularzy w mszale[30].

Dn. 1 października 1964 r. specjalne zezwolenie otrzymali również Polacy, którzy przebywali poza granicami kraju. Mogli oni sprawować Mszę i sakramenty oraz sakramentalia w języku polskim w takim wymiarze, w jakim na danym obszarze był obecny język narodowy danego kraju[31].

Irlandia od dn. 4 listopada 1964 r. mogła używać języka angielskiego lub galickiego w świętej liturgii (tak Mszy św., jak i sakramentów i sakramentaliów) w sposób określony przez Decretum typicum, według zatwierdzonych ksiąg, które wymieniono w dekrecie[32].

W ten sam sposób, co Szkocja, także Szwecja mogła korzystać ze swego języka narodowego od dn. 4 listopada 1964 r. Jedynym wyjątkiem była tu Msza św., podczas której zastrzegano korzystania z łacińskich modlitw prezydencjalnych[33].

Dekret na używanie języka ojczystego w liturgii został wydany dn. 4 listopada 1964 r. również dla Norwegii, zezwalając na korzystanie w tym kraju z języka norweskiego[34]. Wskazano, że wolno z niego korzystać tylko podczas Mszy św., odczytując po norwesku lekcje mszalne (z ich formułami), modlitwę Pańską (z wprowadzeniem do niej) oraz modlitwę powszechną[35]. Ponadto w Mszy recytowanej wolno było odczytać w języku narodowym śpiew międzylekcyjny[36]. Natomiast za zgodą ordynariusza wolno było w liturgii recytowanej odprawić po norwesku wszystko, na co zezwalał Decretum typicum, za wyjątkiem Sanctus[37].

Od tego samego dnia liturgię mszalną można było sprawować w języku hiszpańskim w Hiszpanii, do której zaadresowano kilka dekretów (z dn. 4 listopada 1964 r., 3 grudnia 1964 r. i 8 marca 1965 r.)[38]. Należało się przy tym stosować do wytycznych Decretum typicum, gdyż korzystanie z języka hiszpańskiego było możliwe tylko w aspekcie Mszy, sakramentów i sakramentaliów[39]. Niektóre miejsca w Hiszpanii cieszyły się także szczególnymi przywilejami: od dn. 8 marca 1965 r. diecezja Bilbao mogła sprawować liturgię w lokalnym dialekcie; w mieście San Sebstián wolno było używać języka baskijskiego w liturgii Mszy św., czytaniach Wielkiego Tygodnia oraz obrzędach chrztu i namaszczenia chorych (w granicach, którym podlegał użytek języka hiszpańskiego); archidiecezja Tarragony od dn. 3 grudnia 1964 r. mogła sprawować liturgię (Mszy św., chrztu i namaszczenia chorych w języku katalońskim (w granicach, którym podlegał użytek języka hiszpańskiego))[40]. Natomiast bracia z Zakonu Kaznodziejskiego otrzymali zatwierdzenie tekstów własnego rytu Mszy[41].

W państwie duńskim od dn. 17 listopada 1964 r. można było używać języka duńskiego w liturgii mszalnej w sposób ukazany przez Decretum typicum z tym wyjątkiem, że w liturgii śpiewanej jedynie lekcje mszalne mogły zostać odczytane po duńsku, a w liturgii czytanej nie zezwolono na używanie języka narodowego w modlitwie nad darami (sekrecie) oraz w dialogu przed prefacją[42]. W kontekście sakramentów zezwolono jedynie na używanie języka narodowego podczas chrztu, pokuty i pojednania oraz namaszczenia chorych, wskazując przy tym na księgi, którymi należało się posługiwać[43].

Specjalne dekrety (z dn. 20 listopada 1964 r. i 3 kwietnia 1965 r.) otrzymali również Niemcy, którzy mogli posługiwać się w liturgii językiem niemieckim[44]. Dekret nie rozróżniał rodzajów Mszy, wskazując tylko na to, że należało się stosować do Decretum typicum za wyjątkiem dialogu przed prefacją, który miał być wygłaszany po łacinie[45]. W obrzędach sakramentalnych należało używać łaciny, a w sakramentaliach (poświęceniu świec, popiołu, palm) można było modlić się językiem niemieckim[46]. Co ważne: wszystkie obrzędy Wielkiego Tygodnia mogły być sprawowane po niemiecku[47]. Język niemiecki mógł być stosowany także w brewiarzu, jeśli jego części znajdowały się w zatwierdzonych księgach diecezjalnych (a więc przypuszczalnie nie były to wszystkie godziny)[48]. Wskazano przy tym (jak zwykle) wykaz ksiąg, którymi wolno było się posługiwać[49]. Specjalny przywilej otrzymał tu okręg Miśnieński, gdzie od dn. 24 kwietnia 1964 r. można było używać języka serbskiego (na wzór języka niemieckiego)[50].

We Włoszech na mocy dekretów z dn. 20 listopada 1964 r., 15 lutego 1965 r. oraz 8 marca 1965 r. można było sprawować Mszę św., sakramenty i sakramentalia według wskazań umieszczonych w Decretum typicum[51]. W niektórych miejscach Włoch od dn. 11 lutego 1965 r. wolno było sprawować Mszę św. także w języku francuskim i niemieckim (według przekładów ksiąg tychże krajów)[52], a istniały też pozwolenia na używanie języka słowiańskiego (korzystając z przekładu ksiąg dokonanych w Jugosławii)[53]. W Mediolanie od dn. 24 listopada 1964 r. istniał zatwierdzony tekst Mszy rytu ambrozjańskiego[54]. Również zgromadzenia zakonne otrzymały swoje własne dekrety: Zakon Kaznodziejski na używanie swojego Mszału (dn. 11 lutego 1965 r.), Zakon Św. Jana Bożego na używanie przetłumaczonych części własnych Mszału (dn. 22 lutego 1965 r.), Zakon Braci Mniejszych Konwentualnych na używanie włoskiego Mszału Rzymsko-Serafickiego (dn. 17 marca 1965 r.), a Zgromadzenie Misjonarzy na własne formularze mszalne w języku włoskim (dn. 13 kwietnia 1965 r.)[55].

Luzytania otrzymała możliwość sprawowania liturgii Mszy św., sakramentów i sakramentaliów (zgodnie z wytycznymi Decretum typicum) w języku luzytańskim na mocy dekretów z 21. Listopada 1964 r. oraz 31 grudnia 1964 r.[56]

W dekrecie dla Austrii z dn. 24 listopada 1964 r. zaznaczono, że językiem narodowym, którego wolno używać w liturgii na terenie całego kraju, jest niemiecki[57]. Nie rozróżniono tutaj rodzajów Mszy, wskazując że można go używać zgodnie z Decretum typicum w każdej formie liturgii poza dialogiem przed prefacją[58]. W dekrecie tym przedstawiono niemieckojęzyczne księgi, których wolno było używać w liturgii mszalnej, lecz nie zamieszczono żadnej noty na temat ksiąg używanych podczas innych obrzędów liturgicznych[59].

Finlandia otrzymała swój dekret dn. 11 lutego 1965 r. Na jego mocy można było sprawować Mszę św. w języku fińskim lub szwedzkim w sposób określony w Decretum typicum bez rozróżniania formy Mszy św., korzystając z zatwierdzonych ksiąg[60]. Nie można było jednak sprawować w tym państwie (poza Mszą św.) żadnych sakramentów w języku narodowym (ani też odmawiać w ten sposób brewiarza)[61].

Od dn. 11 lutego 1965 r. język angielski lub hiszpański mógł być stosowany na Gibraltarze w formie, w jakiej był on obecny w Hiszpanii i w Anglii oraz w Kumbrii[62].

W Luksemburgu od dn. 22 lutego 1965 r. wolno było posługiwać się językiem niemieckim lub francuskim w sposób określony przez Decretum typicum, poza dialogiem przed prefacją w Mszy św.[63]

Od dn. 22 lutego 1965 r. również w Monako można było sprawować Msze, sakramenty (poza święceniami) i sakramentalia w jednym z czterech języków: monegaskim, włoskim, francuskim lub hiszpańskim[64]. W Mszy św. śpiewanej wolno było go używać we wszystkich lekcjach oraz w modlitwie powszechnej, zaś w Mszy św. recytowanej tak, jak określał to Decretum typicum za wyjątkiem wezwań do Chrystusa Pana[65].

Język narodowy w Grecji, jakim był oczywiście grecki, mógł być stosowany w liturgii mszalnej tak, jak przewidywano to w Decretum typicum (za wyjątkiem oracji kapłańskich)[66]. Pierwszy dekret na ten temat ujrzał światło dzienne dn. 6 marca 1965 r., drugi zaś dn. 26 marca 1965 r. Spośród innych obrzędów liturgicznych zezwolono jedynie na sprawowanie sakramentu chrztu i małżeństwa w języku greckim, podając odpowiednie księgi, którymi należało się posługiwać[67].

Od dn. 3 kwietnia 1965 r. również na Islandii można było sprawować Mszę św. w języku islandzkim, zgodnie z normami Decretum typicum[68]. Dekret dla Islandii nie przewidywał jednak używania języka narodowego w obrzędach sakramentów i sakramentaliów[69].

Łotysze mieszkający za granicą mogli ubiegać się na stosowanie w liturgii języka łotewskiego w graniach określonych przez Konferencję Episkopatu danego kraju[70]. Podobnie Litwini mogli w ten sposób używać języka litewskiego[71].

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Anglia-Cambria. Roma: 1964-1965.
2. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Austria. Roma: 1964.
3. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Belgium. Roma: 1964.
4. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Dania. Roma: 1964.
5. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Finnia. Roma: 1964.
6. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Gallia. Roma: 1964.
7. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Germania. Roma: 1964.
8. onsilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Gibraltaria. Roma: 1965.
9. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Græcia. Roma: 1965.
10. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Halvetia. Roma: 1964-1965.
11. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Hibernia. Roma: 1964-1965.
12. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Hispania. Roma: 1964-1965.
13. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Hollandia. Roma: 1964.
14. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Islandia. Roma: 1965.
15. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Italia. Roma: 1965.
16. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Jugoslavia. Roma: 1964-1965.
17. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Lethoni extra patriam degentes. Roma: 1965.
18. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Lituani extra patriam degentes. Roma: 1965.
19. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Lusitania. Roma: 1964.
20. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Luxemburgum. Roma: 1965.
21. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Melita. Roma: 1964.
22. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Monoecensis Principatus. Roma: 1965.
23. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Norvegia. Roma: 1964.
24. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Poloni exra Patriam degentes. Roma: 1964.
25. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Suecia. Roma: 1964.
26. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Scotia. Roma: 1964. 
27. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum typicum. Roma: 1965.

[1] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum typicum. Roma: 1965, art. 1 (Not, I-IV, 9).

[2] Zob. Tamże, art. 2a (Not, I-IV, 9).

[3] Zob. Tamże, art. 2b (Not, I-IV, 9).

[4] Zob. Tamże, art. 2c-2d (Not, I-IV, 9).

[5] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Halvetia. Roma: 1964-1965 (Not, I-IV, 18).

[6] Zob. Tamże (Not, I-IV, 19).

[7] Zob. Tamże (Not, I-IV, 20).

[8] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Belgium. Roma: 1964 (Not, I-IV, 12).

[9] Zob. Tamże (Not, I-IV, 12).

[10] Zob. Tamże (Not, I-IV, 13).

[11] Zob. Tamże (Not, I-IV, 13).

[12] Zob. Tamże (Not, I-IV, 13).

[13] Warto przy tym zauważyć, że w dekrecie dla Anglii i Kumbrii znajduje się zapis świadczący o tym, że w liturgii czytanej błogosławieństwo końcowe oraz dialog przed prefacją i aklamacja Sanctus winny były być odmawiane po łacinie. Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Anglia-Cambria. Roma: 1964-1965 (Not, I-IV, 10). Wyróżniono przy tym angielskojęzyczne księgi, które mogły być używane przy sprawowaniu Mszy św., Liturgii Godzin i obrzędów z rytuału.

[14] Zob. Tamże (Not, I-IV, 11).

[15] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Melita. Roma: 1964 (Not, I-IV, 29-30).

[16] Zob. Tamże (Not, I, 29).

[17] Zob. Tamże (Not, I, 29).

[18] Zob. Tamże (Not, I, 30).

[19] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Hollandia. Roma: 1964 (Not, I-IV, 23).

[20] Zob. Tamże (Not, I-IV, 23).

[21] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Gallia. Roma: 1964 (Not, I-IV, 14).

[22] Zob. Tamże (Not, I-IV, 14).

[23] Zob. Tamże (Not, I-IV, 15).

[24] Zob. Tamże (Not, I-IV, 15).

[25] Zob. Tamże (Not, I-IV, 16).

[26] Zob. Tamże (Not, I-IV, 16).

[27] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Scotia. Roma: 1964 (Not, I-IV, 32).

[28] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Jugoslavia. Roma: 1964-1965 (Not, I-IV, 25-26).

[29] Zob. Tamże (Not, I-IV, 26).

[30] Zob. Tamże (Not, I-IV, 27).

[31] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Poloni exra Patriam degentes. Roma: 1964 (Not, I-IV, 31).

[32] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Hibernia. Roma: 1964-1965 (Not, I-IV, 21).

[33] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Suecia. Roma: 1964 (Not, I-IV, 32).

[34] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Norvegia. Roma: 1964 (Not, I-IV, 30).

[35] Zob. Tamże (Not, I-IV, 30).

[36] Zob. Tamże (Not, I-IV, 30).

[37] Zob. Tamże (Not, I-IV, 30).

[38] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Hispania. Roma: 1964-1965 (Not, I-IV, 22).

[39] Zob. Tamże (Not, I-IV, 22).

[40] Zob. Tamże (Not, I-IV, 22).

[41] Zob. Tamże (Not, I-IV, 22).

[42] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Dania. Roma: 1964 (Not, I-IV, 13).

[43] Zob. Tamże (Not, I-IV, 13).

[44] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Germania. Roma: 1964 (Not, I-IV, 16).

[45] Zob. Tamże (Not, I-IV, 16).

[46] Zob. Tamże (Not, I-IV, 16).

[47] Zob. Tamże (Not, I-IV, 16).

[48] Zob. Tamże (Not, I-IV, 16).

[49] Zob. Tamże (Not, I-IV, 17).

[50] Zob. Tamże (Not, I-IV, 17).

[51] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Italia. Roma: 1965 (Not, I-IV, 24).

[52] Dotyczyło to prawdopodobnie niektórych miejsc wschodnich Włoch. Zob. Tamże (Not, I-IV, 25).

[53] Można z tego było korzystać na ternie wyznaczonym przez dekret w parafiach, gdzie byli wierni używający tego języka. Zob. Tamże (Not, I-IV, 25).

[54] Zob. Tamże (Not, I-IV, 25).

[55] Zob. Tamże (Not, I-IV, 25).

[56] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Lusitania. Roma: 1964 (Not, I-IV, 29).

[57] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Austria. Roma: 1964 (Not, I-IV, 11).

[58] Zob. Tamże.

[59] Zob. Tamże.

[60] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Finnia. Roma: 1964 (Not, I-IV, 14).

[61] Zob. Tamże (Not, I-IV, 14).

[62] Również księgi, które były stosowane na Gibraltarze pochodziły z Hiszpanii lub Anglii oraz Kumbrii. Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Gibraltaria. Roma: 1965 (Not, I-IV, 16-17).

[63] Można było go stosować w liturgii Mszy św., sakramentów oraz sakramentaliów. Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Luxemburgum. Roma: 1965 (Not, I-IV, 28).

[64] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Monoecensis Principatus. Roma: 1965 (Not, I-IV, 31).

[65] Zob. Tamże (Not, I-IV, 31).

[66] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Græcia. Roma: 1965 (Not, I-IV, 18).

[67] Zob. Tamże (Not, I-IV, 18).

[68] Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Islandia. Roma: 1965 (Not, I-IV, 23-24).

[69] Zob. Tamże (Not, I-IV, 24).

[70] Wyrażono to dn. 12 marca 1965 r. Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Lethoni extra patriam degentes. Roma: 1965 (Not, I-IV, 27).

[71] Wyrażono to dn. 23 kwietnia 1964 r. oraz dn. 22 lutego 1965 r. Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Decretum Lituani extra patriam degentes. Roma: 1965 (Not, I-IV, 27-28).