Wprowadzenie do rytu z 1965 r.

Jeffrey Tucker napisał kiedyś te znamienne słowa:

„O liturgii z 1965 r. prawie w ogóle się nie słyszy, a jednak jest to ta celebracja, która bezpośrednio wynikała z Konstytucji Sacrosanctum Concilium”[1].

Faktycznie trzeba przyznać, że zagadnienie rytu z 1965 r. jest obce nie tylko literaturze polskiej, ale i światowej. Można to wytłumaczyć dość dużym tempem zmian posoborowej reformy liturgicznej, którą dzisiaj traktuje się powszechnie za zwartą całość, a tylko nieliczni wyszczególniają w swoich badaniach poszczególne jej etapy. Niemniej jednym z takich etapów był czas pomiędzy styczniem 1965 r. a majem 1967 r., kiedy to w użyciu były nowo wydane księgi liturgiczne[2]. Każda z nich posiadała swoje własne editio typica, przez co nie stanowiły one kontynuacji swych dawnych odpowiedników (na zasadzie wydania poprawionego czy uaktualnionego)[3]. Dzięki temu można mówić o tym, że ma się do czynienia z osobnym rytem, stanowiącym pierwsze praktyczne odzwierciedlenie założeń soborowej odnowy liturgicznej, wyrażonych w Konstytucji o Liturgii Świętej[4].

Droga do wydania przez Sobór Watykański II (1962-1965) tematycznego dokumentu o liturgii, regulującego m.in. przyszłą reformę liturgiczną, była długa[5]. W żadnym razie nie rozpoczęła się ona w XIX czy XX w., choć wtedy jej potrzeba zaczęła być bardzo mocno eksponowana przez Ruch Liturgiczny, gdyż jej początki sięgają już Soboru Trydenckiego (1545-1563). Wydany po tym soborze Mszał Rzymski, stanowiący rezultat średniowiecznego rozwoju liturgii, został opublikowany w celu ujednolicenia obrzędów Mszy św., sprawowanych dotychczas w bardzo różnych formach[6]. Historia liturgii dostrzega w tym wydarzeniu moment istotny, ale nie zwieńczający rozwój kultu Bożego. Wszakże mszał, tak jak inne księgi wydane po Soborze w Trydencie, w przeciągu wieków ulegał większym lub mniejszym zmianom. Swoje modyfikacje wprowadzili następujący papieże: Klemens VIII (†1605), Paweł V (†1644), Urban VIII (†1644), Benedykt XIV (†1758), Klemens XIII (†1769), Leon XIII (†1903), Pius X (†1914), Benedykt XV (†1922), Pius XI (†1939), Pius XII (†1958) i Jan XXIII (†1963)[7]. Trzeba mieć przy tym na uwadze, że w trakcie pontyfikatów tych i innych papieży między końcówką XVI a połową XX w., swoje dekrety i różne inne dokumenty wydawała Święta Kongregacja Obrzędów, którą do istnienia powołał w 1588 r. papież Sykstus V (†1590)[8]. W ten sposób można oddać słuszność słowom papieża Jana XXIII (†1963), który podkreślił, że Kościół to struktura, która się zmienia, co należy także odnieść do pewnych części liturgii[9]. Twierdzenie, że Kościół i jego liturgia nie może podlegać zmianom, jak trafnie zauważył jeden z badaczy, jest po prostu zaprzeczeniem istoty wspólnoty kościelnej[10]. Liturgia zawsze była ważna dla Kościoła, gdyż jest jego życiem, dlatego na przełomie wszystkich wieków troszczono się o to, aby była ona sprawowana jak najlepiej i by przemawiała do wiernych. Dlatego dostrzeżono, że wiele obrzędów, które dawniej były przystępne świadomości wiernych, teraz niekonieczne są takimi – wskazywano przy tym często na majestatyczny obrzęd konsekracji dziewic, który w XII czy XIII w. przemawiał do wiernych, gdyż był zakotwiczony w realiach ówczesnego świata, lecz nie czynił już tego tak wyraźnie dla wierzących XX w.[11] Obrzędy rzymsko-frankijskie, będące świadkami i efektami średniowiecznego spotkania się dwóch liturgii, stały się podstawą kodyfikacji ksiąg liturgicznych po Soborze w Trydencie i w ten sposób funkcjonowały jeszcze w drugiej połowie XX w.[12]

Nic więc dziwnego, że podstawą dla reformy liturgicznej, dokonywanej po II Soborze Watykańskim, były księgi liturgiczne, wydane przed jej rozpoczęciem[13]. Organy, które przygotowywały odnowę liturgiczną w Kościele, miały być wierne tradycjom liturgicznym, kierując się względami duszpasterskimi przy modyfikacji obrzędów[14]. Podjęcie tego działania właśnie w XX w. nie było przypadkowe. Otóż między XIX a XX w. nastąpił znaczny rozwój badań biblistycznych, patrologicznych, historycznych (pod względem dziejów Kościoła) oraz eklezjologicznych[15]. Sprawiło to, że zaczęto dostrzegać potrzebę odnowy liturgicznej, która miała ożywić eucharystyczną pobożność wśród wiernych Kościoła[16]. Jej pierwsza implementacja w księgach rytu rzymskiego – bo na nich tutaj zostanie skupiona uwaga – dokonała się właśnie w 1965 r. Dlatego też czasem liturgię tę określa się rytem „według zaleceń soboru”[17]. Nie należy tego czasu mylić z odnową, mającą miejsce po 1967 r., gdyż sam Benedykt XVI (†2022) pisał, że jest to wynik innych działań, aniżeli te, mające miejsce dotychczas[18]. Sam zaś arcybiskup Annibale Bugnini (†1982) pisał o liturgii z roku 1965 r. w ten sposób:

„Nowy (porządek Mszy). Nie jest to ścisłe. Powinno się powiedzieć: odnowiony, zaktualizowany, gdyż mimo retuszów, adaptacji, korekt, Ordo Missæ nie zmieniło oblicza w swej istotnej treści”[19].

Tę tezę, wedle której porządek Mszy św., ale i innych obrzędów liturgicznych nie zmienił swojej istotnej treści, będzie starano się tu udowodnić. Pragnie się to uczynić na przykładzie tego szczególnego rytu, gdyż rok 1965 r. należy bezspornie zaliczyć do momentu przełomowego w historii liturgii[20]. Papież Paweł VI (†1978) ogłaszając nowe obrzędy Mszy św. w dn. 7 marca 1965 r., rzekł, iż nowy sposób modlitwy jest niezwykły, przez co jego wprowadzenie stanowi uroczyste zainaugurowanie odnowionej formy liturgii, dzięki której można na nowo odpowiedzieć na dialog pomiędzy Bogiem a człowiekiem[21].

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. A. Roche: The Roman Missal of Saint Paul VI. A witness to unchanging faith and uninterrupted tradition. W: Not. Vol. LVI. Roma: 2020 (s. 248-258).
2. F. Małaczyński: Perspektywy reformy liturgii. W: RBL. R. XIV. Nr 6. 1961 (s. 298-311).
3. H. Rennings: Aus Treue zur Tradition: reform der Liturgie. W: LSM. Hg. F. Henrich. Würzburg: 1968 (s. 145-161).
4. Ioannes XXIII: Ad moderatores iuventutis italicæ Actionis Catholicæ. Roma: 1959 (ACV, I/1, 10).
5. I. Skubiś: Podstawowe pojęcia dotyczące obrządków. W: CST. T. IV. 1978 (s. 315-323).
6. J. Miazek: Czterdzieści lat soborowej Konstytucji o Liturgii „Sacrosanctum Concilium” (1963-2003). W: WST. T. XVII. 2004 (s. 185-200).
7. J. Ratzinger: Opera Omnia. T. XI. Tłum. W. Szymona. Lublin: 2012.
8. J. Tucker: The 1965 Ordo Missae. W: „New Liturgical Movement” [online] https://www.newliturgicalmovement.org/2007/07/1965-missal-other-extraordinary-form.html, [dostęp: 17.08.2023].
9. K. Richter: Liturgical Reform as the Means for Church Renewal. W: ML. Ed. A. A. Häussling. Collegeville: 1994 (s. 119-144).
10. M. Barba: La reforma conciliare dell’<<Ordo Missæ>>. Il percorso storico-redazionale dei riti d’ingresso, di offertorio e di comunione, Roma 2008.
11. M. Kołodziej: Zgromadzenie liturgiczne jako rzeczywistość teologiczno-kanoniczna w ministerialnym posługiwaniu Kościoła. Wrocław: 2012.
12. Paulus VI: Omelia. Santa Messa nella Chiesa di Ognissanti (I Domenica di Quaresima, 7 marzo 1965). Roma: 1965.
13. P. Jonnel: Sacramentals and blessings. W: CCI. Ed A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965 (s. 188-193).
14. P. Milcarek: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009.
15. P. Marini: Jak celebrować Eucharystię? W: ZFD. T. LXIV. Tłum. D. Piekarz. Kraków: 2014.
16. R. Cabié: The Eucharist. Trans. M. J. O’Connell. Collegeville: 1985.
17. Sacra Rituum Congregatio: Decretum. De editionibus librorum liturgicorum. Roma: 1966 (AAS, LVIII, 169).
18. Sacra Rituum Congregatio: Instructio altera ad exsecutionem Constitutionis de sacra Liturgia recte ordinandam. Roma: 1967 (AAS, LIX, 442-448).
19. S. Famoso: The General Norms for Liturgical Reformation. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965 (s. 83-87).
20. W. Pałęcki: Nadzwyczajna Forma Liturgii Rzymskiej w świetle dokumentów Kościoła. W: SL. T. IX. Red. C. Krakowiak, W. Pałęcki. Lublin: 2013 (s. 165-186).

[1] Zob. J. Tucker: The 1965 Ordo Missae. W: „New Liturgical Movement” [online] https://www.newliturgicalmovement.org/2007/07/1965-missal-other-extraordinary-form.html, [dostęp: 17.08.2023].

[2] W dn. 4 maja 1967 r. wydano bowiem drugą instrukcję wykonawczą, zawierającą szereg kolejnych modyfikacji. Zob. Sacra Rituum Congregatio: Instructio altera ad exsecutionem Constitutionis de sacra Liturgia recte ordinandam. Roma: 1967 (AAS, LIX, 442-448).

[3] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Decretum. De editionibus librorum liturgicorum. Roma: 1966 (AAS, LVIII, 169).

[4] Zob. I. Skubiś: Podstawowe pojęcia dotyczące obrządków. W: CST. T. IV. 1978, s. 315-323; M. Barba: La reforma conciliare dell’<<Ordo Missæ>>. Il percorso storico-redazionale dei riti d’ingresso, di offertorio e di comunione, Roma 2008, s. 157.

[5] Zob. A. Roche: The Roman Missal of Saint Paul VI. A witness to unchanging faith and uninterrupted tradition. W: Not. Vol. LVI. Roma: 2020, s. 248.

[6] Zob. R. Cabié: The Eucharist. Trans. M. J. O’Connell. Collegeville: 1985, s. 149 i 171.

[7] Zob. H. Rennings: Aus Treue zur Tradition: reform der Liturgie. W: LSM. Hg. F. Henrich. Würzburg: 1968, s. 153.

[8] Zob. M. Kołodziej: Zgromadzenie liturgiczne jako rzeczywistość teologiczno-kanoniczna w ministerialnym posługiwaniu Kościoła. Wrocław: 2012, s. 72.

[9] Zob. Ioannes XXIII: Ad moderatores iuventutis italicæ Actionis Catholicæ. Roma: 1959 (ACV, I/1, 10).

[10] Zob. K. Richter: Liturgical Reform as the Means for Church Renewal. W: ML. Ed. A. A. Häussling. Collegeville: 1994, s. 122.

[11] Zob. P. Jonnel: Sacramentals and blessings. W: CCI. Ed A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 189-190.

[12] Zob. W. Pałęcki: Nadzwyczajna Forma Liturgii Rzymskiej w świetle dokumentów Kościoła. W: SL. T. IX. Red. C. Krakowiak, W. Pałęcki. Lublin: 2013, s. 168.

[13] Szeroko na ten temat, zob. R. Cabié: The Eucharist. Trans. M. J. O’Connell. Collegeville: 1985, s. 150-170.

[14] Zob. F. Małaczyński: Perspektywy reformy liturgii. W: RBL. R. XIV. Nr 6. 1961, s. 299-300.

[15] Zob. J. Miazek: Czterdzieści lat soborowej Konstytucji o Liturgii „Sacrosanctum Concilium” (1963-2003). W: WST. T. XVII. 2004, s. 185

[16] Zob. S. Famoso: The General Norms for Liturgical Reformation. W: CCI. Ed. A. Bugnini, C. Braga. New York: 1965, s. 83.

[17] Zob. P. Milcarek: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009, s. 186.

[18] Zob. J. Ratzinger: Opera Omnia. T. XI. Tłum. W. Szymona. Lublin: 2012, s. 597.

[19] Cyt. za: P. Milcarek: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009, s. 186.

[20] Zob. P. Marini: Jak celebrować Eucharystię? W: ZFD. T. LXIV. Tłum. D. Piekarz. Kraków: 2014, s. 20.

[21] Zob. Paulus VI: Omelia. Santa Messa nella Chiesa di Ognissanti (I Domenica di Quaresima, 7 marzo 1965). Roma: 1965.