Każdy ryt wschodni, mimo wielu cech wspólnych, wykształtował własny system dni, w których Kościół w sposób szczególny modli się za zmarłych. Również różne są daty Wszystkich Świętych. Jednakże, należy tu zaznaczyć, iż nigdy nie jest to 1 listopada ani ta data nie wiąże się bezpośrednio lub pośrednio z modlitwą za zmarłych lub dniami pamięci o nich.
Ryt bizantyjski
W nim zasadniczo każda sobota poświęcona jest modlitwom za zmarłych, ponieważ tego dnia sam Jezus Chrystus spoczywał w grobie i zstąpił do Otchłani. Jednocześnie świąteczny charakter soboty jest bardzo podkreślany, nie jest to dzień powszedni, lecz dzień odpoczynku Bożego. Wpływa to nabożeństwa cyklu dobowego – na części zmienne, które w soboty są poświęcone zmarłym. Natomiast połunoszcznica (nabożeństwo o północy, w praktyce często sprawowane rano) ma w dzień sobotni nieco inny przebieg niż w dni powszednie oraz niedzielę.
Na sobotniej Boskiej Liturgii śpiewa się także jako hymny zmienne te poświęcone zmarłym. Są to tropariony Apostołowie, męczennicy i prorocy… na ton 2 oraz Głębią mądrości z miłości do człowieka wszystko stworzyłeś… na ton 8, kontakion Ze świętymi daj odpoczynek… na ton 8, prokimenon (wersety psalmu) przed czytaniem apostolskim na ton 6 Dusze ich zamieszkają w miejscu szczęśliwości.…, odpowiednie wersety do Alleluja przed Ewangelią oraz hymn komunijny (gr. koinoninkon, cs. zapriczasten) Błogosławieni, których wybrałeś i przyjąłeś,
Panie, pamięć o nich z pokolenia na pokolenie, alleluja x3. Do ektenii – wezwań modlitewnych w intencjach – można także dodać ektenię za zmarłych (cs. zaupokojna). Również po Liturgii może być odsłużona tzw. litija za zmarłych – czyli ektenia oraz śpiew kontakionu Ze świętymi daj odpoczynek… oraz hymnu Wieczna pamięć – albo panichida, czyli nabożeństwo za zmarłych.
Tylko trzy soboty nie są zupełnie poświęcone zmarłym: Sobota Wskrzeszenia Łazarza, Wielka Sobota i Sobota Paschalna. W przypadku wspomnień różnych świętych w sobotę okazje się łączą, jeśli jednak tego dnia wypada wielkie święto, wówczas nie ma modlitw za zmarłych – może być to najwyżej ektenia dodatkowa na Liturgii lub litija albo panichida po niej. Należy tu także zaznaczyć, iż istnieje kilka sobót w roku, które mają własne czytania jako przygotowanie do danego święta, np. Podwyższenie Krzyża czy Narodzenie Pańskie.
Jednakże, w przeciągu roku liturgicznego są wyznaczone jeszcze bardziej szczególne soboty poświęcone modlitwom za wszystkich zmarłych – to tzw. Soboty Rodzicielskie. W całym rycie bizantyjskim wspólne są dwie: Sobota Mięsopustna (czyli przedostatnia sobota przed Wielkim Postem) oraz Sobota przed Pięćdziesiątnicą (dzień przed Zesłaniem Ducha Świętego). Obydwie mają praktycznie identyczną strukturę, jeśli chodzi o wieczernię i jutrznię, która zarazem wyróżnia się na tle zwyczajnego porządku tych dwóch nabożeństw. Między innymi na wieczerni (czyli w piątkowy wieczór) zamiast prokimenonu piątkowego Boże, obrońcą moim jesteś Ty… na ton 7, śpiewane jest alleluja na ton 8 z wersetami: Błogosławieni, których wybrałeś i przyjąłeś, Panie, pamięć o nich z pokolenia na pokolenie; Dusze ich zamieszkają w miejscu szczęśliwości. Z kolei na jutrzni następuje recytacja katyzmy siedemnastej, czyli psalmu 118 (119), który jest podzielony na dwie stacje (nie na trzy, jak w obrzędzie pogrzebu Chrystusa w Wielką Sobotę i obrzędzie pogrzebu Bogurodzicy na święto Jej Zaśnięcia) oraz śpiew eulogitariów za zmarłych – istnieją trzy podstawowe wersje eulogaitariów, zatem to szczególny rodzaj hymnu. Również wielkopostne soboty mają bardzo dużo hymnów zawierających modlitwy za zmarłych oraz połowa ich czytań jest poświęcona pamięci o zmarłych w kontekście nadchodzącego Zmartwychwstania Chrystusa; aczkolwiek pierwsza i ostatnia (piąta) sobota Wielkiego Postu mają jako wątki pierwszoplanowe inne kwestie, odpowiednio cud św. Teodora Tyrona i Akatyst Zwiastowania.
Niektórzy – zwłaszcza chyba w Polsce – również uznają Niedzielę Antypaschy (zwaną też Przewodnią, Nową lub o Tomaszu) jako dzień szczególnej modlitwy za zmarłych. Dzieje się tak, ponieważ to pierwszy dzień, gdy modlimy się za zmarłych, aż od Soboty Wskrzeszenia Łazarza, czyli po dwóch tygodniach: Wielkim i Paschalnym. Należy jednak pamiętać, iż właściwie – poza uzasadnionymi duszpastersko przypadkami – w rycie bizantyjskim nie modli się za zmarłych poza wymienieniem ich imion na proskomidii, a Niedziela Antypaschy stanowi spojrzenie na śmierć w świetle Zmartwychwstania Chrystusa; to podzielenie się ze spoczywającymi w grobach tą radosną nowiną, co łączy się z procesją paschalną typową dla 39 dniu od święta Zmartwychwstania. Zatem, by nie naruszać szczególnego charakteru niedzieli, niektóre lokalne tradycje bardziej obchodzą jako paschalny dzień modlitw za zmarłych poniedziałek lub wtorek w tygodniu o Tomaszu (tj. drugim Okresu Paschalnego). Poniedziałek to bardziej domena tradycji serbskiej, to tzw. Pobusani Ponedeljak, zaś wtorek – wschodnich Słowian, to tzw. Radonica.
W niektórych tradycjach istnieją dodatkowe Soboty Rodzicielskie. W tradycji serbskiej Sobota Michałowa, czyli sobota przed dniem św. Cyriaka Pustelnika (29 września) – aczkolwiek nazwa nawiązuje do archanioła Michała. We wszystkich tradycjach słowiańskich oprócz bułgarskiej istnieje też Sobota św. Dymitra – to sobota przed dniem pamięci św. wielkiego męczennika Dymitra (26 października). W tradycji bułgarskiej z kolei Sobotą Rodzicielską jest ta przed świętem archanioła Michała i pozostałych Mocy Bezcielesnych (8 listopada). W tradycji rumuńskiej jesienną Sobotą Rodzicielską jest ostatnia sobota października. W niektórych miejscach na Bałkanach można się spotkać także z traktowaniem ostatniej soboty przed Postem Bożonarodzeniowym (jego początek to 15 listopada) jako Soboty Rodzicielskiej.
W przypadku śmierci danej osoby szczególnie modli się przez 40 dni od tego zdarzenia, a jeszcze bardziej oczywiście w dniu śmierci, na trzeci dzień od niej (Zmartwychwstanie Chrystusa), na dziewiąty dzień (dziewięć typów Mocy Bezcielesnych) oraz na czterdziesty dzień (gdy odbywa się sąd a dusza już nie błąka się po bliskich jej miejscach w tym świecie – 40 to biblijna liczba wskazująca na motyw przejścia, wyjścia).
Niedziela Wszystkich Świętych obchodzona jest tydzień po Zesłaniu Ducha Świętego i jest ostatnim dniem okresu Pentekostarionu/Triody Kwietnej. Wieńczy ona cały 128-dniowy cykl ruchomy Triody Postnej i Pentekostarionu. To podkreślenie, że święci w swoim wyborze przeszli drogę do Zbawienia i przebóstwienia, która nam została ukazana w trakcie Przedpościa, Wielkiego Postu, Soboty Łazarza i Niedzieli Palmowej, Wielkiego Tygodnia, Paschy i wreszcie okresu Świętej Pięćdziesiątnicy. To jest nasz wzór. To również wyrażenie nadziei, że jeśli przeżyliśmy te minione dni w należyty sposób, to i my możemy wejść do grona świętych.
Ryt koptyjski
Na pierwszy rzut oka wydaje się, iż w rycie koptyjskim nie ma szczególnego dnia poświęconego modlitwom za zmarłym, gdyż takowe są odczytywane przy obrzędzie „wzniesienia kadzidła” na każdej Boskiej Liturgii oraz wieczerni. Jednakże, można zauważyć, iż w cyklu tygodniowym wyróżniona jest sobota, podobnie jak w rycie bizantyjskim – tylko na sobotniej jutrzni Koptowie modlą się litanią za zmarłych.
Ponadto, bardzo szczególnym dniem w tym kontekście jawi się… Niedziela Palmowa. Jej wieczór to już nie radosne obchody Wejścia Pańskiego do Jerozolimy, lecz oddanie wzrastającego napięcia w tym mieście. Głównym elementem jest tzw. Pogrzeb Ogólny – niezwykle wyjątkowe nabożeństwo rytu egipskiego. Są to modlitwy za tych, którzy umrą w Wielkim Tygodniu. Dzieje się tak z trzech powodów. Po pierwsze, Wielki Tydzień w całości poświęcony jest Cierpiącemu Chrystusowi, a nie intencjom ludzkim. Po drugie, oprócz Wielkiego Czwartku i Wielkiej Soboty, Boska Liturgia nie jest sprawowana w ogóle, zaś nabożeństwa cyklu dobowego mają inną strukturę, a co za tym idzie – nie ma obrzędu wzniesienia kadzidła wiążący się w rycie koptyjskim z modlitwą za zmarłych. A w warunkach egipskiego klimatu nie było możliwym czekanie z pogrzebem przez tyle dni – stąd też w wypadku śmierci danej osoby w Wielkim Tygodniu obrzędy pogrzebowe są ograniczone do minimum dzięki temu nabożeństwu wieczoru Niedzieli Palmowej. Istnieje tu też wymiar duchowy – my mamy samych siebie pogrzebać razem z Chrystusem, by powstać z Nim jako nowi ludzie. Pogrzeb Ogólny ma już porządek i melodie wielkotygodniowe, a szaty i wystrój cerkwi zmieniają się na czarne. Jeśli nabożeństwo jest sprawowane bezpośrednio po Boskiej Liturgii Niedzieli Palmowej – co nierzadkie w warunkach diasporalnych – wówczas melodie, rozesłanie itd. są w trybie „zwykłym”.
W wymiarze indywidualnym szczególne dni modlitwy za zmarłych to dzień trzeci i czterdziesty.
Choć w kalendarzu koptyjskim nie ma święta nazywającego się „Wszystkich Świętych”, to uznaje się, że nowy rok liturgiczny, tzw. święto Nayrouz (1 tout czyli okolice 11 września), rozpoczyna kolejny „Rok Męczenników”. To święto bywa też nazywane świętem wszystkich męczenników, zaś synaksarion (księga w niektórych rytach wschodnich podobna do martyrologium rzymskiego) mówi wyraźnie o wszystkich świętych:
Prosimy Boga, by zachował nas bez grzechu i prowadził nas według Swej Woli poprzez wstawiennictwa czystej Świętej Marii, wszystkich Męczenników i Świętych, amen[1].
Ryt ormiański
W rycie ormiańskim istnieje pięć dni szczególny modlitwy za zmarłych, taki dzień to Mereloc. Zawsze jest to drugi dzień wielkiego święta, i wynika to z faktu, iż w dniu wielkiego święta nie ma modlitw za zmarłych, by skupić się na samej treści danego przeżywanego wydarzenia i unikać charakteru pokutnego, który cechuje ormiańskie modlitw za zmarłych. Zawsze jest to poniedziałek z jednym wyjątkiem, co jest skutkiem specyfiki ormiańskiego kalendarza, gdzie wiele świąt Pańskich obchodzi się w niedziele. Pierwszy dzień modlitw za zmarłych, i jedyny nie-poniedziałkowy (chyba, że tak wypadnie), to drugi dzień Bożego Narodzenia i Objawienia Pańskiego, czyli 7 stycznia – to taki pierwszy dzień. Drugi dzień to Poniedziałek Paschalny, trzeci – poniedziałek po Przemienieniu Pańskim (14 tygodni od Paschy), czwarty – poniedziałek po Zaśnięciu Bogurodzicy (najbliższa niedziela 15 sierpnia), zaś piąty – poniedziałek po Podwyższeniu Krzyża (najbliższa niedziela 14 września). W te dni sprawowana jest Boska Liturgia z modlitwami za zmarłych oraz nabożeństwo za zmarłych, tzw. Hokehankisd). Również w takie święta jak Niedziela Palmowa, Wniebowstąpienie i Pięćdziesiątnica nie sprawuje się nabożeństwa za zmarłych.
W wymiarze indywidualnym szczególne dni modlitwy za zmarłych to dzień siódmy, a tym bardziej czterdziesty, oraz dzień imienin zmarłego – ewentualnie niedziela najbliższa rocznicy śmierci.
Święto Wszystkich Świętych jest ruchome, zawsze wypada w sobotę – w październiku lub listopadzie.
Ryty syriackie
W gałęzi zachodniej szczególne dni modlitw za zmarłych to dwie lub trzy – w zależności od tradycji – niedziele przed Wielkim Postem. W przypadku Syriaków to niedziela poświęcona zmarłym kapłanom oraz niedziela zmarłych wiernych; u niektórych pomiędzy te dwie niedziele „wpada” niedziela poświecona modlitwie „innym” zmarłym, wówczas ta trzecia niedziela podkreśla wiernych zmarłych. U maronitów to niedziele: zmarłych kapłanów; zmarłych prawych i sprawiedliwych; zmarłych wiernych.
W gałęzi wschodniej, zwanej asyryjską, dzień szczególnych modlitw za zmarłych to ostatni piątek przed rozpoczęciem Wielkiego Postu.
Jeśli chodzi o święto Wszystkich Świętych, to jest im poświęcony przede wszystkim Piątek Paschalny. Wiąże się on przede wszystkim z wyznawcami i męczennikami. Istnieje także Złoty Piątek – pierwszy po święcie Pięćdziesiątnicy – który także nawiązuje do wszystkich świętych, ale bardziej w kontekście okresu apostolskiego, który Kościół przeżywa w te dni.
W wymiarze indywidualnym szczególne dni modlitwy za zmarłych to trzeci i czterdziesty dzień od śmierci oraz rocznica śmierci.
Dominika Kovačević
Bibliografia
- Andrious Tower, The Ecclesiastical Liturgical Year for the Church of the East, https://bethkokheh.assyrianchurch.org/wp-content/uploads/2020/08/The-Liturgical-Year.pdf [02.10.2021].
- Requiem Request, https://www.saintsarkis.org/Services/Requiem-Request [21.10.2021].
- Requiem Service, http://www.holy-martyrs.org/article.asp?article_id=35 [21.10.2021].
- Synaxarium, https://www.copticchurch.net/synaxarium/1_1.html [20.10.2021].
- The Euchologion, http://e.copticbook.net/ebooks/book1.php?f=0106#0106 [20.10.2021].
- The General Funeral, https://tasbeha.org/hymn_library/cat/118, [20.10.2021].
- The Maronite Liturgical Year, https://ourladyofthecedars.net/maronite-liturgical-year [02.10.2021].
- Triodion Paschalny, http://www.liturgia.cerkiew.pl/docs.php?id=22 [02.09.2021].
- Triodion Postny, http://www.liturgia.cerkiew.pl/docs.php?id=21[02.09.2021].
- التقويم المفصل 2021 للأعياد والأصوام والتذكارات في الكنيسة السريانية الأرثوذكسية الأنطاكية, https://drive.google.com/file/d/1pdSBXcwHz9ELMTbW8pZgrOPqfRrpRwds/view [20.10.2021].
[1] Synaxarium, https://www.copticchurch.net/synaxarium/1_1.html [20.10.2021].