Tłumaczenie tekstów liturgicznych w duchu misyjnym – Rozważania o liturgii

Papież Franciszek w swoim Piśmie Apostolskim “Evangelii gaudium” wzywa wspólnotę Kościoła do odnowienia ducha misyjnego. Głównym zadaniem tego ducha jest szerzenie radości i piękna Dobrej Nowiny – Ewangelii. W numerze 41 papież wyraża język, w którym przedstawiane są prawdy wiary:

Jednocześnie olbrzymie i szybkie zmiany kulturowe wymagają, abyśmy nieustannie zwracali uwagę na to, by starać się wyrażać niezmienne prawdy w języku pozwalającym dostrzec ich stałą nowość. Ponieważ w depozycie nauki chrześcijańskiej istota rzeczy, czyli prawdy, które zawiera nasza czcigodna doktryna, to jedna sprawa, a «sposób» jej formułowania to inna. Czasem sluchając całkowicie ortodoksyjnego języka, ma się wrażenie, że to, co otrzymują wierni z racji języka, jakim się posługują i jaki rozumieją, jest czymś, co nie odpowiada prawdziwej Ewangelii Jezusa Chrystusa. Ze świętym zamiarem przekazania im prawdy o Bogu i człowieku, niekiedy przekazujemy im fałszywego boga lub ideał ludzki naprawdę nie będący chrześcijańskim. W ten sposób pozostajemy wierni jakiemuś sformułowaniu, ale nie przekazujemy istoty rzeczy. To jest najpoważniejsze ryzyko. Pamiętajmy, że «wyrażanie prawdy może przybierać różne formy. Właśnie odnowa form wyrazu staje się konieczna, aby można było przekazywać współczesnemu człowiekowi ewangeliczne orędzie w jego niezmiennym sensie» (Franciszek, Pismo Apostolskie “Evangelii Gaudium” (24. XI. 2013), nr 41).

Nawet jeśli papież nie zajmuje tutaj wyraźnego stanowiska na temat tłumaczenia tekstów liturgicznych, to wydaje się, że jego intencje zostaną uznane za słuszne, kiedy wyznaczy się “misje” jako paradygmat przygotowywania nowych tekstów liturgicznych w językach narodowych.

Instrukcja “Liturgiam authenticam” Kongregacji Kultu Boego i Dyscypliny Sakramentów nt. używania języków narodowych w służbie Bożej z 2001 r., w której kilka terminów zdaje się “wiernie” i “precyzyjnie” odzwierciedlać dominujący paradygmat, może być teraz dobrze odczytywana i interpretowana przede wszystkim pod kątem “Evangelii gaudium”:

Ponieważ liturgiczne teksty łacińskie obrządku rzymskiego czerpią z wieków kościelnego doświadczenia w przekazywaniu wiary Kościoła otrzymanej od Ojców, same są świeżym owocem liturgicznej odnowy. Aby tak wielkie i bogate dziedzictwo zachować oraz przekazywać dalej przez wieki, należy przede wszystkim mieć na uwadze zasadę, że przekład tekstów liturgicznych liturgii rzymskiej ma być nie tyle dziełem artystycznym, ile raczej wiernym i dokładnym oddaniem w języku narodowym oryginalnych tekstów. Chociaż wolno korzystać ze swobody w doborze słów oraz stosować składnię i styl odpowiednie do tekstu w języku narodowym i do toku mowy, który jest właściwy dla języka ojczystego, to jednak wypada, aby tekst oryginalny, czyli pierwotny, na ile to możliwe, był tłumaczony bardzo wiernie i bardzo dokładnie, a mianowicie bez jakichkolwiek opuszczeń albo dodatków, co do jego treści, oraz bez wprowadzania parafraz i glos; przystosowanie tekstu do właściwości i przymiotów różnych języków narodowych powinno być nieznaczne i przeprowadzone ostrożnie (Instrukcja “Liturgiam authenticam” (28. III. 2001), nr 20).

Przy tłumaczeniu tekstów należy je skierować albo na język docelowy, albo w sposób zorientowany na język źródłowy. Instrukcja “Liturgiam Authenticam” z 2001 r. przedstawia podejście bardziej skierowane ku językowi źródłowemu: łacińskie sformułowania należy przekładać “wiernie” i “dokładnie”, zachowując łacińską struktrę zdań. Papieska adhortacja “Evangelii Gaudium” z roku 2013 zdaje się wzywać do pracy translatorskiej w służbie misyjności Kościoła jeszcze bardziej kierując ją na język docelowy. Skierowanie tłumaczenia jedynie na język źródłowy niesie ze sobą ryzyko, że “jesteśmy wierni sformułowaniu, ale nie przekazujemy przez to sformułowanie treści”. Chodzi więc o przekazanie znaczenia danego sformułowania w sposób kompletny i niesfałszowany, orientując je na formę języka docelowego. 

Taką formę interpretacji powyższych dokumentów potwierdził w 2017 r. papież Franciszek w Motu Proprio “Magnum principium”, które wprost dotyczy tłumaczenia tekstów liturgicznych:

Celem tłumaczenia tekstów liturgicznych i biblijnych na potrzeby liturgii słowa jest głoszenie wierzącym słowa zbawienia, przedstawiając w ten sposób posłuszeństwo w wierze i wyrażając modlitwę Kościoła do Pana. W tym celu to, co Kościół chciał przekazać innemu narodowi poprzez język łaciński, musi zostać przekazane konkretnemu narodowy poprzez jego własny język (Franciszek, Motu Proprio “Magnum principium” (3. IX. 2017)).

Według papieża Fracniszka wierności tekstu nie można oceniać “zawsze na podstawie poszczególnych słów”, ale ta wierność wynika z “kontekstu całego aktu komunikacji i według własnego gatunku literackiego”. Papież wskazuje, że istnieją także pewne szczegółowe wyrażenia, które należy postrzegać w aspekcie nienaruszonej wiary katolickiej, i na które trzeba zwracać szczególną uwagę, zwracając przy tym również uwagę na wierność celowości języka.

Ks. prof. dr hab. Markus Tymister