Wokół reformy liturgii – Czy nowe kanony spełniły swoje posłannictwo?

W Mszale Rzymskim dla diecezji polskich z 1986 r. jest zawartych w sumie dziesięć kanonów Mszy świętej[1]. Nowy Mszał jest zatem ubogacony w wiele nowych modlitw eucharystycznych, wszak dawny Mszał znał tylko jedną anaforę – Kanon rzymski. Przyglądając się jednak praktyce duszpasterskiej oraz recepcjom postanowień posoborowych, można się zastanowić nad tym, czy te nowe kanony rzeczywiście spełniają swoją rolę. Nie będzie to możliwe do uczynienia bez wcześniejszego poznania reformy posoborowej, od której tak naprawdę wszystko się zaczęło.

Jedną z owoców Soboru Watykańskiego II stanowiła Konstytucja o liturgii świętej ,,Sacrosanctum Concilium” wydana w 1963 roku. W tym dokumencie przedstawiono zasady odnowy m.in. liturgii mszalnej[2]. Nie znalazła się tam jednak żadna wzmianka o tworzeniu czegoś nowego, a więc m.in. nowych kanonów. Zdaje się, że wówczas nie myślano nawet o reformie kanonu Mszy św. poza ew. usunięciem jakichś elementów, lecz bez naruszenia całości tekstu[3]. Dawny kanon bowiem kształtował się przez wiele wieków, a jego początki sięgają już IV wieku[4]. Natomiast w formie zawartej w Mszale z 1962 r. jest on znany od co najmniej VII wieku. Jedynymi zmianami dokonanymi w modlitwie eucharystycznej po wydaniu Mszału Rzymskiego przez Piusa V w 1570 r. było inne umiejscowienie słów ,,Haec quotiescumque”, polecenie odmawiania niektórych modlitw w sposób niesłyszalny oraz dodanie imienia św. Józefa[5]. Ostatnia ze zmian dokonała się w 1962 r., a więc w pierwszym roku trwania Soboru Watykańskiego II, podczas którego w ogóle nie zajmowano się tematem kanonów mszalnych. Jedynie W. J. Duschak wygłosił przemówienie, w którym wyraził chęć odmawiania na głos modlitwy eucharystycznej oraz dostosowanie jej do innych obrządków Kościoła tak, by była ona głosem ekumenizmu[6]. Pierwszy postulat W. J. Duschaka został w pewien sposób poruszony podczas debaty nad 54 punktem Konstytucji, który traktuje o używaniu języka ojczystego we Mszy świętej. Stwierdzono bowiem, że punkt ten nie dotyczy kanonu mszalnego[7]. W 1964 roku, a więc jeszcze podczas trwania Soboru Watykańskiego II, wydano Pierwszą Instrukcję wykonawczą do Konstytucji o Liturgii Świętej ,,Inter Oecumenici” (zyskującą moc prawną 7. Marca 1965 r.), w której zaznaczono, że doksologię końcową w kanonie należy odśpiewywać (w Mszach śpiewanych) lub odczytywać głośno (w Mszach recytowanych) mając podniesione Ciało Chrystusa nad Jego Krwią, opuszczając tym samym wszystkie znaki krzyża[8]. Na jej mocy zabroniono również używania języka ojczystego w kanonie mszalnym[9]. Natomiast F. Blachnicki, polski kapłan (mimo braku zezwolenia na taką praktykę), aprobował głośne odmawianie kanonu[10].

Natomiast o wiele szersze zmiany w kanonie mszalnym zaszły podczas prac zespołu ,,Concilium” (a dokładniej dziesiątej grupy studyjnej), który został powołany przez papieża Pawła VI 29. lutego 1964 roku. W tymże roku odbyły się w sumie cztery spotkania tej podgrupy poświęcone kwestii modlitwy eucharystycznej: w maju (w Trewirze), w czerwcu (w Einsiedeln), w sierpniu (we Fryburgu) i we wrześniu (w Rzymie)[11].

W kwietniu 1965 r. podczas sesji ,,Concilium” odbywała się dyskusja nt. reformy kanonu, podczas której stwierdzono, że próby reformy modlitwy eucharystycznej wydają się niewłaściwe[12]. Jednakże w tym samym roku K. Amon poddał komisji propozycję nowego kanonu[13]. Szkic ten został przygotowany i przedstawiony przez msgr Wagnera podczas szóstej sesji plenarnej odbywającej się między 18 a 26 października 1965 roku. Natomiast 25 maja 1966 r. przedstawiono wnioski z ówczesnych decyzji dot. rewizji porządku Mszy św. Stwierdzono wówczas, że należy przemyśleć stworzenie nowych kanonów[14]. Podobnie wypowiedział się 20 czerwca 1966 r. kard. Lercaro, który stwierdził, że nie należy ingerować w tekst obecnego kanonu mszalnego, lecz stworzyć kilka innych tak, by w nich zamieścić życzenia reformy[15]. Poddane propozycje spodobały się papieżowi Pawłowi VI, który wyraził zgodę na rozpoczęcie działań związanych z reformą kanonu i tworzeniem również nowych modlitw eucharystycznych[16]. Kilka dni po swoim wystąpieniu, kard. Lercaro przekazał papieżowi pierwszy szkic nowej liturgii, do którego papież dodał m.in. zapis o nienaruszaniu aktualnego kanonu oraz stworzeniu dwóch lub trzech innych kanonów[17]. Warto wspomnieć, że pod koniec października 1967 r. w Rzymie miał miejsce Synod Biskupów, na którym przeprowadzono głosowanie m.in. nad tematem nowych kanonów. Wówczas 127 osób zagłosowało ,,za” tworzeniem kolejnych modlitw eucharystycznych, 22 osoby były temu przeciwne, a 34 osoby miały zastrzeżenia[18].

Dziesiąty zespół studyjny bardzo szybko zajął się tworzeniem nowych kanonów. Dwa z nich (dzisiejsza III i IV Modlitwa eucharystyczna) były tworami nowymi (z czego pierwsza czerpała z IX-wiecznego, gallikańskiego tekstu, a druga modlitwa z anafory Bazylego i Marka) podczas, gdy dzisiejsza II Modlitwa eucharystyczna była tworzona w oparciu o starożytną anaforę Hipolita[19]. Prace nad tymi nowymi kanonami były prowadzone w pośpiechu. Na ten przykład dzisiejszą II Modlitwę eucharystyczną napisano w ciągu jednej dobry w kawiarni na Zatybrzu[20]. Widać również dość dużą różnorodność objętościową pomiędzy tymi kanonami. A. Bugnini stwierdza, że kanon II zawierał 1/3 całego Kanonu rzymskiego, III kanon jest o połowę krótszy od Kanonu rzymskiego, zaś IV ME zawiera ok. 150 słów mniej niż Kanon rzymski[21]. Ilość słów zawartych w tych kanonach odpowiada oczekiwaniom reformatów, gdyż ich myślą przewodnią było: stworzenie krótkiej, zwięzłej i prostej anafory (II ME); stworzenie anafory o połowę krótszą od I kanonu, którą można by używać z każdą prefacją i w każdej okazji (III ME); stworzenie modlitwy zawierającej dzieje zbawienia przedłużające niejako przedmowę (IV ME)[22].

Reforma uwzględniała także dokonanie zmian w kanonie. Tematem tym zajmował się m.in. C. Vagaggini, który zauważał plusy i minusy I Modlitwy Eucharystycznej. Do pierwszej grupy zaliczał: autentyczność tekstu, posiadanie tradycyjnego zachodniego charakteru, prefacje z rzymskiej tradycji, posiadanie bogatej teologii ofiary oraz posiadanie płaszczyzny stylistycznej[23]. Natomiast do wad kanonu, zaliczył: brak jedności tekstu, nielogiczne następstwa modlitw, błędne rozmieszczenie modlitw wstawienniczych, za wiele podkreśleń sensu ofiary oraz próśb jej przyjęcia, zbyt dużo modlitw przypominających epiklezę, zbyt mało podkreśloną rolę Ducha Świętego, defekty w opowiadaniu o ustanowieniu oraz w części poprzedzającej tą modlitwę, mało zrozumiała modlitwa ,,Supra quae” i ,,Supplices”, problemy z litanią świętych, wady z zakresu historii zbawienia[24]. Właśnie dlatego chciano wprowadzenia zmiany do tej modlitw oraz ujednolicenia tego, co zdaniem reformatorów było rozsiane w różnych miejscach kanonu. Do tego jednak ostatecznie nie doszło[25].

Warte uwagi się również słowa konsekracji obecne w pracach komisji, która korzystała przy tym z wyżej wymienionego głosowania biskupów, podczas którego zapytano się o formułę konsekracji wina i chleba. Dotychczas brzmiały one, w następujący sposób: ,,Hoc est enim Corpus meum”, oraz: ,,Hic est enim Calix Sánguinis mei, novi et ætėrni testamėnti: mystėrium fídei: qui pro vobis et pro multis effundėtur in remissiónem peccatórum”[26]. Teraz zaś zasugerowano zmianę słów, na: ,,Hoc est enim Corpus meum, quo pro vobis tradėtur”, oraz: ,,Hic est enim Calix Sánguinis mei, novi et ætėrni testamėnti: qui pro vobis et pro multis effundėtur in remissiónem peccatórum”. Zmiana ta była podyktowana czterema różnymi formułami konsekracji zawartymi w Biblii:

1. 1 Kor 11, 24-26: ,,Dzięki uczyniwszy połamał i rzekł: «To jest Ciało moje za was [wydane]. Czyńcie to na moją pamiątkę».Podobnie, skończywszy wieczerzę, wziął kielich, mówiąc: «Ten kielich jest Nowym Przymierzem we Krwi mojej. Czyńcie to, ile razy pić będziecie, na moją pamiątkę». Ilekroć bowiem spożywacie ten chleb albo pijecie kielich, śmierć Pańską głosicie, aż przyjdzie”.
2. Łk 22, 19: ,,Następnie wziął chleb, odmówiwszy dziękczynienie połamał go i podał mówiąc: «To jest Ciało moje, które za was będzie wydane: to czyńcie na moją pamiątkę!»”.
3. Mk 14, 22-25: ,, Gdy jedli, wziął chleb, odmówił błogosławieństwo, połamał i dał im mówiąc: «Bierzcie, to jest Ciało moje».Potem wziął kielich i odmówiwszy dziękczynienie dał im, i pili z niego wszyscy. I rzekł do nich: «To jest moja Krew Przymierza, która za wielu będzie wylana. Zaprawdę, powiadam wam: Odtąd nie będę już pił z owocu winnego krzewu aż do owego dnia, kiedy pić go będę nowy w królestwie Bożym»”.
4. Mt 26, 26-29: ,,A gdy oni jedli, Jezus wziął chleb i odmówiwszy błogosławieństwo, połamał i dał uczniom, mówiąc: «Bierzcie i jedzcie, to jest Ciało moje».Następnie wziął kielich i odmówiwszy dziękczynienie, dał im, mówiąc: «Pijcie z niego wszyscy, bo to jest moja Krew Przymierza, która za wielu będzie wylana na odpuszczenie grzechów. Lecz powiadam wam: Odtąd nie będę już pił z tego owocu winnego krzewu aż do owego dnia, kiedy pić go będę z wami nowy, w królestwie Ojca mojego»”[27].

W powyższych opisach nie ma słów ,,tajemnica wiary” (łac. mystierium fidei). Dlatego też (między innymi z tej przyczyny) postanowiono usunąć te dwa słowa z formuły konsekracyjnej wina[28]. Ostatecznie dodano również do konsekracji słowa ją poprzedzające, tj. ,,Accipite, et manducate/bibite…”. Zmiana ta została podyktowana tym, że słowa te występują w Biblii w ścisłym połączeniu ze słowami ,,Hoc est/Hic est…”[29].

Powyższy pomysł poddano głosowaniu, podczas którego oddano: 110 głosów ,,za” zmianą formuły konsekracji chleba i 93 głosy ,,za” zmianą słów konsekracji wina; 12 głosów przeciwnych zmianie formuły konsekracji chleba i 48 głosów przeciwnych konsekrowaniu wina w taki sposób; 61 głosów zawierających zastrzeżenia do konsekracji chleba oraz 48 głosów z zastrzeżeniami do konsekracji wina”[30]. A. Bugnini stwierdził, że decyzja biskupów mijała się z oczekiwaniami ,,Concilium”, gdyż hierarchowie byli podzieleni[31].

Między 8 a 12 marca 1967 r. doszło do spotkania grupy zajmującej się tematem reformy modlitw eucharystycznych w Nemi. Dyskutowano wówczas nad nowymi kanonami, spośród których najpierw zajęto się anaforą wzorowaną na tekście Hipolita. Dopiero później przyglądano się kilku wersjom trzeciego kanonu, spośród których wybrano projekt C. Vagagginiego, który następnie przerobiono.

W kwietniu 1967 roku doszło do generalnego spotkania, podczas którego przedstawiono Schemat 226 De Missali ,,<<Preces eucharisticae>> per la liturgia Romana”[32]. Ten sam projekt został przedstawiony 3 maja papieżowi Pawłowi VI[33]. Następca św. Piotra przekazał go Kongregacji Rytów oraz Kongregacji Doktryny w celu zbadania tego schematu. Powyższe organy wydały na ten temat pochlebną opinię oraz dodały do tego projektu trzy strony własnych spostrzeżeń[34].

4 maja 1967 r. wydano Drugą Instrukcję o należytym wykonywaniu Konstytucjio Liturgii Świętej ,,Tres adhinc annos” (zyskującą moc prawną 29. czerwca tegoż roku), na mocy której zredukowano gesty podczas kanonu (usunięto przyklęknięcia, pocałunki, zezwolono na to, by kapłan nie łączył palców)[35]. Zezwolono również na głośne odmawianie kanonu w Mszach z ludem (także w języku ojczystym)[36]. Nie zmieniono jednak za wiele jego treści:

,,Kanon rzymski musi pozostać niezmieniony, ponieważ wydaje się, że najlepiej [zmian w nim – przyp. własny] nie robić”[37].

24 października 1967 r. przedstawiono Ojcom schemat ,,Mszy normatywnej”. Pochylając się nad tym planem przez pryzmat opisywanego tematu, warto zauważyć, że kapłan odmawia modlitwę eucharystyczną na głos (z czego opowieść o ustanowieniu można śpiewać), a lud po konsekracji może wymówić aklamację:

,,Ilekroć spożywamy ten chleb i pijemy ten kielich, głosimy Panie, Twoją Śmierć i Twoje Zmartwychwstanie i trwamy w oczekiwaniu na Twoje Przyjście”[38].

Tutaj widnieje pewne novum – wprowadzono aklamację, która (w przeciwieństwie do pozostałych słów kanonu) jest skierowana do Drugiej Osoby Trójcy Świętej, a nie do Boga Ojca. Cały schemat został poddany głosowaniu, podczas którego głosy ,,za” i ,,przeciw” oraz ,,za (ale z zastrzeżeniami)” były prawie wyrównane[39].

W maju 1968 r. C. Vaggagini przedstawił projekt nowych schematów, które również uargumentował. Fundamentem oraz przyczyną wymuszającą wprowadzenie tych kanonów była kwestia pastoralna oraz antropologiczna[40]. Warto tutaj wspomnieć, że wyżej wymieniony mnich był przekonany o wyższości Kanonu rzymskiego nad innymi modlitwami eucharystycznymi:

,,Wydawało się, że, oprócz Kanonu Rzymskiego, potrzeba było kanonu bardzo krótkiego, zawierającego proste i jasne idee, który […] inspirowałby się pod tym względem kanonem Hipolita datowanym na III wiek. Rezultatem prac jest właśnie kanon II”[41].

Natomiast III anafora była wzorowana strukturalnie na poprzednim kanonie (tj. obecnej II ME), czego nie można napisać o IV kanonie, którego powstanie było łączone z chęcią przedstawienia dziejów zbawienia, co wynikło w trakcie badań nad rytami wschodnimi[42].

Te nowe kanony zostały zaaprobowane przez Kongregację Obrzędów 27 kwietnia 1968 roku, zaś podane do publicznej wiadomości dopiero 23 maja 1968 r. Natomiast zezwolenie na ich liturgiczny użytek datuje się na 15 sierpnia tegoż roku. W tym samym czasie wydano dokument, w którym ukazano w jakie okazje należy używać poszczególnych modlitw. Te wytyczne zostały również zamieszczone we współcześnie obowiązującym Ogólnym Wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego. Tak więc I Modlitwę eucharystyczną (tj. Kanon rzymski) można odmawiać zawsze. Prawodawca poleca jednak w sposób szczególny korzystanie z tej anafory zwłaszcza podczas Mszy św. mających własną część Communicantes oraz Hanc igitur, w obchody świętych zawartych w tej modlitwie oraz w niedzielę[43]. Drugą Modlitwę eucharystyczną należy odmawiać w specjalnych okolicznościach oraz w dni powszednie, a także w liturgii za zmarłych[44]. Trzecia Modlitwa eucharystyczna zalecana jest w niedziele i święta. Można ją odmawiać w liturgii za zmarłych[45]. Czwartą Modlitwę eucharystyczną odmawia się w dni, które nie mają własnej prefacji oraz w niedziele w Okresie Zwykłym. Zabronione jest korzystanie z niej podczas Mszy św. za zmarłych[46].

W 1969 roku Paweł VI poprzez Konstytucję Apostolską ,,Missale Romanum” promulgował nowy Mszał Rzymski, który ujrzał światło dzienne w 1970 roku. W dokumencie tym podkreślono również pewne nowości zawarte w modlitwie eucharystycznej. Wymieniono tam bowiem motywy wymuszające powstanie nowych kanonów oraz definitywnie określono słowa konsekracji. Warto nadmienić, że Paweł VI pozostawił w kanonie słowa ,,Tajemnica wiary”, lecz przeniósł je na inne miejsce, tj. po konsekracji wina. Nadał im również inną formę, gdyż odtąd miała to być aklamacja skierowana do Syna Bożego, a nie do Boga Ojca (co już wyżej było nadmieniane)[47]. Warto wspomnieć, że odpowiedź ludu: ,,Głosimy śmierć Twoją Panie…” pochodzi z egipskiej anafory (odpowiedź ta nie była znana ani na Wschodzi ani na Zachodzie)[48]. W 1970 r. przypomniano również, że odmawianie Modlitwy Eucharystycznej należy do kapłana (poza wyjątkiem aklamacji po przeistoczeniu)[49].

W pierwszym wydaniu Mszału Rzymskiego Pawła VI widniały tylko cztery Modlitwy eucharystyczne. W 1973 r. na mocy Listu okólnego o Modlitwach Eucharystycznych Świętej Kongregacji Kultu Bożego zezwolono na modyfikacje obowiązujących modlitw na pożytek lokalny jeśli takie zmiany zostaną zaaprobowane przez Stolicę Apostolską.

Natomiast podczas Synodu w Szwajcarii mającego miejsce w 1974 r. zezwolono na użycie nowego tekstu kanonu, który – ze względu na miejsce powstania – nazwano ,,kanonem szwajcarskim”[50]. Modlitwa ta została później usytuowana w wydaniu typicznym nowego Mszału w 2002 roku pod nazwą ,,V Modlitwa Eucharystyczna”. Ten kanon posiada cztery własne prefacje (do wyboru), a więc jego użytkowanie jest możliwe tylko wówczas, gdy Msza nie ma własnej przedmowy oraz w sytuacji, w której

,,rubryki przepisują prefację okresową”[51].

Tę modlitwę wyróżnia przede wszystkim prośba o Zesłanie Ducha Świętego na ofiarowane dary, która – zdaniem kard. Oddiego – została tam zawarta ze względu na przypodobanie się protestantom[52].

Warto wspomnieć, że w 1973 r. na mocy Dyrektorium o Mszach św. z udziałem dzieci Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów zapowiedziano stworzenie nowych kanonów pod kątem liturgii dla dzieci[53]. Prawdopodobnie taki zapis w powyższym dokumencie znalazł się dlatego, że w pracach przygotowawczych stosownych wytycznych dla takich liturgii, natknięto się na wnioski biskupów dot. udzielenia zgody na stworzenie specjalnych modlitw[54]. C. Krakowiak zaznacza, że takie kanony były już gdzieniegdzie używane za zgodą Stolicy Apostolskiej, lecz zezwalano na to jedynie w ramach czasowego eksperymentu[55]. To zdanie podziela również M. Kunzler[56]. Wobec takich postulatów zdecydowano się na stworzenie kilku nowych kanonów. Były one zawarte w Schematach 428-436[57]. W ostateczności opublikowano trzy Modlitwy Eucharystyczne z udziałem dzieci – I kanon (dla najmłodszych), II kanon (uniwersalny) i III kanon (dla starszych). Te teksty zostały przesłane Pawłowi VI, który w 1974 r. zezwolił na używanie tych kanonów w ramach eksperymentu do końca 1977 roku[58]. Zezwolenie to jednak później zostało przedłużone. Trzeba nadmienić jeszcze, że wytyczne obecnego Mszału jasno wskazują, że liturgia podczas której odmawia się któryś z takich kanonów, nie powinna być Mszą koncelebrowaną ani też liturgią, w której większości osób nie stanowią dzieci[59].

Tak więc wówczas istniało już osiem kanonów. Na tej liczbie się nie skończyło. Wraz z nowymi modlitwami na liturgie z udziałem dzieci, opublikowano jeszcze dwa inne kanony przedstawiające tajemnicę pojednania[60]. Po trzyletnim okresie próbnym, zezwolono na dalsze używanie tych modlitw (tak samo, jak kanonów z udziałem dzieci). Natomiast 15 grudnia 1980 r. zezwolono na stałe używanie tych oracji. Współczesne prawodawstwo liturgiczne podkreśla, że te kanony można odmawiać w liturgiach Wielkiego Postu, o Krzyżu świętym, we Mszach wotywnych zawierających prośby pojednania itp. Zezwolono również na używanie innych prefacji łącząc je z tymi modlitwami, ale tylko wtedy, gdy owe przedmowy mają za swój temat jakiś aspekt pokuty lub pojednania[61].

Widać zatem, że tych modlitw jest mnóstwo, w sumie dziesięć. Nowy Mszał przedstawia bardzo dużą różnorodność kanonów, poprzez które liturgia może być w sposób szczególny ubogacona. Nie chcąc wchodzić w szczegóły poszczególnych kanonów, należy sobie zdać proste pytanie: Czy ta reforma i dowartościowanie nowego Mszału, a przez niego liturgii, wydało oczekiwane owoce? C. Folsom trafnie zauważa pewną tendencję:

,,Dzisiaj w przeciętnej parafii najczęściej używa się ME II, nawet w niedzielę”[62].

Ta ,,specjalna okoliczność”, w której należy używać II Modlitwy Eucharystycznej występuje praktycznie codziennie. Skoro tak powszechnie używa się II ME, to rzecz jasna, że użycie I ME jest minimalne. Nowy posoborowy kanon wyparł starodawną modlitwę Kościoła. Owszem, jeśliby wierni mieli codziennie słuchać jednego i tego samego długiego kanonu, tj. I ME, to byliby już nim znudzeni. Dlatego powinno się używać III ME w zamian, za I ME. Niestety III ME jest również wyparta przez II ME. Los I i III ME podziela IV ME oraz inne kanony. Na pytanie dot. przyczyny zaniku I ME, C. Folsom odpowiada następująco:

,,Modlitwa eucharystyczna w przeszłości nie była nigdy dobrze zrozumiana i ten brak zrozumienia zwyczajnie został także zaproponowany w Novus Ordo […]. Kapłani i lud często nie rozumieją głębszego znaczenia Modlitwy eucharystycznej jako dziękczynienia Kościoła […], [to – przyp. własny] mają mało cierpliwości by modlić się długą modlitwą, której nie rozumieją (nawet w języku narodowym). Zatem lepiej używać krótszej modlitwy (jak II Modlitwa eucharystyczna), by szybciej pokonać tę niezrozumiałą część i przejść do obrzędów Komunii”[63].

Widać zatem po raz kolejny brak katechez wiernych i problem z dobrym rozumieniem liturgii tak przez kler, jak i przez świeckich. Potrzebne są zatem katechezy liturgiczne, które pomogą lepiej wniknąć w tą świętą rzeczywistość. Bez tego w parafiach dalej będzie działo się to, co się dzieje – każda Msza św. jest ,,specjalną okazją” do odmawiania II Modlitwy Eucharystycznej. Natomiast wszelkie przepisy dot. używania poszczególnych kanonów istnieją tylko w teorii. Słusznie zatem uznał po latach A. Bugnini, że reforma modlitw eucharystycznych nie spełniła swojego posłannictwa.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Bakalarczyk I.: Krew przymierza ,,za wszystkich” czy ,,za wielu”? Problem rozumienia i tłumaczenia formuły konsekracyjnej wina. W: ,,Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć”. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2013, s. 370-372.
2. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990.
3. Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019.
4. Decyk J.: Modlitwy Eucharystyczne o Tajemnicy Pojednania. W: ,,Studia Theologica Varsaviensia”. 36/1. 1998 (s.113-136).
5. Druga Instrukcja wykonawcza do Konstytucji o liturgii ,,Tres abhic annos”. Rzym: 1967, pkt. 7-8; 11 (b); 12. W: AAS, LIX, s. 442-448, dz. 4. V. 1967.
6. Folsom C.: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. Jurczak D. (i in.). Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2018.
7. Kongregacja Kultu Bożego: Dyrektorium o Mszach z udziałem dzieci. Rzym: 1973, pkt. 52. W: Not. Vol. VI. 1974 (s. 5-21).
8. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Trzecia Instrukcja wykonawcza do Konstytucji o liturgii ,,Liturgicae instaurationes”. Rzym: 1970, pkt. 4. W: AAS, LXII, s. 692-704, dz. 5. IX. 1970.
9. Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje”. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002 (s. 48-77).
10. Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Tłum. Balter L. Poznań: Pallottinum, 1999.
11. Matczak B.: Cipriano Vagaggini OSB i reforma liturgiczna. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013.
12. Matyszewski A.: ,,Pierwsza modlitwa eucharystyczna”, czyli ,,Kanon rzymski” – rys historyczny. W: ,,Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć”. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2013, s. 270-284.
13. Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: Christinitas, 2010.
14. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Poznań: Pallottinum, 1986.
15. Vol. XVIII. Vaticana: 1982.
16. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum, 2002.
17. Paweł VI: Konstytucja Apostolska ,,Missale Romanum”. Rzym: 1969. W: AAS, LXI, s. 217-222, dz. 8. V. 1969.
18. Sztafrowski E.: Posoborowe prawodawstwo kościelne: 35. Konstytucja Apostolska ,,Missale Romanum” promulgująca Mszał Rzymski odnowiony z polecenia Powszechnego Soboru Watykańskiego II. W: ,,Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny”. 13/3-4. 1970 (s. 206-214).

Netografia:

1. Krakowiak C.: Modlitwy Eucharystyczne we Mszach świętych z udziałem dzieci. W: ,,Vademecum Liturgiczne” [online] http://vademecumliturgiczne.pl/2017/11/16/modlitwy-eucharystyczne-we-mszach-swietych-z-udzialem-dzieci/, [dostęp: 06.05.2021].

[1] Zob. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Poznań: Pallottinum, 1986, s. 303*-367*.

[2] Zob. Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje”. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002 (s. 48-77).

[3] Zob. Matczak B.: Cipriano Vagaggini OSB i reforma liturgiczna. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013, s. 175-176.

[4] Zob. Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Red. Balter L. Poznań: Pallottinum, 1999, s. 375.

[5] Zob. Tamże, s. 376; Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: Christinitas, 2010, s. 83-85.; Matyszewski A.: ,,Pierwsza modlitwa eucharystyczna”, czyli ,,Kanon rzymski” – rys historyczny. W: ,,Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć”. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2013, s. 270-284.

[6] Zob. Matczak B.: Cipriano Vagaggini OSB i reforma liturgiczna. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013, s. 177.

[7] Zob. Tamże.

[8] Zob. Pierwsza Instrukcja wykonawcza do Konstytucji o Liturgii Świętej ,,Inter Oecumenici”. Rzym: 1964, pkt. 48 (f). W: AAS, LVI, s. 877-900, dz. 26. IX. 1964. 

[9] Zob. Tamże, pkt. 57.

[10] Zob. Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: Christinitas, 2010, s. 207.

[11] Zob. Matczak B.: Cipriano Vagaggini OSB i reforma liturgiczna. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013, s. 190.

[12] Zob. Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019, s. 168.

[13] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 449.

[14] Zob. Tamże.

[15] Zob. Tamże, s. 449-450.

[16] Zob. Tamże, s. 450.

[17] Zob. Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019, s. 169.

[18] Zob. Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: Christinitas, 2010, s. 209.

[19] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 452. Ta anfora nie jest nowym wydaniem modlitwy Hipolita, ani też nie jest najstarszą Modlitwą eucharystyczną. Zob. Tamże, s. 456.

[20] Zob. Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019, s. 170-171.

[21] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 456.

[22] Zob. Tamże, s. 455-458.

[23] Zob. Matczak B.: Cipriano Vagaggini OSB i reforma liturgiczna. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013, s. 194.

[24] Zob. Tamże, s. 202-211.

[25] Schematy poświęcone reformie I ME, to: Coetus a Studiis X: [De Missali] De Ordine Missae. Schema nr 170: Memorandum sull’attivitá del Coetus X <<De Ordine Missae>> e sulle esigenze, possibilitá e mete della riforma dell’Ordo Missae in conformitá ai decreti conciliari. 24.V.1966. W: ,,Notitiae”. Vol. XVIII. Vaticana: 1982, s. 657-658 [205-206]; Coetus a Studiis Peculiaris: De Ordine Missae. Appendix 4: Ordo Missae. I.1965. W: Tamże, s. 664 [212]; Coetus a Studiis X: [De Missali] De Ordine Missae. Schemata 39: Relatio. 30.IX.1964. W: Tamże, s. 491 [39]; Tenże. Schemata 16: Relatio coitus a studiis de Ordine Missae. W: Tamże, s. 489 [37].

[26] Missale Romanum. Rzym: 1962, s. 306-307.

[27] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 453; Przekł. za: Biblia Tysiąclecia. Wyd. IV. Poznań: Pallottinum, 2003 (podkreślenia własne).

[28] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 454.

[29] Istotnym problem, który wyniknął po Soborze Watykańskim II w pracach redakcyjnych i translatorskich nad przekładem Mszału była formuła ,,qui pro vobis et pro multis effundėtur”. Pojawił się bowiem problem natury teologicznej – czy Krew Jezusa była ofiarowana za wszystkich ludzi, czy tylko za wielu (tj. nie wszystkich)? W 2006 r. Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów zaznaczyła, że należy tłumaczyć zwrot ,,pro multis” jako ,,za wielu”, a nie ,,za wszystkich”. Więcej na ten temat, zob. Bakalarczyk I: Krew przymierza wylana ,,za wszystkich” czy ,,za wielu”? Problem rozumienia i tłumaczenia formuły konsekracji wina. W: ,,Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć”. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianium, 2013, s. 370-372.

[30] Zob. Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: Christinitas, 2010, s. 209.

[31] Zob. Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019, s. 173-174.

[32] Zob. Coetus X: De Missali. Schema nr 226: <<Preces eucharisticae>> per la liturgia romana. 1.V.1967. W: ,,Notitiae”. Vol. XVIII. Vaticana: 1982, s. 514 [62]; 660 [208].

[33] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 460.

[34] Zob. Tamże, s. 461-462.

[35] Zob. Druga Instrukcja wykonawcza do Konstytucji o liturgii ,,Tres abhic annos”. Rzym: 1967, pkt. 7-8; 11 (b); 12. W: AAS, LIX, s. 442-448, dz. 4. V. 1967.

[36] Zob. Tamże, pkt. 10; 28 (a).

[37] Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 462 (tłum. Własne).

[38] Cyt. za: Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: Christinitas, 2010, s. 212.

[39] ,,Za” głosowało 71 osób, ,,przeciw” 43 osoby, a ,,za (ale z zastrzeżeniami)” 62 osoby. Czterech głosujących wstrzymało się od głosu. Zob. Tamże, s. 214.

[40] Zob. Matczak B.: Cipriano Vagaggini OSB i reforma liturgiczna. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013, s. 184.

[41] Cyt. za: Tamże, s. 185.

[42] Zob. Tamże.

[43] Zob. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum, 2002, pkt. 365 (a).

[44] Zob. Tamże, pkt. 365 (b).

[45] Zob. Tamże, pkt. 365 (c.).

[46] Zob. Tamże, pkt. 365 (d.). A. Bugnini wyjaśnia to w ten sposób: ,,Msze za zmarłych mają własne prefacje podczas, gdy prefacja w IV Modlitwie eucharystycznej jest zawsze taka sama”.  Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 455 (tłum. Własne).

[47] Zob. Paweł VI: Konstytucja Apostolska ,,Missale Romanum”. Rzym: 1969. W: AAS, LXI, s. 217-222, dz. 8. V. 1969.

[48] Zob. Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: Christinitas, 2010, s. 242.

[49] Zob. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Trzecia Instrukcja wykonawcza do Konstytucji o liturgii ,,Liturgicae instaurationes”. Rzym: 1970, pkt. 4. W: AAS, LXII, s. 692-704, dz. 5. IX. 1970.

[50] Zob. Tamże, s. 256.

[51] Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Poznań: Pallottinum, 1986, s. 334*.

[52] Zob. Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: Christinitas, 2010, s. 256.

[53] Zob. Kongregacja Kultu Bożego: Dyrektorium o Mszach z udziałem dzieci. Rzym: 1973, pkt. 52. W: Not. Vol. VI. 1974 (s. 5-21).

[54] Zob. Krakowiak C.: Modlitwy Eucharystyczne we Mszach świętych z udziałem dzieci. W: ,,Vademecum Liturgiczne” [online] http://vademecumliturgiczne.pl/2017/11/16/modlitwy-eucharystyczne-we-mszach-swietych-z-udzialem-dzieci/, [dostęp: 06.05.2021].

[55] Zob. Tamże.

[56] Zob. Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Tłum. Balter L. Poznań: Pallottinum, 1999, s. 378.

[57] Zob. Coetus a Studiis Peculiaris. Schema nr 428: Preces eucharisticae pro Missis cum pueris et de reconciliatione. 7.XII.1973. W: ,,Notitiae”. Vol. XVIII. Vaticana: 1982, s. 711 [259]; Tenże. Schema nr 429: eucharisticae pro Missis cum pueris et de reconciliatione. 18.I.1974. W: Tamże, s. 712 [260]; Tenże. Schema nr 430: Preces eucharisticae pro Missis cum pueris et de reconciliatione. 19.I.1974. W: Tamże; Tenże. Schema nr 432: Preces eucharisticae pro Missis cum pueris et de reconciliatione. 6.II.1974. W: Tamże; Tenże. Schema nr 433: Preces eucharisticae pro Missis cum pueris et de Reconciliatione. 29.II.2974. W: Tamże, s. 713 [261]; Tenże. Schema nr 435: Preces eucharisticae pro Missis cum pueris et de reconciliatione. 15.V.1974. W: Tamże; Tenże. Schema nr 436: Preces eucharisticae pro Missis cum pueris et de reconciliatione. 1.XI.1974. W: Tamże, s. 713-714 [261-262].

[58] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 478.

[59] Zob. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Poznań: Pallottinum, 1986, s. 353*-354*.

[60] Zob. Decyk J.: Modlitwy Eucharystyczne o Tajemnicy Pojednania. W: ,,Studia Theologica Varsaviensia”. 36/1. 1998, s. 113.

[61] Zob. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Poznań: Pallottinum, 1986, s. 343*.

[62] Cyt. za: Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: Christinitas, 2010, s. 219.

[63] Folsom C.: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. Jurczak D. (i in.). Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2018, s. 64. 215.