Poniższy artykuł jest VIII rozdziałem pracy pt. ,,Posługi współczesnego Kościoła" (Kraków: 2023).Wpływ soborowej eklezjologii na reformę i współczesny kształt posług jest oczywisty. Ojcowie stawiali bowiem na udostępnienie tych stopni również świeckim, nieprzygotowującym się do święceń[1]. Jednakże zastrzeżono te posługi jedynie dla mężczyzn, ze względu na tradycję Kościoła. Nie było bowiem zwyczaju, aby kapłanowi do Mszy św. służyła kobieta, mająca jakiekolwiek święcenia. Współczesne badania wskazują nawet na to, że diakonisy, które istniały w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, nie pełniły żadnych zadań związanych z posługiwaniem do Najświętszej Ofiary[2]. Świadczą o tym chociażby starożytne Konstytucje Apostolskie[3]. Znamienne są tutaj słowa Epifaniusza z Salaminy (+403), który broniąc Kościoła przed sektą kobiet z Scytii i Tracji, stwierdził, iż nigdy nie miało miejsca nic podobnego do tego, że kobieta spełnia czynności kultyczne na wzór kapłanów[4]. Taka praktyka Kościoła związana z niedopuszczaniem kobiet do święceń, wynikała z przekonania, iż stopnie niższe wywodzą się z diakonatu[5]. Skoro więc do diakonatu nie dopuszcza się kobiet, to nie należy tego czynić również względem stopni niższych[6]. Było to określenie woli Kościoła względem służby kobiet przy ołtarzu[7]. Myśl ta była obecna również w czasie wydawania przez papieża Pawła VI dokumentu regulującego nowe podejście Kościoła do posług niższych[8]. Znamienny jest tutaj artykuł A.-G Martimorta (+2000), zamieszczony w biuletynie ,,Notitiæ” w 1980 r., w którym były członek Consilium przedstawił argumenty za niedopuszczaniem kobiet do służby przy ołtarzu w wymiarze akolitatu[9]. Jednym z jego szczególnie mocnych argumentów była kwestia wyświęcania kobiet. Dość mocno rozgorzała ona w VI w., kiedy montaniści zaczęli udzielać święceń kobietom do urzędów diakonatu i prezbiteratu[10]. To sprawiło, że katoliccy biskupi ze smutkiem przyglądali się temu zjawisku i w 511 r. zdecydowali, że nie będą udzielali żadnych święceń kobietom, aby nie było cienia wątpliwości, iż Kościół nie ma prawa udzielić im święceń z ustanowienia Bożego[11]. Jednakże problem wyświęcania kobiet był obecny w Kościele już wcześniej. Za czasów Tertuliana niektóre kobiety ubiegały się (pomyślnie) o kultyczne urzędy w ówczesnych ruchach heretyckich, aby zyskać tym władzę lub sławę[12]. Biskup Firmirian (+268) w liście do Cypriana Kartagińskiego wspomniał natomiast o pewnej monanistce, która sprawowała Najświętszą Ofiarę na wzór na kapłanów, zachowując wszystkie ówczesne przepisy obrzędowe, uzurpując sobie jednak prawo do szafowania sakramentami świętymi[13]. Jednak w ten sposób odbierał to Kościół, gdyż wspólnoty gnostyckie i montanistyczne uważały, że kobiety powinny otrzymywać poszczególne stopnie posługiwania[14]. Przeciwko tym założeniom wielokrotnie występowali Ojcowie Kościoła, wskazując, że takie poglądy są założeniami heretyckimi[15]. W tym kontekście decyzja katolickich biskupów z 511 r. staje się jaśniejsza.
Rola kobiet w liturgii nie była jednak tematem marginalnym dyskusji posoborowej. Przemiany liturgiczne, które swój początek miały już w XX w., spowodowały, że Kościół zaczął powoli zmieniać swoją praktykę oraz zdanie względem funkcji kobiecych w liturgii. W sposób szczególny jest to widoczne w aspekcie dopuszania kobiet do śpiewu podczas liturgii. Pierwsze tego typu pozwolenie został wydane dn. 17 września 1897 r.[16] Przepis ten podtrzymała Święta Kongregacja Obrzędów dn. 18 grudnia 1908 r.[17] Również papież Pius XII zajął miejsce w tej sprawie, ogłaszjąc dn. 25 grudnia 1955 r., że kobiety mogą być członkiniami chórów mieszanych[18]. Właśnie w tym kontekście należy odczytywać soborowe stwierdzenie, iż członkowie chórów sprawują prawdziwą funkcję liturgiczną[19]. Posoborowe dokumenty liturgiczne uwypukliły to na tyle, że zezwolono na tworzenie chórów, w których śpiewają same niewiasty[20]. Nic więc dziwnego, że w trakcie reformy liturgicznej myślano nad tym, aby kobietom udzielić niektórych błogosławieństw (zwłaszcza psałterzystki i organistki)[21].
W trakcie prac Consilium, Kościół powierzył kobietom również możliwość odczytywania lekcji mszalnych (poza Ewangelią)[22]. Poza tym wydana dn. 5 września 1970 r. Instrukcja ,,Liturgica instaurationes” zezwalała wskazywała, że kobiety (puellæ et nuptæ et religiosæ) mogą także wygłaszać intencje modlitwy powszechnej, czytać komentarze w liturgii, przyjmować wiernych u drzwi kościoła i wskazywać im miejsce w świątyni, utrzymywać porządek w procesjach wiernych oraz zbierać składkę podczas Ofiarowania w czasie Mszy św.[23] To coraz większe udostępnianie kobietom poszczególnych funkcji liturgicznych sprawiło, że wielu biskupów – bez zgody Rzymu – zaczęło dopuszczać kobiety do służby tzw. ,,ministrantek”. Jednakże w pierwszym wydaniu Wprowadzenia do Mszału zostało wyraźne zaznaczone, że kobiety nie mogą wykonywać przy ołtarzu funkcji niższych od tych, które pełnią subdiakoni[24]. Później przepis ten został przypomniany Kościołowi przez Świętą Kongregację Kultu Bożego dn. 17 kwietnia 1980 r. na mocy Instrukcji ,,Inæstimabile Donum”[25]. Niemniej dyrektywy te nie sprawiły, że problem związany z dołączaniem do grupy ministrantów świeckich kobiet zniknął. Można stwierdzieć, że głosy postulujące zmiany wielowiekowej praktyki Kościoła zaczęły się wzmagać od 1983 r. Wówczas dn. 25 stycznia wydano nowy Kodeks Prawa Kanonicznego, którego kanon 230 §3 wzbudził wiele pytać i wątpliwości. Otóż zawarto tam stwierdzenie, że wierni świeccy (bez rozgraniczenia na kobiety i mężczyzn) mogą w zastępstwie szafarzy sprawować pewne obowiązki w ich zastępstwie[26]. Zaznaczono przy tym, że pełnią je oni tymczasowo[27]. Pierwszy dokument Stolicy Apostolskiej, który sprecyzował myśl prawodawcy dotyczącą tych konkretnych funkcji wiernych świeckich, wykonywanych w zastępstwie za nieobecnych szafarzy, ujrzał światło dzienne dn. 15 sierpnia 1997 r. Wówczas wyjaśniono, co dokładnie prawodawca rozumiał pod terminami, których użyto w tamtym tekście prawnym[28]. Ponadto wskazano także, że nikt spośród wiernych – poza osobami wymienionymi w kanonie 230 §1 – nie posiada w Kościele żadnego specjalnego tytułu kanonicznego oraz nie pełni kościelnej posługi (ministerium), a sformułowanie szafarz nadzwyczajny dotyczy natomiast konkretnego wiernego (mężczyzny lub kobiety) tylko w momencie spełniania konkretnej czynności, o której jest mowa w kan. 943 i kan. 1112[29]. Wszystkich wiernych dopuszczono bowiem do wykonywania ex tempora deputatione w zastępstwie za nieobecnych duchownych, następujących czynności[30]: głoszenia słowa admitti possunt w kaplicy lub kościele[31], komunikowania wiernych podczas i poza Mszą św.[32], wystawienia i repozycji Najświętszego Sakramentu[33], przewodniczenia niedzielnym nabożeństwom bez kapłana[34], asystowania przy zawieraniu związków małżeńskich[35], udzielania sakramentu chrztu św.[36], przewodniczenia nabożeństwom żałobnym[37], prowadzenia Liturgii Godzin[38] i udzielania niektórych błogosławieństw[39].
Powyższe nadzwyczajne funkcje wiernych świeckich sprawiły, że wielu zaczęło pytać się o służbę kobiet przy ołtarzu, gdyż dotychczas Stolica Apostolska nie zezwalała na wprowadzenie tzw. ,,ministrantek”, jednak dla wielu – po wprowadzeniu szerszych kompentencji wiernych świeckich – przestało to być oczywiste i budziło wątpliwości. Właśnie dlatego wysyłano do Watykanu zapytania w tej sprawie, na które dn. 11 czerwca 1992 r. odpowiedziała Papieska Rada do Interpretacji Tekstów Prawnych[40]. W przedłożonym tej Radzie pytaniu została poruszona kwestia służby kobiet przy ołtarzu, motywowana niejasnością kanonu 230 §2 pod kątem ,,innych funkcji” zgodnych z przepisami prawa, których jednak bliżej nie sprecyzowano. Stolica Apostolska zdecydowała się jednak opowiedzieć za wielkowiekowym zwyczajem Kościoła, podkreślając, że przy ołtarzu winni służyć ministranci płci męskiej[41].
Zdaje się jednak, że w wielu krajach praktyka była odmienna, gdyż dn. 15 marca 1994 r. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów w Liście do Przewodniczących Konferencji Episkopatów zaznaczyła, iż jeśli nawet w niektórych miejscach powierzono kobietom służbę przy ołtarzu, to nie powinno się to odbywać kosztem męskich zespołów liturgicznych, ani też nie może być uważane za wiążące dla całego Kościoła[42]. Zatem Kongregacja nie zabroniła służyć kobietom przy ołtarzu, co zresztą wyraziła kilka lat później w Liście do pewnego biskupa dn. 27 lipca 2001 r., w którym to stwierdzono, że biskup ma prawo pozwolić na służę kobiet przy ołtarzu w granicach jego jurysdykcji[43]. Dokument ten był niewątpliwie podstawą artykułu 47 wydanej dn. 25 marca 2004 r. Instrukcji ,,Redemptionis Sacramentum”, który przedstawiał możliwość dopuszczania kobiet do ołtarza jako tzw. ministrantki, jeśli biskup diecezjalny wyrazi na to zgodę[44]. Jednakże Kongregacja powtórzyła przy tym, że wypada zachowywać zwyczaj, iż przy ołtarzu służą mężczyźni[45]. Zdaje się, że taka możliwość (a nie wymóg) mogła być wprowadzana w tych parafiach, w których rzeczywiście istniała taka potrzeba duszpasterska oraz dobro wiernych[46]. Zachowano jednak wówczas klauzulę prawną dotyczącą tego, że do posług stałych lektora i akolity mogą przystępować tylko mężczyźni[47].
Dość dużą zmianę w tej materii przyniósł pontyfikat papieża Franciszka, który na mocy Motu Proprio ,,Spiritus Domini” z dn. 11 stycznia 2021 r. zezwolił kobietom przystępować do posług lektora i akolity[48]. Zmieniono tym samym zapis 230 kanonu Kodeksu Prawa Kanonicznego w ustępie pierwszym, poprzez usunięcie słowa viri (mężczyźni), aby do posług lektora i akolity dopuścić również kobiety. Głosy chcące takiego rozwiązania, pojawiły się już w 1972 roku[49]. Niektórzy jednak bez decyzji Rzymu wprowadzali taką możliwość, co było oczywiście jawnym nadużyciem[50].
Decyzja papieża Franciszka wyszła naprzeciw tym, którzy pragną dopuszczania kobiet do posług liturgicznych[51]. Dokonało się to poprzez właściwie zrozumienie chrzcielnego kapłaństwa wiernych, tak mocno uwypuklonego przez Sobór Watykański II (1962-1965)[52].
Jedynym pytaniem, jakie może paść w tej sytuacji, to zapytanie o relację łączącą tę decyzję z Synodem Amazońskim odbywającym się od 6 do 27 października 2019 r. Numer 95 Dokumentu końcowego wyraża chęć udzielania posług mężczyznom i kobietom, w celu wzmacniania świadomości tego, że obydwie płcie biorą udział w chrzcielnym kapłaństwie Chrystusa[53]. To życzenie zostało przecież zaaprobowane przez papieża Franciszka w 2020 r., co jest szczególnie widoczne w Posynodalnej Adhortacji Apostolskiej ,,Querida Amazonia” z dn. 2 lutego 2020 r[54]. Czy zatem Synod w Amazonii miał wpływ na zmianę dyscypliny Kościoła względem stopni niższych? Niewątpliwie. Papież po prostu wyszedł naprzeciw oczekiwaniom ludów amazońskich, dopuszczając tamtejsze kobiety do posług lektoratu i akolitatu, a następnie rozszerzył to prawo na cały Kościół[55]. Aczkolwiek trzeba też mieć na uwadze, że sami Ojcowie synodalni nie wzmiankowali o tym, by taki ruch wykonać w cały Kościele, lecz przede wszystkim na terenach Amazonii[56]. Być może chciano po prostu uzyskać dla swojej wspólnoty zezwolenie na utworzenie takich urzędów w ramach własnej wspólnoty, co umożliwał List Apostolski Motu Proprio ,,Ministeria Quaedam”[57].
Trzeba także wspomnieć o tym, o czym zdaje się, że wiele osób zapomina. Obecnie w Kościele zachodnim istnie wiele rytów liturgiczny, tak lokalnych (np. z Sarum, lyoński, ambrozjański, mozarabski, zairski), jak i zakonnych (np. dominikański, kartuski, karmelitański, franciszkański), lecz najbardziej rozpowszechnione są dwa inne: nowy ryt rzymski (novus ordo missæ) i stary ryt rzymski (vetus ordo missæ)[58]. Jest raczej rzeczą oczywistą, że wyświęceni lektorzy i akolici według ksiąg przedsoborowych, uczestniczący w nowej liturgii, mogą spełniać swoje funkcje lektora i akolity. Jednakże muszą przy tym stosować się do nowych przepisów (a więc akolita może komunikować wiernych i puryfikować naczynia liturgiczne). Analogiczna sytuacja ma miejsce względem lektorów i akolitów ustanowionych według nowego obrzędu, którzy pragną służyć w starej liturgii. Mogą to czynić, lecz muszą stosować się do tamtejszych przepisów (np. akolita nie może komunikować wiernych czy puryfikować naczyń liturgicznych)[59]. Przepisy te zabraniają przystępowania do ołtarza kobietom, a więc one (choćby miały posługi lektoratu czy akolitatu) nie mają możliwości posługiwania w starej liturgii mszalnej czy w innych nabożeństwach i liturgiach sprawowanych według ksiąg sprzed reformy liturgicznej[60].
Zatem wynika z tego, że każdy ryt ustala zakres funkcji lektorów i akolitów, którzy w zależności od tego, w jakiej liturgii biorą udział, dostosowują swoje funkcje do przepisów konkretnego obrządku. Niemniej istotą sprawowania konkretnej posługi nie jest rodzaj liturgii, lecz pomoc niesiona wspólnocie w konkretnych dziedzinach, której autentyczność tym bardziej wzrasta, im bardziej życie danej osoby jest zgodne z przyjętą posługą[61].
Dawid Makowski
[1] Zob. J. Dyduch: Posługi liturgiczne świeckich w posoborowym prawodawstwie polskim. W: RBL. R. LXIV. Nr 1. 2011, s. 21. W czasie reformy istniał nawet pomysł dołączania dzieci do urzędu akolity. Zob. A. Bugnini: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. J. M. O’Connell. Cllegebille-Minnesota: 1990, s. 729-730.
[2] Zob. J. Daniélou: Le ministére des femmes dansl’Egli seancienne. W: LM-D. Nr 61. Paris: 1960, s. 73-96. Szeroko na ten temat, zob. B. Dębogórski: Diakonisy w Kościele pierwszych wieków. W: DSKP. T. IV. Red. W. Rozynkowski. Pelplin: 2022, s. 15-67; H. Paprocki: Święcenia diakonisy w Kościele bizantyjskim. W: VP. T. VI. 1984, s. 272-280.
[3] Zob. Constitutiones Apostolorum, VIII, 29, 6 (SCL, II, 257).
[4] Zob. Epiphanius: Adversus Hæreses, III, 79, 2 (PG, XLII, 741). Epifaniusz wskazywał również na istotę posługiwania diakonis, jakim była służba charytatywna wobec kobiet w zakresie czynności, których nie powierzono mężczyznom (badanie dziewictwa; asystowanie przy chrzcie, gdy kobieta była naga; troska o chore kobiety). Zob. Tamże, III, 79, 3 (PG, XLII, 744-745). Podobnie wypowiedział się w 1966 r. przewodniczący Consilium. Zob. G. Lercaro: Epistola ad præsides Coetuum Episcoporum. Vatican: 1966, art. 7. W: Not. Vol. II. Vatican: 1966, s. 157-161.
[5] Zob. B. Nadolski: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: 2004, s. 154-155. Taką tezę głosił m.in. Doktor Anielski (+1274). Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae. Suplem., q. 37, art. 2, ad. 2. Szerzej na temat argumentów za niedopuszczaniem kobiet do kapłaństwa, zob. M. Rusecki: Problemy posoborowej dyskusji nad urzędem w Kościele. W: RBL. T. XXXVI. Nr 4. 1983, s. 326-328.
[6] Zob. M. Kunzler: Neu belebung der ,,Niederen Weihen”? Zur kirchlichen Beauftragung der Laien. W: IDdG. Hg. L. Gerosa, L. Müller, P. Krämer, S. Demel. Münster: 2002, s. 218.
[7] Zob. G. Lercaro: Epistola ad præsides Coetuum Episcoporum. Vatican: 1966, art. 7.
W: Not. Vol. II. Vatican: 1966, s. 157-161.
[8]Właśnie dlatego niektórzy opowiadali się za stworzeniem ,,świeckiego subdiakonatu” (także dla kobiet). Zob. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Przekł. L. Balter. Poznań: 1999, s. 267.
[9] Zob. A.-G. Martimort: Le service des femmes a l’autel. W: Not. Vol. CLXII. Vaticana: 1980, s. 8-16. Omówienia tekstu dokonał autor pracy, zob. D. Makowski: Wokół artykułu Martimorta (+2000) o służbie kobiet przy ołtarzu. W: ,,Z pasji do święceń” [online] https://swiecenia.zpasjidoliturgii.pl/wokol-artykulu-martimorta-2000-o-sluzbie-kobiet-przy-oltarzu/, [dostęp: 07.02.2022].
[10] Zob. A.-G. Martimort: Le service des femmes a l’autel. W: Not. Vol. CLXII. Vaticana: 1980, s. 12. Montaniści – herezja zapoczątkowana przez Montanta z Artabanu (+179), łącząca w sobie elementy chrześcijańskie z pogańskimi, zawierająca wiele nauk na temat rychłego końca świata, nadejścia wojen i nieszczęść. Ważną rolę pełniły tam kobiety (zwłaszcza tzw. prorokinie). Montaniści wzywali do surowej pokuty oraz podważali hierarchiczność Kościoła, kierując się tylko Duchem Świętym, gdyż uważali siebie za uduchowionych. Warto jednak przy tym wspomnieć, że niektórzy autorzy, zwracając uwagę na złożenia herezji montanistów, wskazują na to, iż nie jest pewne, czy oni nakładali wówczas na te kobiety swe dłonie. Zob. B. Dębogórski: Diakonisy w Kościele pierwszych wieków. W: DSKP. T. IV. Red. W. Rozynkowski. Pelplin: 2022, s. 20.
[11] Zob. Tamże. Podobna sytuacja miała miejsce w średniowieczu w Szwajcarii. Zob. Klerus. W: ,,Historisches Lexikon der Schweiz HLS” [online] https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/026998-/2008-10-21/, [dostęp: 29.04.2022]. Aczkolwiek według niektórych już papież Gelazy I (+496) zakazał przystępowania kobietom do ołtarza. Zob. P. Zagano: Installed lectors and acolytes: Are women deacons next? W: PR. Vol. XVII. Is. 2. 2021, s. 12.
[12] Zob. Tertullianus: De præscriptione hæreticorum, XLIX, 5-6 (PL, II, 68-69).
[13] Zob. Cyprianus Carthaginensis: Epistulae, LXXV, 10 (CSEL, III (2), 816-818).
[14] Zob. A. Niesiołowska: Zakaz udzielania sakramentu święceń kobiecie. W: SP. T. XXVI. 2016, s. 125-126.
[15] Zob. Tamże, s. 126.
[16] ,,Sacrae Rituum Congregationi sequens dubium propositum fuit solvendum; videlicet: An servari possit mos in aliquam Ecclesiam, etiam Calhedralem, invectus, ut mulieres ac puellae intra vel extra ambitum Chori canant in Missis solemnibus, praesertim diebus per annum solemnioribus? Et Sacra Rituum Congregatio ad rela- tionem Secretarii, audito etiam voto Com- missionis Liturgicae, rescribendum censuit: «Inveclam consuetudinem utpole Apostolicis et Ecclesiasticis praescriptionibus absonam, tamquam abusum esse prudenter et quamprimum eliminandam, cooperante Capitulo seu Clero ipsius Ecclesiae curae et auctoritati Rmi sui Ordinarii»”. Sacra Rituum Congregatio: Decretae, MMMCMLXIV. W: DA, III, 334, dz. 17. IX. 1897.
[17] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Decretae, MMMMCCXXXI. W: DA, A1, 99, dz. 18. XII. 1908.
[18] Zob. Pio XII: Litteræ Encyclicæ ,,Musicæ sacræ disciplina”. Ad venerabiles fratres patriarchas, primates, archiepiscopos, episcopos aliosque locorum ordinarios, pacem et communionem cum Apostolica Sede hebentes: De musica sacra. Tipografia Poliglotta Vaticana, 1955, art. IV. W Polsce to zarządzenie zyskało moc prawną dn. 15 września 1962 r. Zob. Konferencja Episkopatu Polski: Dyrektywy dotyczące muzyki sakralnej i liturgii. Jasna Góra: 1962, art. 67.
[19] Zob KL, art. 29.
[20] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Instructio de musica in sacra Liturgia ,,Musicam sacram”. Roma: 1967, art. 22. W: AAS, LIX, s. 300-320, dz. 5. III. 1967 r.
[21]Zob. A. Bugnini: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. J. M. O’Connell. Cllegebille-Minnesota: 1990, s. 730. W polskich Obrzędach Błogosławieństw Służby Liturgicznej wydanych w 2012 r. zawarto obrzęd błogosławieństwa do funkcji psałterzysty, kantorów i organistów (mogą je przyjmować zarówno mężczyźni, jak i kobiety). Zob. OBSL, art. 148-157 i 247-255.
[22] Zob. IGMR/69, art. 70.
[23] Zob. LI, art. 7. Czynność odczytania lekcji mszalnej/mszalnych (poza Ewangelią) kobiety mogły wykonywać jednak tylko w przypadku braku zdatnego do tego mężczyzny, stojąc poza prezbiterium. Zob. IGMR/69, art. 66. Decyzję o dopuszczaniu kobiet do tej funkcji została pozostawiona Konferencjom Biskupów. Zob. Sacra Congregatio pro Culto Divino: Instructio de Constitutione Apostolica ,,Missale Romanum” gradatim ad effectum deducenda. Roma: 1969, art. I, 8c. W: AAS, LXI, s. 749-753, dz. 20. X. 1969 r.
[24] Zob. IGMR/69, art. 70.
[25] Zob. ID, art. 18.
[26] Chodziło dokładniej o następujące czynności: ,,Posługę słowa, przewodniczyć modlitwom liturgicznym, udzielać chrztu, a także rozdzielać Komunię świętą, zgodnie z przepisami prawa”. CIC/83, can. 230 §3.
[27] Zob. Tamże.
[28] Zob. ISMS, art. II (posługa słowa), III (homilia), IV (proboszcz i parafia), V (Kościół partykularny), VI (obrzędy liturgiczne), VII (obrzędy niedzielne sprawowane bez kapłana), VIII (nadzwyczajny szafarz Komunii św.), IX (apostolstwo chorych), X (asystowanie przy zawieraniu związków małżeńskich), XI (szafarz sakramentu chrztu), XII (przewodniczenie nabożeństwom żałobnym). Warto tutaj zauważyć, że wszystkie te czynności są z natury zadaniami zastępczymi świeckich, które pełnią oni z tego powodu, że funkcje te nie wynikają bezpośrednio z sakramentu święceń. Zob. Ratzinger J.: Kilka uwag ogólnych na temat zasad kwestii doktrylanych. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/T-/TA/TAI/swieccy_kapl5.html, [dostęp: 16.11.2022].
[29] Zob. ISMS, art. 1 §3.
[30] Omówienia wszystkich nadzwyczajnych funkcji wiernych świeckich dokonuje C. Krakowiak. Zob. Tenże: Święcenia niższe. Posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: 2019, s. 111-134.
[31] CIC/83, can. 766. Chodzi tutaj o wyjątkowe sytuacje, rozeznawane w oparciu o dokumenty Konferencji Biskupów, które zyskały recognito Stolicy Apostolskiej. Zob. ISMS, art. 2 §3. Jednak nie jest możliwe dopuszczanie do homilii w trakcie liturgii mszalnej kogolowiek poza diakonem, prezbiterem i biskupem. Zob. CIC/83, can. 767 §1. Warto przy tym wspomnieć, że wydane dn. 1 listopada 1973 Dyrektorium o Mszach z udziałem dzieci wzmiankuje o tym, że w takiej liturgii – po Ewangelii – ktoś ze świeckich (chodzi o rodziców) może przemówić do dzieci. Zob. Sacra Congregatio pro Culto Divino: Directorium de Missis cum pueris. Roma: 1973, art. 24. W: AAS, LXVI, 30-46, dz. 1. XI. 1973.
[32] CIC/83, can. 911 §2. Warto przy tym przywołać następujące słowa: ,,Szafarz nadzwyczajny może rozdzielać komunię św. podczas liturgii eucharystycznej tylko w sytuacji, gdy szafarze wyświęceni są nieobecni albo gdy ci ostatni, chociaż obecni, nie mogą tego czynić z powodu jakichś rzeczywistych przeszkód. Może pełnić tę funkcję także wówczas, gdy z powodu szczególnie licznego udziału wiernych, którzy pragną przyjąć komunię św., oraz braku dostatecznej liczby szafarzy wyświęconych liturgia eucharystyczna nadmiernie by się przedłużyła. Funkcja ta ma charakter zastępczy i nadzwyczajny oraz powinna być wykonywana zgodnie z przepisami prawa […]. Aby nie wywoływać nieporozumień, należy unikać i zaprzestać określonych praktyk, które pojawiły się od pewnego czasu w niektórych Kościołach partykularnych, takich jak: […] stałe korzystanie z pomocy nadzwyczajnych szafarzy podczas Mszy św. i uzasadnianie tego dowolnie rozszerzonym pojęciem <<licznego udziału wiernych>>”. ISMS, art. VIII §2. Warto przy tym wspomnieć, że akolita ma zawsze pierwszeństwo do pomocy przy komunikowaniu wiernych przed jakimkolwiek innym świeckim szafarzem. Zob. Rituale Romanum. De sacra communione et de cultumysterii eucharistici extra missam. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973, art. 17.
[33] Zob. CIC/83, can. 943; Rituale Romanum. De sacra communione et de cultumysterii eucharistici extra missam. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973, art. 91b.
[34] Zob. CIC/83, can. 1248 §2. Przewodniczący takiej modlitwie musi mieć specjalne pozwolenie od biskupa miejsca. Zob. ISMS, art. VII §1.
[35] Zob. CIC/83, can. 1112 §1. Jednakże takie pozwolenie zostaje udzielane konkretnemu, zdatnemu do tego wiernemu, tylko wówczas, gdy naprawdę brakuje diakonów i kapłanów,
a biskup miejsca – po wcześniejszej aprobacie Konferencji Episkopatu – otrzymał zgodę na taką praktykę od Stolicy Apostolskiej. Zob. ISMS, art. X §1-3.
[36] Zob. CIC/83, can. 861 §2; Rituale Romanum. Ordo baptismi parvulorum. Editio typica altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973, art. 16-17. Świecki może otrzymać takie upoważenie od ordynariusza miejsca ze względu na niedyspozycję duchownego lub – w razie prawdziwej konieczności – może on bez zgody władzy kościelnej ochrzcić drugą osobę, byleby miał tylko dobrą intencję (debita intentone motus). Zob. ISMS, art. 11.
[37] Zob. Rituale Romanum. Ordo Exsequiarum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1969, art. 19. Wierni mogą przewodniczyć tym modlitwom tylko wtedy, gdy nie ma wyświęconego duchownego. Zob. ISMS, art. 12. Niektórzy wzmiankują tutaj o tym, że mogą oni przewodniczyć też nabożeństwom błagalnym. Zob. F.-W. Thile: Servizio delle donne all’altare. W: Not. Vol. XXX. Vatican: 1994, s. 354. Autor w swoim tekście odsyła do Ordo Pænitentiæ. Zob. Zob. Rituale Romanum. Ordo Pænitentiæ. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1974, art. 36
[38] Zob. IGLH, art. 258.
[39] Zob. CIC/83, can. 1168; DB, art. 18d.
[40] Zob. Pontificium Consilium de Legum Textibus Interpretandis: Responsio ad propositum dubium. Roma: 1992. W: AAS, LXXXVI, s. 541-542, dz. 11. VI. 1992.
[41] Zob. Tamże.
[42] Zalecono przy tym przeprowadzenie odpowiedniej formacji wszystkim usługującym. Zob. Congregatio de Culto Divino et Disciplina Sacramentorum: Lettera circolare ai presidenti delle Conferenze Episcopali sul servizo liturgico del laici. Roma: 1994, art. 1. W: Not. Vol. XXX. Vatican: 1994, s. 333-335.
[43] Decydując się na to, pasterz miejsca miał wcześniej poradzić się Konferencji Biskupów oraz przy wprowadzaniu kobiet do prezbiterium, miał zwrócić szczególną uwagę na odczucia wiernych. Zob. Congregatio de Culto Divino et Disciplina Sacramentorum: Epistola. Roma: 2001. W: Not. Vol. XXXVIII. Vatican: 2002, s. 46-48.
[44] Zob. RS, art. 47.
[45] Zob. Tamże.
[46] Zob. F.-W. Thile: Servizio delle donne all’altare. W: Not. Vol. XXX. Vatican: 1994, s. 351- 355. Taka możliwość – mimo dopuszczania kobiet do posług stałych – istnieje nadal.
[47] Zob. CIC/83, can. 230 §1. Warto wspomnieć, że słowo vir jest tam stosowane tylko dwa razy: raz w kanonie 230 odnosząc je do akolitów jako jeden z wymogów otrzymania tego urzędu, a drugi raz w kanonie 1024 odnosząc je do kandydatów do sakramentu kapłaństwa. Zob. P. Caban: Szafarz zwyczajny i nadzwyczajny w posłudze sakramentu Eucharystii. W: RBL. T. LX. Nr 1. 2007, s. 66 (z przyp. 20).
[48] Zob. SD.
[49] Temat został podniesiony na VII Synodzie Biskupów, który odbywał się od 1 do 30 października 1987 r. Wówczas nie odpowiedziano na pytanie, czy stosowanym i możliwym byłoby dopuszczanie kobiet do lektoratu i akolitatu. J. Dyduch: Obowiązki i prawa wiernych chrześcijan świeckich. W: KKPK. T. II/1. Poznań: 2005, s. 52; Tenże: Rola stałych lektorów, akolitów i diakonów w służbie wspólnocie Kościoła. W: PKkph. T. 59. Nr 1. 2016, s. 10
[50] Zob. E. Meienberg: Ein Kleiner Schritt im Kierchenrecht, ein grosser Schritt für die Frauen? W: [online] https://www.kath.ch/newsd/ein-kleiner-schritt-im-kirchenrecht-ein-grosser-schritt-fuer-die-frauen/, [dostęp: 07.12.2021].
[51] Szeroko na temat tej decyzji, pod kątem dwóch form odczytu tej diecezji, zob. T. O’Loughlin: The larger dimension of the pope’s new document on women and ministry. W: ,,La Croix” [online] https://international.la-croix.com/news/religion/the-larger-dimension-of-the-popes-new-document-on-women-and-ministry/13651, [dostęp: 19.08.2022]; P. Stravinskas: Confusion twice confounded: On the motu proprio ,,Spiritus Domini”. W: ,,Catholic World Report” [online] https://www.catholicworldreport.com/2021-/01/11/confusion-twice-confounded-on-the-motu-proprio-spiritus-domini/, [dostęp: 19.08.2022].
[52] Zob. Franciscus: Messaggio del Santo Padre ai Vescovi, ai Presbiteri e ai Diaconi, alle Persone Consacrate e ai Fedeli Laici nel Cinquantesimo Anniversario della Lettera Apostolica in forma di «Motu Proprio» Ministeria quædam di San Paolo VI. Roma: 2022, nr 2; J. Adamczyk: Normy konferencji episkopatów dotyczące mężczyzn świeckich jako kandydatów do posługi lektoratu i akolitatu. W: SP KUL. T. LXXXV. Nr 1. 2021, s. 22; M. Moerschbacher: Les laïcis dans une Eglise d’Afrique. L’oeuvre du Cardinal Malula (1917-1989). Paris: 2010, s. 215; T. O’Loughlin: The larger dimension of the pope’s new document on women and ministry. W: ,,La Croix” [online] https://international.la-croix.com/news/religion/the-larger-dimension-of-the-popes-new-document-on-women-and-ministry/13651, [dostęp: 19.08.2022]. Albowiem zabronienie przystępowania do tych posług kobietom, można było argumentować tylko tradycją Kościoła (co zresztą uczyniono na mocy Ministeria Quaedam). Zob. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999, s. 266. Dawniej bowiem chociażby Synod w Laodycei (ok. 360) uchwalił, że do ołtarza mają być dopuszczani tylko mężczyźni. Później podtrzymał to zdanie papież Gelazjusz (+496). Zob. Ivo Carnotensis: Decretum, I, 135-136 (ICD, 75). Jednakże ta teza, dotycząca tego, że papież Franciszek dokonał takiej zmiany w kontekście właściwego pojęcia eklezjologii Soboru Watykańskiego II (1962-1965) może zostać podważona przez słowa kard. Giacomo Lercaro, który w Liście do Przewodniczących Konferencji Episkopatów z dn. 25 stycznia 1966 r. wzmiankował, że tekst Konstytucji dogmatycznej ,,Lumen Gentium” nie daje sposobności do tego, aby twierdzić, że kobiety mogą pełnić służbę liturgiczną przy ołtarzu. Zob. G. Lercaro: Epistola ad præsides Coetuum Episcoporum. Vatican: 1966, art. 7. W: Not. Vol. II. Vatican: 1966, s. 157-161.
[53] Zob. Dokument końcowy Synodu dla Amazonii. 2019, art. 95.
[54] Zob. QA, art. 103.
[55] Zob. C. Leonhard: Symbölchen für den notwendigen Wandel. W: Ks. Nr 5. 2021, s. 9.
[56] Zob. Dokument końcowy Synodu dla Amazonii. 2019, art. 95. W: ,,Misyjne” [online] https://misyjne.pl/misja/dokument-koncowy-synodu-dla-amazonii-polskie-tlumaczenie/, [dostęp: 07.12.2021]. Na tych terenach nie ma bowiem zbyt wielu kapłanów. Zob. Ekwador: pierwsze lektorki i akolitki. W: ,,Anamnesis”. Nr 107. 2022, s. 82.
[57] Zob. AP. Na terenach Amazonii w Ekwadorze udzielono bardzo szybko tych posług kobietom. Zob. Ekwador: pierwsze lektorki i akolitki. W: ,,Anamnesis”. Nr 107. 2022, s. 81-82.
[58] Od wydania przez papieża Franciszka nowych norm dotyczących dawnej Nadzwyczajnej Formy Rytu Rzymskiego liturgia ta nie jest już wyrazem lex orandi Kościoła Łacińskiego. Zob. Franciscus: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio Datæ ,,Traditionis Custodes”. De usu librorum liturgico ruminstaurationem Concilii Vaticani II antecendium. Roma: 2021, art. 1. W: ,,Vatican” [online] https://www.vatican.va/content/francesco/la/motu_proprio/documen-ts/20210716-motu-proprio-traditionis-custodes.html, [dostęp: 29.01.2021].
[59] Zdaje się, że obecnie lektorzy i akolici ustanowieni według nowego obrzędu, aby przystąpić do służby w starej liturgii, muszą otrzymać stosowną zgodę od ordynariusza miejsca, co jest dość kuriozalne. Zob. Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Responsa ad dubia sualcune disposizioni della Lettera Apostolica in forma di <<Motu Proprio>> TRADITIONIS CUSTODES de Sommo Pontefice FRANCESCO Al presidenti delle conferenze dei vescovi. Roma: 2021, q. 9. W: [online] https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2021/12/18/0860/01814.html?fbclid=IwAR05qL6A7FFSmeBKyWHv87EUc5MmlvNz31fmDBuG0Xd3x_rilbCWpHv1Buc#ted, [dostęp: 20.01.2022].
[60] Zob. Sacra Congregatio de Disciplina Sacramentorum: Instructio. Rzym: 1949, art. III, 3-6. W: AAS. XLI. 1949, s. 493-514, dz. 1. X. 1949 r. Warto się również zapoznać z odpowiedzią Papieskiej Komisji Ecclesia Dei z dn. 19. V. 2011 r.: ,,List Okólny Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów z 1994 r. (por. Notitiae 30 [1994] 333-335), dopuszczający kobiety do służby przy ołtarzu, nie ma zastosowania do Nadzwyczajnej Formy Rytu Rzymskiego”. Zob. Pontificia Commissione ,,Ecclesia Dei”: Responsa ad Dubia (19. V. 2011; Prot. N. 092/2010).
[61] Zob. P. Jounel: Instituted Ministries. W: TCP. Vol. III. London: 1986, s. 182. Warto przy tym wspomnieć, że dla kandydatów do diakonatu stałego lub kapłaństwa, posługi te są o tyle ważne, o ile przygotowują one przyszłych duchownych do swojej misji wynikającej z przyjęcia sakramentu święceń. Zob. S. Nowak: Liturgia w duchowej formacji alumnów. W: RBL. T. XXXV. Nr 2. 1982, s. 113-114