Od najdawniejszych czasów znane było składanie włosów w ofierze Bogu na znak wyłącznego oddania się Mu. Stary Testament zna wiele przykładów tego typu ofiary. Znamienny jest tutaj chociażby przykład kapłana-pisarza Ezdrasza, który dostał nakaz obcięcia włosów i brody (Ez 5, 1). Również w Nowym Testamencie można spotkać się z tego typu praktyką, czego przykładem jest Paweł Apostoł, wypełniający ślub polegający na obcięciu włosów (Dz 18, 18). Ta starożytna praktyka w ciągu wieków została zaadoptowana przez Kościół i przekształcona w ceremonię włączającą danego mężczyznę do grona duchownych. Dokonywało się to właśnie między IV/V a X wiekiem. Dlatego celem niniejszego artykułu będzie przedstawienie powstania i ewolucji ceremonii tonsury w okresie od IV do X wieku.
ZARYS POWSTANIA I EWOLUCJI CEREMONII TONSURY
Amalariusz z Metzu (+850) w swoim dziele pt. De ecclesiasticis officis podaje, że wyczytał w pewnej księdze, iż zwyczaj obcinania włosów pochodzi od św. Piotra, który jako pierwszy dokonał takowego obrzędu[1]. Przypuszcza się, że takową informację ten uczony biskup wyczytał w liście opata Ceolfirtha, który został zacytowany w Historii kościelnej Anglów przez Bedę Czcigodnego (+735):
,,Simul et de tonsuræ modo vel ratione, qua clericos insigniri deceret; excepto, quod etiam ipse in his non parua ex parte essset inbutus. Sed et architectos sibi mitti petiit, qui iuxta morem Romanorum ecclesiam de lapide in gente ipsius facerent, promittens hanc in honorem beati apostolorum principis dedicandam; se quoque ipisum cum suis omnibus morem sanctæ Romanæ et apostolicæ ecclesiæ semper imitaturum, in quantum dumtaxat tam longe a Romanorum loquella et natione segregati hunc ediscere potuissent”[2].
Głos Amalariusza (+850) nie jest jednak odosobniony, gdyż podobną naukę przedstawił Alkuin (+804) w swoim dziele pt. De Divinis Officiis Liber[3]. Ciężko jednak stwierdzić czy zwyczaj tonsury w późniejszym rozumieniu tego sformułowania, pochodzi właśnie z czasów apostolskich. Na pewno wówczas pewien sposób przycinania włosów był obecny, o czym świadczy czynność Apostoła Narodów (Dz 18, 18). Aczkolwiek był to raczej rodzaj ślubu, aniżeli zewnętrzna oznaka poświęcenia się dziełu Bożemu, w jaki to sposób później wyjaśniano istotę tonsury kleryckiej. Raczej o powstaniu – czy też być może wyewoluowaniu – właściwej tonsury kleryckiej, wprowadzającej danego człowieka w stan duchowny, zaczyna się słyszeć dopiero na przełomie IV i V wieku. Wówczas w Regule Benedykta z Nursji (+547) zamieszczono notę, że mnisi przyjmują tonsurę[4]. Prawdziwym więc staje się stwierdzenie, że tonsura była najwcześniej znana w środowisku mniszym[5]. W tym samym czasie badacz spotyka kolejną wzmiankę o istnieniu tonsury, którą zawarto w orzeczeniach Synodu w Adge z 506 r.:
,,Clerici qui comam nutriunt, ab archidiacono, etiamsi nolverint, inviti detondeantur: vestimenta vel calceamenta etiam eis, nisi quæ religionem deceant, uti vel habere non liceat”[6].
Kanon ten jednoznacznie wskazuje na to, że duchowni mieli mieć obcinane włosy. Obrzędu tego dokonywał wówczas archidiakon. Aczkolwiek była to ciągle ceremonia obecna lokalnie. Zmieniło się to prawdopodobnie po 595 r., kiedy to papież Grzegorz Wielki nakazał wszystkim duchownym (przed przystąpieniem do świętych stopni) przyjąć obrzęd tonsury[7]. Prawdopodobnie wówczas ceremonia ta poprzedzała bezpośrednio przyjęcie pierwszego kościelnego urzędu niższego, którym wtedy był lektorat[8]. Zmieniło się to dopiero na przełomie VII i VIII, kiedy to tonsura zaczęła być traktowana jako osobny obrzęd, poprzedzający przystąpienie do święceń[9]. Niektórzy autorzy podają tutaj, że stało się to w 700 r., gdyż wówczas zaczęto wychodzić z założenia, że przed przyjęciem święceń trzeba przez pewien czas pozostać w stanie kapłańskim bez pełnienia jakiegokolwiek urzędu[10]. Taki stan rzeczy poświadczają orzeczenia soborowe, czego szczególny wyraz można znaleźć w kanonach Soboru Nicejskiego II z 747 r.:
,,Et quoniam videmus sine manus impositione a parvula ætate tonsuram clerici quosdam accipientes, nondum ab episcopo manus impositione percepta super ambonem irregulariter in collecta legentes, præcipimus, amodo id minime fieri: idipsum quoque conservandum est etiam inter monachos”[11].
W ten sposób tonsura pojawiła się w Kościele i powoli była coraz szerzej udzielana. Dopiero jednak na przełomie tysiącleci można dostrzec jej powszechną obecność wśród duchownych[12]. W drugim stuleciu drugiego tysiąclecia Synod w Worcester z 1240 r. wydał kanon, w którym przedstawił różnice między tonsurą ostiariuszy, lektorów, egzorcystów, akolitów, subdiakonów, diakonów, prezbiterów i biskupów. Ową różnicą była oczywiście wielkość wycięcia włosów, która wzrastała wraz z przyjmowaniem wyższego urzędu[13]. Różnice występowały także w samej formie tonsury, gdyż rozróżniano kolejno: tonsurę piotrową, tonsurę pawłową i tonsurę magową zwaną inaczej tonsurą celtycką. Pierwsze dwie przetrwały do współczesności. Ostatnia zaś zaniknęła w ciągu wieków. Wszystkie polegały na przycięciu włosów, co jednak było dokonywane inaczej w każdym wariancie, a wiązało się to z rodzajem miejsca, do którego wstępował dany człowiek. Duchownym świeckim (in. diecezjalnym) przysługiwała tonsura piotrowa (od św. Piotra), polegająca na wycięciu włosów w kilku miejscach głowy[14]. Duchownym mniszym i zakonnym przysługiwała tonsura pawłowa (od św. Pawła), polegająca na wycięciu wszystkich włosów poza puklem owłosienia (jakby oponą), przebiegającym dookoła głowy nieco nad uszami i z tyłu głowy[15]. Duchownym z Irlandii i Wielkiej Brytanii przysługiwała natomiast tonsura celtycka (zwana też tonsurą magową od Szymona Maga), polegająca na wycięciu włosów od ucha do ucha[16]. Zaniknęła ona jednak w IX w. i nie odrodziła się już na nowo.
CEREMONIA TONSURY W OMAWIANYM OKRESIE DZIEJOWYM
Ceremonia tonsury od zawsze polegała przede wszystkim na obcięciu włosów. W Sakramentarzu Gregoriańskim z VII w. przedstawia pierwszą modlitwę, związaną z obrzędem udzielenia tonsury. Brzmiała ona następująco:
,,Præsta quæsumus omnipotens deus, ut huic famulo tuo illo, qui ad deponendam comam capitis a sui propter amorem Christi filii tui festinat, da spiritum sanctum, qui habitum religionis in eo perpetuum custodiat et a mundi impedimento vel sæculari desiderio cor eius defendat: ut sicut inmutatur in vultu, ita manus dexteræ tuæ ei uirtutis tribuat incrementa, ut ab omni cæcitate humana oculos eius aperiat, et lumen æternitatis gratiæ ei concedat: Per Dominum…”[17].
Sakramentarz ten posiadał również specjalną modlitwę związaną z obcięciem brody, co może świadczyć o tym, że prawdopodobnie te dwie przystrzyżyny odbywały się równocześnie podczas jednej celebracji[18].
Podobny stan rzeczy przejawiał powstały w Moguncji między 950 a 962 r. Pontyfikał Rzymsko-Germański, umieszczający pod sobą dwa obrzędy: obcięcia włosów i brody. Obrzęd był podzielony na dwa warianty: dla dzieci i dorosłych. W zasadzie cała struktura była taka sama, tylko występowały inne modlitwy. Po tym obrzędzie następował obrzęd włączenia w ramy kleryckie (tj. do duchowieństwa), który posiadał inne i bardziej rozbudowane modlitwy. Pierwsza część obrzędu polegała na wezwaniu do modlitwy (Oremus, dilectissimi fratres), druga na modlitwie (Adesto, domine), trzecia na wyznaniu przez tonsurowanych słów: Tu es, domine, qui restitues mihi hæreditatem meam, a czwarta na modlitwie błogosławieństwa:
,,Omnipotens sempiterne Deus, Iesu Christe, propitiare peccatis nostris et ab omni servitute secularis habitus hunc famulus tuum N., dum ignorantami humus mundi depo nit, eruere et conserare dignare, ut tua semper gratia perfruatur et sicut similitudinem coronæ tuæ eum gestare fecisti in capite, sic tuam virtutem et hereditatem subsequi mereatur in corde. Qui
Alia. Præsta quæsumus, omnipotens Deus, ut hic famulus tubus N., cuius hodie capitis comam pro divino amore deposuimus, in tua dilectione perpetuo maneat et eum sine macula in sempiternom custodias. Per
Alia. Benedictat te dominus et custodiat, ostendtat faciem suam tibi et misereatur tui, convertat dominus multum suum ad te et det tibi pacem et gratami suam. Invocabo nomen domini Dei mei super te, ut ille te benedicat. Qui cum Deo patre…”[19].
Obcięcie brody miało nieco inny charakter, prostszy pod względem obrzędowości. Otóż ryt ten składał się jedynie z modlitwy wstępnej, antyfony i modlitwy błogosławieństwa[20]. Jednakże w obydwu przypadkach (obcięcia włosów i brody) w centrum obrzędu była antyfona z psalmem. W przypadku tonsury włosów na głowie był to Psalm Domini est terra z antyfoną Hic accipiet benedictionem a domino et misericordia a Deo salutami, natomiast w przypadku tonsury włosów na brodzie był to Psalm Ecce quam bonum z antyfoną Sicut ros Hermon qui descendit in Syon, sic descendat super te Dei benedictio. W zasadzie schemat tego obrzędu – wraz z psalmem – przeszedł do późniejszych ksiąg liturgicznych i ostał się w nich aż do posoborowej reformy liturgii.
***
Lektura powyższych treści zdaje się więc być potwierdzeniem tego, o czym pisano w aspekcie powstania święceń niższych – ceremonia tonsury (wraz ze święceniami niższymi) nie powstała w próżni, lecz jej pierwowzór – obcięcie włosów połączone ze ślubami – został przekształcony w konkretny obrzęd, uprawomocniony przez Kościół, poprzedzający przyjście świętych stanów. Miało to zaś miejsce od początku średniowiecza do okolic X wieku.
Dawid Makowski
Bibliografia:
- Alcuinus: De Divinis Officiis Liber. W: PL. Vol. CI. Paris: 1844
(s. 1173-1286). - Amalarius: De Ecclesiasticis Officiis (Libri IV). W: PL. Vol. CV. Paris: 1844 (s. 985-1242).
- Andrieu M.: Les Ordes mineurs. W: RdSR. T. V. Nr 2. 1925 (s. 232-274).
- Beda Venerabilis: Historia ecclesiastica gentil Anglorum. W: VB. 1566.
- Benedictus Nursinus: Regula. W: PL. Vol. LXVI. Paris: 1844 (s. 215-932).
- Concilium Agathense: W: SC. Vol. VIII. Florentiae: 1762 (s. 319-338).
- Concilium Niceanum II (747): W: DSP. T. I. Kraków: 2003 (s. 327-381).
- Concilium Wenzfordensum (1240): W: SC. Vol. XXIII. Venetiis: 1779.
- Durand G.: Rationale divinorum officiorum. I. Lugduni: 1612.
- Gregorius Magnus: Registrum epistolarum. W: MGH. Vol. I. München: 1992 (s. 1-490).
- Jurkiewicz J.: Przygotowanie do kapłaństwa w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. W: TST. T. XXXI. Nr 2. 2012 (s. 39-48).
- Lécuyer J.: What is a priest? Sheppard C. L.New York: 1959.
- Paxton J.: Distinctiveness of the Celtic Church: Tonsures and Easter. W: ,,Wondrium Daily” [online] https://www.wondriumdaily.com/distinctiveness-of-the-celtic-church-tonsures-and-easter/, [dostęp: 10.08.2022].
- Pontificale Romano-Germanicum. W: LPG. Opr. Vogel C. Le Texte I. Biblioteca Apostolica Vaticana, 1963.
- Preuss A., Pohle J.: The Sacraments a dogmatict reatise. IV. London: 1917.
- Sacramentarium Gregorianum. W: DSG. Opr. Lietzmann H. Bibliothėque municipale, 1921.
[1] Zob. Amalarius: De ecclesiasticis officis, II, 5 (PL, CV, 1081-1082).
[2] Beda Venerabilis: Historia ecclesiastica gentil Anglorum, V, 21 (VB, I, 333).
[3] Zob. Alcuinus: De Divinis Officiis Liber, XXXV (PL, CI, 1233-1234).
[4] Zob. Benedictus Nursinus: Regula, I, 6-7 (PL, LXVI, 220-221).
[5] Zob. Preuss A., Pohle J.: The Sacraments a dogmatict reatise. Vol. IV. London: 1917, s. 115.
[6] Concilium Agathense (506): Canones, XX (SC, VIII, 328).
[7] Zob. Gregorius Magnus: Registrum epistolarum, V, 57 (MGH, I, 360-366).
[8] Zob. Lécuyer J.: What is a priest? Ed. Sheppard C. L. New York: 1959, s. 85. Jednakże nie zawsze tak czyniono, czego przykładem jest m.in. żywot Cezarego z Arles (+542). Zob. Tamże.
[9] Zob. Andrieu M.: Les Ordes mineurs. W: RdSR. T. V. Nr 2. 1925, s. 263; Jurkiewicz J.: Przygotowanie do kapłaństwa w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. W: TST. T. XXXI. Nr 2. 2012, s. 41.
[10] Zob. Preuss A., Pohle J.: The Sacraments a dogmatict reatise. Vol. IV. London: 1917, s. 115.
[11] Concilium Niceanum II (747): Canones, XIV (DSP, I, 366).
[12] Zob. Lécuyer J.: What is a priest? Ed. Sheppard C. L. New York: 1959, s. 85.
[13] Zob. Concilium Wenzfordensum (1240): Decretum (SC, XXIII, 517-520).
[14] Dokonywano tego kolejno: na czubku głowy, po dwóch stronach przy uszach i na przedzie głowy. Zob. Durand G.: Rationale divinorum officiorum. Vol. I. Lugduni: 1612, s. 49.
[15] Zob. Tamże.
[16] Zob. Paxton J.: Distinctiveness of the Celtic Church: Tonsures and Easter. W: ,,Wondrium Daily” [online] https://www.wondriumdaily.com/distinctiveness-of-the-celtic-church-tonsures-and-easter/, [dostęp: 10.08.2022].
[17] Sacramentarium Gregorianum, CCXII (DSG, III, 127).
[18] Zob. Tamże, CCXIII (DSG, III, 128).
[19] Pontificale Romano-Germanicum, III, 4-6 (ST, I, 5).
[20] Zob. Tamże, IV.