Poniższa publikacja dotyczyć będzie zagadnienia czynności, które wypełniają w zastępstwie akolitów wierni świeccy. Przedmiotem wyjścia rozważań autora będzie oczywiście tekst Konstytucji o Liturgii Świętej, w której zostało napisane:
,,Ministranci, lektorzy, komentatorzy i członkowie chóru również spełniają prawdziwą posługę liturgiczną”[1].
Co prawda, już od 1588 roku świeccy mogą służyć przy ołtarzu, lecz dopiero od ponad pięćdziesięciu lat powierza się im ogrom funkcji, o których w renesansie nawet nie słyszano. Dlatego w tej publikacji zostaną przedstawione wszystkie zadania liturgiczne, które mogą spełniać wierni świeccy.
Służba Liturgiczna służąca w prezbiterium
Służba liturgiczna dzieli się na część tych, którzy służą przy ołtarzu oraz tych, którzy służą poza nim. Najpierw zostaną przedstawieni przedstawiciele tej pierwszej grupy, którą stanowią:
Ministranci
Początki sprawowania czynności akolitów przez świeckich ministrantów sięgają okresu po Soborze Trydenckim, kiedy to nie było aż tak wielu duchownych niższych święceń, którzy mogliby w każdej parafii służyć do Mszy św. Wówczas – z potrzeby duszpasterskiej – zaczęto dopuszczać do ołtarza świeckich mężczyzn, którzy asystowali kapłanowi ubrani w strój duchowny (przypominając kleryka). Dzisiejsi ministranci służący w zreformowanej liturgii powinni być ubrani w alby, zgodnie ze współczesnym prawodawstwem[2]. Natomiast wśród ich grona wyróżnia się kilka podgrup, o których poniżej.
Kandydaci i ministranci choraliści
W skład tej grupy ministranckiej wchodzą młodsi (osoby z klas 1-6 szkoły podstawowej) lub starsi (osoby z klas 7-8 szkoły podstawowej i 1 klasy szkoły średniej) ministranci. Dyrektorium Duszpasterstwa Służby Liturgicznej zaznacza, że w tym czasie dana osoba (spośród grupy młodszej) uczy się wypełniać poszczególne zadania akolity, lecz nie podejmuje jeszcze nauki służenia przy księdze[3], natomiast starsi uczą się funkcji ministranta słowa Bożego oraz ministranta księgi[4]. Całe przygotowanie trwa około trzech lat i obejmuje spotkania formacyjne obejmujące wyjaśnienie ekonomii zbawienia (dla młodszych) oraz naukę poszczególnych czynności (dla starszych)[5]. W tym stopniu mieszczą się funkcje: aspiranta (trwająca co najmniej 3 miesiące), kandydata (trwająca min. 6 miesięcy), ministranta ołtarza (przygotowanie ołtarza, etc.), choralisty (dzwonienie, kołatanie), ministranta światła (niesienie świec, pochodni), ministranta księgi i krzyża (są to dwie funkcje jednego stopnia; nosi krzyż oraz przygotowuje księgi mszalne), ministranta kadzidła (noszenie kadzielnicy i łódki (ew. można rozdzielić tą funkcję na dwie osoby), ministranta wody (asystowanie przy poświęceniu i pokropieniu rzeczy czy osób), insygniarzy (trzymanie mitry i pastorału w celebracjach pontyfikalnych). W czasie trwania kursu przewidziane są trzy zjazdy na dzień skupienia. Trzeba też zaznaczyć, że Dyrektorium zaleca kandydatom wyjazd na rekolekcje oazowe. Czyni to zapewne dlatego, że podczas rekolekcji Ruchu Światło-Życie przeżywa się również konkretną formację liturgiczną[6]. Cykl formacyjny dla młodszych kandydatów obejmuje zagadnienia: zgromadzenia liturgicznego, procesji oraz ołtarza i ofiary; zaś dla starszych: księgi liturgiczne, rok liturgiczny i funkcje liturgiczne. Zakończeniem tego cyklu przygotowań jest błogosławieństwo. Tutaj trzeba też wymienić, że w Obrzędach błogosławieństw służby liturgicznej są przepisane trzy błogosławieństwa: na rozpoczęcie formacji, po pierwszym oraz po drugim roku formacji[7]. Trzeba też nadmienić, że zgodnie z zarządzeniem Konferencji Episkopatu Polski, można przyznać takim osobom krzyż, który jest odzwierciedleniem spełnianej czynności[8]. Natomiast nie sposób zgodzić się tutaj z zaproponowaną przez Dyrektorium nazwą tych, którzy zostali pobłogosławieni. Dokument ten bowiem nazywa ich – zależnie od danej grupy ministranckiej – lektorami, akolitami i psałterzystami. O ile ostatnią nazwę można przemilczeć, o tyle nie można tego zrobić w stosunku do dwóch pierwszych nazw. Oni po prostu nie mogą być nazywani kimś, kim nie są. Należałoby te nazwy poprawić. Dlatego w opinii autora lepiej ich nazwać ministrantami ołtarza oraz ministrantami słowa Bożego[9].
Ministrantów słowa Bożego, psałterzystów/psalmistów oraz dorosłych ministrantów ołtarza
W skład tej grupy osób wchodzą ci, którzy zakończyli już poprzedni okres przygotowawczy i/lub brali udział w kursie poprawnego czytania (w przypadku ministrantów słowa Bożego), który zakończyli błogosławieństwem. Dyrektorium dla młodzieży przewiduje trzy lata formacji i obejmuje temat daru, którym obdarzeni zostali poszczególni ministranci[10]. Podczas tego okresu ministranci mają rozwijać w sobie więź z Jezusem Chrystusem. Tutaj również odbywają się spotkania w mniejszej grupie, które obejmują tematy: Słowa, Sakramentu i Wspólnoty. Podobnie, jak poprzedni okres, kończy się on błogosławieństwem. Tak jest w przypadku młodzieży, natomiast w przypadku dorosłych cała formacja posiada dwa tory: pierwszy – kontynuacyjny (dla tych, którzy już wcześniej służyli przy ołtarzu), drugi – włączenie się do danego zespołu (dla tych, którzy dopiero rozpoczynają ,,specjalizację” w konkretnej grupie)[11]. Tematy formacyjne dla dorosłych są tożsame z tematami formacyjnymi dla młodzieży oraz kończą się błogosławieństwem, po którym dana osoba winna dalej się formować poprzez przygotowanie stałe. Wszyscy są ubrani w alby (ew. z jakimś znakiem zatwierdzonym przez Konferencję Episkopatu Polski) i wypełniają następujące zadania: ministrant słowa Bożego odczytuje lekcje i antyfony podczas Mszy św. cichej (nie może wnosić Ewangeliarza, błogosławić pokarmów i wypełniać pozostałych zadań lektora ustanowionego obrzędem), psałterzysta śpiewa psalm[12], a ministranci ołtarza usługują przy ołtarzu w zastępstwie za akolitę (nie mogą jednak puryfikować, etc.).
Ceremoniarze
Wymienia się ich osobno, ponieważ przepis mszalny (przynajmniej przy celebracjach biskupich) wymaga bardziej duchownego niż świeckiego. Niemniej, osoba świecka również może nim być. Korzenie tej funkcji zdaniem ks. prałata Mariniego sięgają pierwszych wieków Kościoła, kiedy to m.in. prezbiter Nepomucjan dbał o drobne szczegóły liturgii[13]. Ceremoniarz papieski zaznacza, że początkowo jego funkcja ograniczała się do pouczania wiernych i przygotowywania wyświęconych ministrów[14]. Skoro zaś ceremoniarz sam stawał przy ołtarzu, to i on był duchownym, a najpewniej diakonem. Dopiero później niektóre jego funkcje przejęli archidiakoni, a następnie ceremoniarze w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Miało to miejsce w XV w[15]. Ks. Marini dodaje również, że w celebracjach biskupich brało udział dwóch ceremoniarzy – pierwszy zajmował się celebransem, a drugi duchowieństwem[16]. Dzisiaj również istnieje potrzeba powoływania ceremoniarzy:
,,Wypada, aby przynajmniej w katedrach i w większych kościołach był odpowiednio przygotowany mistrz ceremonii, który by się troszczył o należytą organizację czynności liturgicznych oraz o wykonywanie ich przez wyświęconych szafarzy i przez wiernych świeckich w sposób godny, w należytym porządku i pobożnie”[17].
Ma on czuwać nad ceremoniami spełnianymi tak przez duchownych, jak i świeckich. Ks. Krakowiak dodaje:
,,Ceremoniarz wypełnia swoją funkcję, współdziałając z rektorem kościoła, kapłanem przewodniczącym liturgii, diakonem, lektorami, organistą, kantorem i dyrygentem chóru”[18].
Trzeba też nadmienić, że nie może on wypełniać zadań innych usługujących. Ubiera on albę lub sutannę (to jest strój chórowy każdego ceremoniarza) albo białą dalmatykę (gdy jest on diakonem)[19]. Swoją funkcję ceremoniarz sprawuje na mocy błogosławieństwa zawartego w Obrzędach błogosławieństw służby liturgicznej[20]. W ramy tej funkcji wchodzi również zadanie animatora liturgicznego[21].
Nadzwyczajni szafarze Komunii świętej
Kolejną grupą ludzi, których nie wymieniono przy świeckich funkcjach (choć pełnią je świeccy) jest funkcja nadzwyczajnych szafarzy, którą może pełnić w zasadzie każdy (również osoba konsekrowana). Nie wymienia się tej funkcji osobno, jakoby inne były mniej ważne (każda jest tak samo ważna!), lecz dlatego, że może pełnić ją każdy i nie jest uwarunkowana tylko dla ministrantów (w czego konsekwencji może ją pełnić osoba, która nie jest ministrantem – np. siostra zakonna[22]). Ta funkcja m.in. w wielu polskich parafiach jest nadużywana i wykorzystywana niepoprawnie, zaś szafarze – jak trafnie na to zwrócono uwagę – są podnoszeni do miana ,,nadministrantów”, a ,,podksięży”, w czego konsekwencji wierni odbierają tą funkcję jako coś ważniejszego niż zadanie np. ministranta wody[23]. Czynności świeckiego szafarza Komunii św. są stosunkowo młode, gdyż powstały na mocy Instrukcji Sacramentum Caritatis wydanej w 1973 roku przez Kongregację Sakramentów. Na jej mocy świeccy mogą szafować Komunią św. poprzez roznoszenie jej do chorych lub w przewidzianych przypadkach – nagminnie łamanych – rozdawać ją wiernym[24]. Mogą to czynić poprzez przeżycie kursu przygotowawczego, który definiuje Instrukcja w sprawie formacji i sposobu wykonywania posługi nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej z 1991 r. Cała formacja może wyglądać inaczej w różnych diecezjach, ale powinna mieć wspólne następujące elementy: wyjaśnienie prawd katechizmowych, wyjaśnienie najważniejszych teologiczno-liturgicznych elementów, poznanie poprawnej wizji liturgii, objaśnienie obecności Chrystusa w liturgii, a ponadto zaznajomienie z: teologią zgromadzenia liturgicznego i różnych czynności, funkcjami nadzwyczajnego szafarza Komunii św., teologią Eucharystii, pobożnością eucharystyczną, wizją świętowania niedzieli, warunkami pełnego uczestnictwa w liturgii mszalnej, ideą angażowania świeckich w liturgii, podziałem liturgii i sensem różnych modlitw liturgicznych i paraliturgicznych[25]. Instrukcja zaleca również dalszą formację, która byłaby kontynuowana również po przyjęciu błogosławieństwa do pełnienia funkcji szafarza[26]. To błogosławieństwo ma moc czasową lub trwałą (w zależności od potrzeb pastoralnych i decyzji biskupa). Niemniej, początkowo trwa ono rok[27]. Trzeba również pamiętać, że tą funkcję można powierzyć jednorazowo każdej osobie, która się wyda godna tego zadania. Wówczas po śpiewie/recytacji Baranku Boży taka osoba otrzymuje błogosławieństwo w słowach: ,,Niech Bóg Cię błogosławi, abyś godnie rozdawał swoim braciom i siostrom Ciało Chrystusa”, na co wybrana osoba odpowiada: ,,Amen”. Później kapłan przyjmuje Komunię św. i wraz z wybraną osobą idą rozdawać ludziom Ciało Chrystusa[28].
Funkcje lektora ustanowionego:
Funkcją lektora ustanowionego jest odczytywanie lekcji mszalnych, wygłaszanie intencji modlitwy wiernych i wnoszenie Ewangeliarza (w zastępstwie diakona), śpiewanie psalmu (w zastępstwie psałterzysty) oraz odczytuje (we Mszy św. bez śpiewu) antyfony mszalne[29]. Szczegółowo ta posługa została opisana w innym tekście.
Funkcje akolity ustanowionego:
Funkcją akolity ustanowionego jest służenie przy ołtarzu (przygotowanie tak ołtarza, jak i naczyń), rozdawanie Komunii św. (na takiej samej mocy, jak szafarze nadzwyczajni), a także puryfikowanie naczyń mszalnych[30]. Szczegółowo ta posługa została opisana w innym tekście.
Służba liturgiczna służąca poza prezbiterium
W skład służby liturgicznej pełniące swoje zadania poza prezbiterium wchodzą następujące osoby:
Zakrystian
Jest to funkcja, która swój początek ma w święceniu ostiariusza, który początkowo zajmował się przygotowaniem kościoła. Dopiero później, gdy zabrakło duchownych, zezwolono świeckim pełnić te zadania, wśród których należy wymienić: przygotowywanie naczyń, szat i paramentów liturgicznych, troska o kościół i zakrystię, a także dzwonienie dzwonem na Mszę św. Ks. Krakowiak trafnie zaznacza, że ,,Ceremoniał liturgicznej posługi biskupów zaleca ścisłe współdziałanie zakrystiana z mistrzem ceremonii”[31]. Jest to zatem bardzo ważna i wymagająca funkcja, która wymaga odpowiednich predyspozycji duchowych i cielesnych oraz intelektualnych. Dlatego właśnie Dyrektorium zaleca by zostawali nimi akolici[32].
Komentator
Jest to osoba, która głosi komentarz podczas Mszy św. Tekst komentarza powinien być zwięzły i krótki. Nie może być on w żaden sposób wygłaszany z ambony[33]. Taka funkcja nie jest konieczna podczas każdej Mszy, ale jest zalecana w takich celebracjach, w których sprawuje się jakiś sakrament, udziela błogosławieństwa, czy też jest to szczególna liturgia (np. Triduum). Czynności komentatora są stosunkowo młode, gdyż pierwszy raz wspomniano o nich w 1958 r. w Instrukcji Musicam sacram wydanej przez Kongregację Obrzędów. Zostało tam napisane, że tą funkcję może pełnić jedynie mężczyzna, a przede wszystkim kapłan lub kleryk (w ostateczności świecki)[34].
Chór, schola i organista
Uroczyste liturgie odznaczają się szczególnie śpiewem, można by go nazwać ,,odświętnym”, kiedy wykonuje go chór lub schola na sposób wielogłosowy, z czego ks. Krakowiak zaznacza, że wielogłosową muzykę może wykonywać jedynie chór[35]. Wykonują oni części stałe liturgii i podtrzymują śpiew ludu. Od dyrygenta chóru wymaga się przygotowania muzycznego i liturgicznego. Natomiast do organisty należy akompaniament[36]. Nie ma on jednak prawa podgrywać celebransowi, np. prefacji lub kolekty. On również prowadzi śpiew ludu i przygotowuje repertuar muzyczny na każdą celebrację. Należy dbać o to, by wierni potrafili również modlić się śpiewem w języku Kościoła[37]. Ich przygotowanie i formacja w świetle Dyrektorium powinno zawierać formację duchową i intelektualną zakończoną błogosławieństwem. Przy czym autorzy dodają, że ,,nie będzie to ustanowienie do posługi, ale uroczyste błogosławieństwo do dobrego spełniania funkcji”[38].
Kantor
Kantor ma bardzo podobną funkcję do organisty, mianowicie nie gra on na organach, lecz podtrzymuje śpiew ludu, a niekiedy też sam coś śpiewa (np. psalm czy aklamacje). Do niego należą wszelkie partie śpiewu, których nie wykonuje celebrans, diakon, lektor czy psałterzysta[39].
Osoby zbierające tacę
Powyższa funkcja ogranicza się do przejścia się po świątyni z tacą, na którą ludzie będą składali datki.
Precentor
Jest to odpowiednik lub odpowiedniczka, bo może nią być również kobieta, ceremoniarza po drugiej stronie ołtarza. Taka osoba troszczy się o osoby mające wygłaszać komentarz, nieść dary, stać u bram kościoła i wpuszczać w oznaczone miejsca ludzi (np. przy okazji różnych świąt). Bardzo często w dużych celebrach bierze udział kilku precentorów, którzy pomagają ceremoniarzowi również przy ołtarzu (dzielą wówczas miedzy siebie kilka funkcji).
Szczególne funkcje wiernych świeckich
W ostatniej grupie funkcji wiernych, które mogą być przez nich spełniane są takie czynności, jak: przewodniczenie liturgii słowa Bożego (zwłaszcza w tych miejscach, w których Msza św. sprawowana jest raz w miesiącu lub rzadziej (tereny misyjne)), udzielanie sakramentu chrztu św. (jeśli dziecku (lub dorosłemu po wyznaniu pragnienia chrztu) grozi śmierć), asystowanie przy sakramencie małżeństwa, prowadzenie liturgii pogrzebu, a także udzielanie błogosławieństw (np. pokarmów)[40].
Zakończenie
Widać zatem, że świeccy mają bardzo dużo funkcji możliwych do spełnienia. Dzieli się je na stałe, czasowe lub przejściowe. Większość z nich powinna być przekazywana w obrzędzie błogosławieństwa, zgodnie z zaleceniami Dyrektorium. Trzeba jednak pamiętać, że każdy ma pełnić to, co może, a nie to, co chce. Każda czynność niezgodna z przepisami jest nadużyciem, którego należy się wystrzegać.
Dawid Makowski
Bibliografia:
- Formacja podstawowa służby liturgicznej i Ruchu Światło-Życie. Kraków: 1989.
- Krakowiak C.: Święcenia niższe, posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: TN KUL, 2019.
- Marini G.: Sługa liturgii. Red. Krzych B. Warszawa: Instytut Summorum Pontificum, 2010.
- Mszał rzymski dla diecezji polskich. Poznań: Pallottinum, 1986.
- Nadzwyczajni szafarze Komunii św. Nauczanie Kościoła, formacja, świadectwo. Red. Michalczak K. Poznań: Pallottinum, 2009.
- Obrzędy błogosławieństwo służby liturgicznej. Kraków: 2011.
- Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum, 2002.
- Wprowadzenie do Drugiego Wydania Lekcjonarza Mszalnego. Poznań: Pallottinum, 2011.
- Wskazania Konferencji Episkopatu Polski odnośnie do nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej. Warszawa: 2006.
- Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002.
Netografia:
- Dyrektorium Duszpasterstwa Służby Liturgicznej. W: ,,Wiara” [online] https://liturgia.wiara.pl/files/old/liturgia.wiara.pl/elementy/ddsl.pdf, [dostęp: 28.12.2020].
[1] Konstytucja o Liturgii Świętej Sacrosanctum Concilium, pkt. 29.W: Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002, s. 56.
[2] Zob. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum, 2002, pkt. 336.
[3] Por.Dyrektorium Duszpasterstwa Służby Liturgicznej. W: ,,Wiara” [online] https://liturgia.wiara.pl/files/old/liturgia.wiara.pl/elementy/ddsl.pdf, [dostęp: 28.12.2020], pkt. 63a (odtąd: DDSL).
[4]DDSL, pkt. 72a.
[5] Może zdarzyć się tak, że np. osoba w wieku 14 lat zechce zostać ministrantem. Wówczas powinna przejść min. miesięczny kurs spełniania czynności liturgicznych i dołączyć do starszej grupy choralistów.
[6] Zob. Szczepaniec S.: Oaza Dzieci Bożych. W: Formacja podstawowa służby liturgicznej i Ruchu Światło-Życie. Kraków: 1989, s. 15-23. Ostrowski M.: Oaza Nowego Życia stopnia podstawowego. W: Formacja podstawowa służby liturgicznej i Ruchu Światło-Życie. Kraków: 1989, s. 29-33.
[7]Obrzędy błogosławieństwo służby liturgicznej. Kraków: 2011, s. 14-34 (młodsi); 35-55 (starsi).
[8] Wzór zatwierdzonego znaku można znaleźć w: Tamże, s. 101-104.
[9] Niemniej, często kursy dla psałterzystów czy ministrantów słowa Bożego odbywają się w większym gronie – dekanackim lub diecezjalnym.
[10] Por. DDSL, pkt. 86.
[11] Por. Tamże, pkt. 100.
[12] Warto tutaj dodać, że psałterzysta jest równocześnie kantorem Psalmu. Por. Białkowski M.: Psałterzysta. W: Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2013, s. 632.
[13] Por. Marini G.: Sługa liturgii. Red. Krzych B. Warszawa: Instytut Summorum Pontificum, 2010, s. 13.
[14] Por. Tamże.
[15] Por. Tamże, s. 14.
[16] Por. Tamże, s. 15.
[17]Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum 2002, pkt. 106.
[18] Krakowiak C.: Święcenia niższe, posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: TN KUL, 2019, s. 103.
[19] Pada zatem pytanie: Czy świecki ceremoniarz może ubrać sutannę? W liturgii NFRR na pewno może, natomiast w ZFRR teoretycznie również może, lecz ks. G. Marini odradza takiej praktyki, poprzez słuszne odwołanie do Instrukcji Redemptoris Sacramentum.
[20]Obrzędy błogosławieństwo służby liturgicznej. Kraków: 2011, s. 86-89.
[21] Szczegółowo na temat tej funkcji zob. DDSL, pkt. 134-137.
[22] Zob. Wskazania Konferencji Episkopatu Polski odnośnie do nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej. Warszawa: 2006, pkt. 1.
[23] Zob. Namyślak K.: ,,Pozwólcie dorosłym przychodzić do mnie”. W: ,,Adeste” [online] https://adeste.org/po-namysle-pozwolcie-doroslym-przychodzic-do-mnie/, [dostęp: 28.12.2020].
[24] Tymi przypadkami są: tłum w Kościele chcący przyjąć Jezusa i brak szafarzy wyświęconych, wypełnianie innych czynności przez szafarzy wyświęconych, brak możliwość (poprzez wiek lub sprawność fizyczną) komunikowania przez kapłana. Por. Nadzwyczajni szafarze Komunii świętej. Nauczanie Kościoła, formacja, świadectwo. Red. Michalczak K. Poznań: Pallottinum, 2009, s. 16.
[25] Por. Instrukcja w sprawie formacji i sposobu wykonywania posługi nadzwyczajnego szafarza Komunii św. Łódź: 1991, pkt. Ia-l. W: Nadzwyczajni szafarze Komunii św. Nauczanie Kościoła, formacja, świadectwo. Red. Michalczak K. Poznań: Pallottinum, 2009, s. 14-15.
[26] Por. Tamże.
[27] Por. Wskazania Konferencji Episkopatu Polski odnośnie do nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej. Warszawa: 2006, pkt. 4.
[28] Cytaty zostały zawzięte z: Mszał rzymski dla diecezji polskich. Poznań: Pallottinum, 1986, (6).
[29] Por. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum 2002, pkt. 99.
[30] Por. Tamże, pkt. 98.
[31] Krakowiak C.: Święcenia niższe, posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: TN KUL, 2019, s. 101.
[32]DDSL, pkt. 146.
[33] Por. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum 2002, pkt. 105b.
[34] Por. Krakowiak C.: Święcenia niższe, posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: TN KUL, 2019, s. 102.
[35] Por. Tamże, s. 99.
[36] ,,Organista po prostu zastępuje wielu innych muzycznych wykonawców”. Białkowski M.: Organista. W: Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2013, s. 652.
[37] Por. Tamże, s. 100.
[38]DDSL, pkt. 144.
[39] Białkowski M.: Kantor. W: Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Red. Hadalski J. Poznań: Hlondianum, 2013, s. 636. Zdaje się, że pojęcia kantora i psałterzysty są stosowane zamiennie. Zob. Wprowadzenie do Drugiego Wydania Lekcjonarza Mszalnego. Poznań: Pallottinum, 2011, pkt. 20.
[40] Szerzej na ten temat w: Krakowiak C.: Święcenia niższe, posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: TN KUL, 2019, s. 111-131.