Druga edycja typiczna obrzędów pogrzebu papieża

Urząd Papieskich Ceremonii Liturgicznych wydał drugą edycję typiczną tzw. Ordo Exsequiarum Romani Pontificis, czyli księgi z obrzędami pogrzebowymi papieża. Została ona zatwierdzona przez papieża Franciszka 29 kwietnia 2024 r. podczas audiencji udzielonej arcybiskupowi Diego Ravelliemu, Mistrzowi Papieskich Ceremonii Liturgicznych. 4 listopada Ojciec Święty otrzymał pierwszy jej egzemplarz. Jako pierwszy będzie pochowany wg tego nieco uproszczonego ceremoniału. Po Soborze Watykańskim II kilkakrotnie nowelizowano tę księgę: po raz pierwszy w 1969 roku, by była zgodna z postanowieniami soborowymi, następnie w 1975 i 1978 roku – w tej wersji pochowano papieży: św. Pawła VI i bł. Jana Pawła I. Po publikacji konstytucji apostolskiej Universi Dominici Gregis w 1996, dotyczącej wakatu na Stolicy Piotrowej uznano, że należy wprowadzić kolejne zmiany w Ordo – św. Jan Paweł II zaakceptował je w 1998 roku, po czym wydano je w 2000 roku – i wg tej wersji pochowano jego samego, a także po pewnych korektach, Benedykta XVI w 2023 roku. Natomiast obecnie zmiany w ceremoniale są na tyle duże, że oznaczono go jako II edycję typiczną. Wydano równolegle oficjalny tekst łaciński oraz włoskie tłumaczenie.

Papież Franciszek kilkakrotnie sygnalizował potrzebę uproszczenia obrzędów tak, aby lepiej wyrażały wiarę Kościoła w Chrystusa Zmartwychwstałego, wiecznego Pasterza, który rzekł Piotrowi “Paś owce moje” (J 21, 17). Stąd liturgia pogrzebowa następcy św. Piotra powinna umocnić nadzieję i zaświadczyć wiarę, że ochrzczeni, uczestniczący w paschalnym misterium Chrystusa, powstaną z Nim do nowego życia. Stąd – odnowiony ceremoniał powinien podkreślać, że mamy do czynienia z pasterzem i uczniem Chrystusa, a nie z silną osobą tego świata. Zmianom uległy zarówno teksty liturgiczne, lekcjonarz, jak i pojedyncze obrzędy. Tekst uwzględnia również zmiany wprowadzone przez dokument Prædicate Evangelium, który wprawdzie zachował urząd kamerlinga Świętego Kościoła Rzymskiego, natomiast zlikwidował Kamerę Apostolską. Ciągłość tej edycji z poprzednią została zachowana przez utrzymanie 3 klasycznych stacji pogrzebowych (w domu zmarłego, w bazylice watykańskiej oraz w miejscu pochówku) zgodnie ze strukturą Ordo Exsequiarum z 1969, a także przez utrzymanie wielu elementów tych obrzędów takich jak potwierdzenie śmierci, przeniesienie ciała do bazyliki watykańskiej, by wierni mogli oddać cześć zmarłemu czy suplikacje Kościoła rzymskiego oraz Kościołów wschodnich podczas mszy św. pogrzebowej. Natomiast wewnętrzna struktura stacji i tekstów została zmodyfikowana w świetle doświadczeń z pogrzebów św. Jana Pawła II i Benedykta XVI, obecnych teologicznych i kościelnych wrażliwości, a także ostatnio odnowionych ksiąg liturgicznych. Wśród zmian jest m.in. uproszczenie i ustandaryzowanie tytułów papieskich – w tekstach modlitw zastosowano terminologię stosowaną w trzecim wydaniu Missale Romanum (2008), czyli tytuły Papa, Episcopus [Romæ] i Pastor , natomiast w prænotanda i rubrykach Rytuału wybrano użycie określenia Romanus Pontifex, zgodnie z tytułem księgi liturgicznej. Natomiast w tłumaczeniu włoskim trzymano się słownictwa z II edycji Obrzędów pogrzebu z 2010 roku, przykładowo słowo “feretro” używa się do określenia ciała zamkniętego w trumnie, natomiast “salma” oraz “corpo” do określenia szczątków zmarłego w ścisłym sensie. Struktura nowego Ordo została uproszczona przez rewizję lub eliminację kilku elementów rytuału, które były trudne do skoordynowania lub zostały uznane za nieadekwatne. Każdy element został dokładniej objaśniony czy też doprecyzowany, a role i funkcje zaangażowanych w przygotowanie i przeprowadzenie pogrzebu lepiej zdefiniowane. W I stacji “w domu zmarłego” potwierdzenie śmierci nastąpi w prywatnej kaplicy papieża zamiast w jego pokoju, a ciało Ojca Świętego przed przeniesieniem do bazyliki św. Piotra ma zostać złożone w cynkowej, a następnie drewnianej trumnie. Zniesiono z kolei obrzęd przeniesienia ciała do Pałacu Apostolskiego, a poza tym doprecyzowano też czas przeprowadzenia koniecznych procedur. To doprowadziło także do przemodelowania II stacji: ponieważ złożenie do trumny miało już miejsce po potwierdzeniu śmierci, jej zamknięcie ma miejsce w wieczór przed mszą pogrzebową. II stacja “w bazylice watykańskiej” zawiera pojedyncze przeniesienie do bazyliki św. Piotra, zamknięcie trumny oraz mszę pogrzebową z ostatnim poleceniem i pożegnaniem. W bazylice watykańskiej ciało zmarłego papieża nie jest już złożone na katafalku, a jedynie w trumnie, a przy niej nie będzie już składany pastorał papieski (por. p. 1176 Ceremoniału Liturgicznej Posługi Biskupów). W tej stacji także uporządkowano i doprecyzowano wskazania rytuału m.in. na temat zamykania trumny.  III stacja “w miejscu pochówku” zawiera przeniesienie trumny z ciałem papieża do grobu. W tej stacji dokonano znaczących usprawnień takich jak zaprzestanie wystawienia ciała, zaś zamknięcie trumien odbywa się wcześniej i są już one tylko 2, a nie 3. Dodano także niezbędne wskazania na wypadek pochówku papieża w innym miejscu niż bazylika watykańska (papież Franciszek zadeklarował, że chciałby być pochowany w bazylice Santa Maria Maggiore). Widać znaczące uproszczenia rytuału, szczególnie w I i III stacji. Dzięki temu kierowanie celebracjami staje się o wiele łatwiejsze, a uczestnictwo w obrzędach bardziej zrozumiałe i zgodne ze szlachetną prostotą wymaganą przez reformę liturgiczną SW2. Ponadto do rubryk dodano wskazówki dotyczące publikacji komunikatów Biura Papieskich Ceremonii Liturgicznych, które zawierają niezbędne informacje, umożliwiające uregulowanie i uczynienie uczestnictwa w pogrzebie jeszcze bardziej uporządkowanym. OERP zostało również poddane gruntownej rewizji pod względem tekstów biblijnych, modlitw i rubryk, w szczególności konieczne było uzgodnienie łacińskich i włoskich modlitw z najnowszymi edycjami ksiąg liturgicznych, a w przypadku łacińskich tekstów biblijnych – z Nową Wulgatą. Dla umożliwienia większej wolności wyboru repertuaru – z ceremoniału wyeliminowano notację muzyczną, natomiast dodano odnośniki do konkretnych stron Graduału Rzymskiego z 1979 – tu także teksty psalmów uzgodniono z Nową Wulgatą. Ten przegląd Ordo umożliwił także znalezienie i poprawienie błędów typograficznych, literówek i braku zgodności między tekstem łacińskim, a tłumaczeniem włoskim. Tam, gdzie było to możliwe tekst łaciński został poprawiony i objaśniony, zwłaszcza w rubrykach. Zaktualizowano także Litanię Świętych (por. Calendarium Romanum, s. 33-39), śpiewaną w czasie uroczystości dwukrotnie – dłuższą wersję przy przenoszeniu ciała papieża do bazyliki watykańskiej oraz krótszą podczas tradycyjnej suplikacji Kościoła rzymskiego na koniec mszy pogrzebowej. Uzupełniono ją o wszystkich świętych z Kalendarza ogólnego, których obchód to święto albo wspomnienie obowiązkowe, wszystkich świętych papieży, których obchód w tym kalendarzu to wspomnienie dowolne oraz niektórych świętych Kościoła rzymskiego.
Czwarty, ostatni rozdział OERP dotyczy wskazań dla novendiali – tj. Mszy za zmarłego biskupa Rzymu, zgodnie ze starożytnym zwyczajem celebrowanych przez 9 dni począwszy od mszy pogrzebowej. Ordo zawiera teraz 4, a nie tak jak wcześniej 3 formularze do wyboru – poza wcześniejszymi formularzami mszalnymi za zmarłego papieża, dodano jeden formularz za zmarłego biskupa diecezjalnego. Usunięto teksty lekcjonarza, zostawiono jedynie biblijne sigla takie jak w Ordo Lectionum Missæ. Nie ma tam także dodatku z częściami stałymi Mszy, zbiorem psalmów pokutnych ani graduału i pieśni z części stałych z notacją gregoriańską. OERP nie ma być pełnym mszałem do tych obrzędów, a raczej Ordo w pierwotnym sensie – przepisy obrzędowe, teksty własne, natomiast cała reszta to odnośniki do innych ksiąg liturgicznych: mszału, lekcjonarza i graduału.

Dla zainteresowanych: linki do tekstów mszy pogrzebowej w przypadku św. Jana Pawła II oraz w przypadku Benedykta XVI.

Tomasz Sudoł