Wstęp
Święci są częścią Kościoła niebiańskiego, są bliżej Boga, niż my, będący częścią Kościoła ziemskiego. Jest to jednak jeden Kościół, co wyraża się w żywym kontakcie ze świętymi i wspominaniem ich imion. Wiele hymnów i modlitw jest im poświęconych, aczkolwiek w tym artykule postaram się przybliżyć wymienianie imion świętych na nabożeństwach rytu bizantyjskiego. Zachód nazywa to dyptychami – tymczasem na Wschodzie dyptychy w kontekście liturgicznym to imiona biskupów żyjących obecnie na ziemi; same spisy świętych danych Kościołów lokalnych nazywa się także dyptychami, jednakże nie mają one zastosowania liturgicznego. W przypadku Kościołów prawosławnych, jeśli dana Cerkiew lokalna ogłasza świętość danej osoby czy osób, wówczas informuje pozostałe Cerkwie lokalne, i te mogą – choć nie muszą – „wpisać do swoich dyptychów” imiona tych nowych świętych.
Proskomidia
To przygotowanie Darów Eucharystycznych, pierwsza część Boskiej Liturgii. Wówczas kapłan wycina cząsteczki z chleba – jednego, pięciu lub siedmiu, w zależności od lokalnej tradycji. Poszczególne cząstki układa w rzędy wokół Agnca – Baranka Bożego – wspominając w trakcie wycinania żywych i zmarłych, w tym świętych, według następującego porządku: Najświętsza Bogurodzica; św. Jan Chrzciciel; prorocy (niektórych, np. Mojżesza, wymienia z imienia); apostołowie; święci hierarchowie (wybranych może wymienić z imienia, zazwyczaj ojców soborowych); męczennicy i męczennice (wybranych może wymienić z imienia, np. archidiakona Stefana/Szczepana, wywodzących się z danej lokalnej Cerkwi itp.); święci mnisi i mniszki; asceci i ascetki (wybranych może wymienić z imienia, np. Marię Egipską czy Antoniego Wielkiego); święci darmo leczący (wybranych może wymienić z imienia, np. Kosmę i Damiana arabskich i/lub rzymskich, Pantelejmona); Joachim i Anna, patron(ka) świątyni, święty/święci wspominani dnia, w którym jest sprawowana Liturgia, oświeciciele lub apostołowie danego kraju czy regionu (np. święci Cyryl i Metody); autor sprawowanej Liturgii (najczęściej św. Jan Chryzostom, św. Bazyli Wielki, św. Jakub brat Pański albo św. Marek Ewangelista).
Tego elementu nie ma w Liturgiach Poświęconych Darów.
Anafora Eucharystyczna
Wspominanie świętych w tym momencie, z jednej strony jest podobne nawet w różnych rytach wschodnich, z drugiej jednak strony, nawet w ramach rytu bizantyjskiego różni się pewnymi niuansami w zależności od tego, czyjego autorstwa sprawuje się Liturgię. Co istotne, anafory nie ma na Liturgiach Uprzednio Poświęconych Darów. Występują tu jednak trzy cechy wspólne niezależnie od tego, czy to Liturgia św. Jakuba brata Pańskiego, czy Liturgia św. Bazylego Wielkiego, czy Liturgia św. Jana Chryzostoma.
Po pierwsze, wspomnienie świętych ma miejsce już po słowach ustanowienia i narracji o Mistycznej Wieczerzy oraz po epiklezie (przywołaniu Świętego Ducha).
Druga cecha wspólna jest taka, że wspomnienie świętych w tym momencie zawiera się w ramach modlitw za zmarłych – następuje tu podkreślenie, że ofiarowane Dary są także ze względu na nich i na ich rzecz. W Liturgii św. Jakuba początek wspominania świętych w trakcie anafory brzmi tak:
,,Zechciej również pamiętać, Panie, i o tych, których od wieków sobie upodobałeś we wszystkich pokoleniach, o świętych ojcach, patriarchach, prorokach, apostołach, męczennikach, wyznawcach, o czcigodnych nauczycielach i o wszystkie duchach sprawiedliwych, którzy odeszli w wierze Chrystusa…”[1].
W Liturgii św. Bazylego ten początek wygląda następująco:
,,Nas wszystkich, spożywających z jednego chleba i z jednego kielicha, zjednocz razem we wspólnocie jednego Ducha Świętego, aby dla nikogo z nas przyjęcie świętego Ciała i Krwi Twego Chrystusa nie było na sąd lub potępienie, ale abyśmy znaleźli miłosierdzie i łaskę ze wszystkimi świętymi, których od wieków sobie upodobałeś, z Praojcami, Ojcami, Patriarchami, Prorokami, Apostołami, Ewangelistami, Kaznodziejami, Męczennikami, Wyznawcami, Nauczycielami, i z wszystkimi duszami sprawiedliwych, które w wierze spoczęły…”[2].
Tutaj jeszcze nie następuje modlitwa za świętych – na razie jest ona za członków Kościoła ziemskiego. Jednakże potem jest już modlitwa za Bogurodzicę oraz
,,Za świętego Jana Chrzciciela, Proroka i Poprzednika, czcigodnych i chwalebnych Apostołów, świętego N., którego ze czcią wspominamy, i wszystkich Twoich świętych, dla modlitw których nawiedź nas, Boże. Pamiętaj o wszystkich, którzy zasnęli w nadziei zmartwychwstania i życia wiecznego, daj im odpoczynek tam, gdzie jaśnieje światłość Twego oblicza”[3].
Tutaj zatem jest jednocześnie modlitwa za świętych oraz prośba o ich modlitewne wstawiennictwo.
W Liturgii św. Jana Chryzostoma początek wspomnienia świętych w trakcie anafory jest taki:
,,Jeszcze przynosimy Tobie tę duchową służbę za tych, którzy w wierze odeszli, za Praojców, Ojców, Patriarchów, Proroków, Apostołów, Kaznodziejów, Ewangelistów, Męczenników, Wyznawców, Ascetów oraz za każdego ducha sprawiedliwego, który w wierze dopełnił życia…”[4].
Trzecia wspólna cecha tych anafor to taka, że Matka Boża zawsze jest wyróżniona pośród innych świętych poprzez szczególne wezwanie, któremu towarzyszy poświęcona Jej dodatkowa modlitwa. Na Liturgii św. Jakuba wpleciono tu jedną z najstarszych maryjnych modlitw:
,,Pamiętaj, Panie, słowa Archanioła: Raduj się, Łaski Pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między niewiastami i błogosławiony owoc żywota Twego, gdyż zrodziłaś Zbawcę dusz naszych (trzy razy). A nade wszystko Najświętszą, Błogosławioną, Najczystszą Panią naszą Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Maryję”.
W przypadku Liturgii św. Bazylego, jak i Jana Chryzostoma, zawołanie jest właściwie identyczne z tym Liturgii św. Jakuba. Jednakże modlitwa następuje nie przed tym wezwaniem, a po nim, i jest ona inna, o nieco późniejszym rodowodzie, i różna w zależności od okazji. W przypadku Liturgii św. Bazylego jest to hymn Tobą raduje się wszelkie stworzenie, który kilka razy w roku jest zastępowany irmosem (pierwszą zwrotką) dziewiątej pieśni kanonu danej okazji. Tu należy zaznaczyć, iż dziewiąta pieśń kanonu zawsze jest poświęcona Bogurodzicy i nawiązuje do Magnificat. Tymi okazjami są: Wielki Czwartek (hymn Gościnnością Pana i nieśmiertelną Ucztą…) i Wielka Sobota (hymn Nie płacz nade Mną Matko…). Również, jeśli Wigilie świąt Bożego Narodzenia lub Objawienia Pańskiego wypadają w sobotę lubi niedzielę, to sprawowana jest Liturgia św. Bazylego w dniu święta, a nie w jego Wigilię, wówczas na Narodzenie Chrystusa hymnem do Matki Bożej jest Tajemnicę dziwną i przesławną widzę (jednak)w niektórych tradycjach wybiera się irmos drugiego Kanonu Bożego Narodzenia), zaś na Chrzest Pański Żaden język nie jest w mocy… Na Liturgii św. Jana Chryzostoma podstawową modlitwą po tym wezwaniu jest hymn Zaprawdę godnym jest błogosławić cię, zawsze błogosławioną i najczystszą… Jednakże na niektóre okazje w roku śpiewa się tzw. Zadostojnik – to także irmos dziewiątej pieśni kanonu danego święta; nazwa pochodzi od pierwszych słów podstawowego hymnu w języku cerkiewnosłowiańskim: Dostojno jest. W innych językach nazwy hymnu zastępującego ten podstawowy są inne.
Jak można zauważyć, święci są wymieniani kategoriami; niektórych imiona są wpisane na stałe do liturgikonu (księgi z tekstem Boskich Liturgii), wymienienie niektórych to może być kwestia lokalnej popularności; do tego wymienia się świętych wspominanych danego dnia – zazwyczaj nie wszystkich, a kilku wybranych.
Ektenie
Ektenie to zawołania diakona czy też diakonów – lub prezbitera, gdy diakon jest nieobecny – z konkretnymi prośbami, na które chór/wierni odpowiadają „Panie zmiłuj się” lub też „Racz dać, o Panie”. Ektenie są różnych typów, dłuższe i krótkie, łączą ze sobą poszczególne części nabożeństw – nie tylko Boskiej Liturgii, ale także jutrzni i wieczerni. Mają zasadniczo ten sam, stały tekst, i tylko do ektenii żarliwej (po Ewangelii na Liturgii) można dodawać dodatkowe intencje. Niemalże wszystkie ektenie przed aklamacją końcową prezbitera wspominającą Trójcę (ma ona różne sformułowania w zależności od typu ektenii) mają takie zawołanie wypowiadane przez diakona lub prezbitera:
,,Najświętszą, przeczystą, błogosławioną, pełną chwały Władczynię naszą Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Marię ze wszystkimi świętymi wspomniawszy, sami siebie, wszyscy siebie nawzajem i całe życie nasze Chrystusowi Bogu oddajmy”[5].
Tutaj tylko Matka Boża jest wyróżniona poprzez wymianę jej tytułów i cech – pozostali święci są wspominani ogólnikowo. To wezwanie podkreśla łączność wszystkich członków Kościoła wokół Jego Głowy – Chrystusa Boga. Podobnie jak w przypadku wspominania świętych w trakcie Anafory, tak i tutaj występuje jednocześnie prośba o modlitewne wstawiennictwo, jak i modlitwa za tych świętych.
W niektórych tradycjach w trakcie tej modlitwy czynią tzw. pojasnyj pokłon, tj. czynią znak krzyża przed pokłonem lub po nim, schylając się i dotykając prawą dłonią ziemi.
Litija
Termin „litija” może kojarzyć się zachodniemu Czytelnikowi z „litanią”. I nie jest to bezpodstawne, albowiem litija to wspominanie imion świętych, a następnie wymienianie stałych intencji za cały świat – po każdej z nich następuje śpiew „Panie zmiłuj się” 40 razy (w niektórych tradycjach liczba zależy od danej prośby). Jednakże dokładny jej przebieg, oraz czego dotyczy ta nazwa, jest sprawą bardziej złożoną.
Podstawowa forma litiji sprawowana jest w wigilie świąt z grona 12 największych, święta parafialnego oraz innych szczególnych okazji, np. wspomnienie bardzo popularnego lokalnie świętego. Kończy ona wieczernię lub wielkie powieczerze (w przypadku Wigilii Bożego Narodzenia, Objawienia Pańskiego oraz Zwiastowania Bogurodzicy, o ile ta nie wypada w sobotę), i polega na wyjściu kleru do narteksu (przedsionka) cerkwi lub wręcz przed świątynię przy śpiewie sticher dnia (typ hymnu zmiennego). Tu już widzimy, że litija wiąże się z procesją. I po tym wyjściu diakon – gdy go nie ma, to prezbiter – wymienia świętych, zaczynając od formuły „Zbaw Panie lud Twój i pobłogosław dziedzictwo Twoje (…) modlitwami” Bogurodzicy, Jana Chrzciciela, a także „mocą czcigodnego i życiotwórczego Krzyża”. Potem wymienia świętych według typów świętości – czasem tylko ogólnie, czasem wymienia konkretne imiona. Zawsze wymienia się patrona/patronkę świątyni oraz świętego/świętych wspominanych danego dnia, już rozpoczętego liturgicznie od wieczora. Po modlitwach za świat przeplatanych czterdziestokrotnym „Panie zmiłuj się” i modlitwie podsumowującej główny celebrans – biskup, proboszcz albo duchowny najstarszy stażem kapłańskim – powtarza jeszcze raz kategorie świętych i wybrane imiona, tym razem jednak ta litania kończy się dodatkowymi prośbami do Boga oraz uroczystym „amen” – albo jednym, śpiewanym chóralnie (np. w Polsce) albo powtarzanym gromko przez wiernych po każdej prośbie (np. w krajach arabskich). Po tym następuje śpiew kolejnych sticher, a kapłani podchodzą bliżej ikony danej okazji, ustawionej na środku świątyni, gdzie też znajduje się stolik z chlebem, winem i oliwą, której kapłan błogosławi. Dalsze modlitwy są typowe dla wieczerni lub powieczerza.
Jeśli litija odbywa się na zewnątrz świątyni, wówczas etapy litanii świętych oraz kolejnych próśb odbywają się w ramach kolejnych stacji wokół cerkwi – po każdej części procesja z krzyżem i chorągwiami na czele rusza na przód przy biciu dzwonów.
W przypadku niedziel „zwykłych” sama litania kategorii świętych i wybranych imion jest wygłaszana przez diakona na jutrzni po odczytaniu Ewangelii oraz kilku hymnach po niej. Nie ma tu pozostałych elementów – w tym powtórnego wymieniania świętych – jak na litijii wielkich świąt.
Niektórzy wierni w przypadku wymienienia świętych, z którymi mają bliższe relacje, robią znak krzyża w momencie wypowiedzenia ich imienia przez kapłana.
Jak zaznaczono, litija wiąże się z wyjściem duchowieństwa do przedsionka świątyni lub przed nią – stąd też w tradycji serbskiej „litija” oznacza również procesję świąteczną, która przechodzi przez daną miejscowość czy dzielnicę. Wówczas jednak mogą być nie tylko wspominani święci, ale także śpiewane hymny dnia i pieśni para liturgiczne.
Modlitwy pokutne wielkiego powieczerza
W Wielkim Poście od poniedziałku do czwartku włącznie sprawowane jest nie małe powieczerze, jak przez większość dni w roku, lecz właśnie wielkie powieczerze. W przeciwieństwie do wielkiego powieczerza celebrowanego w Wigilie Bożego Narodzenia, Objawienia Pańskiego i Zwiastowania, ma ono pewne hymny pokutne. Jednym z nich jest szczególna litania do świętych, która brzmi tak:
,,Najświętsza Władczyni Bogurodzico, módl się za nas grzesznych.
Wszystkie niebieskie Moce świętych aniołów i archaniołów, módlcie się za nas grzesznych. Święty Janie Proroku, Poprzedniku i Chrzcicielu Pana naszego Jezusa Chrystusa, módl się za nas grzesznych.
Święci sławni apostołowie, prorocy i męczennicy, i wszyscy święci, módlcie się za nas grzesznych. Sprawiedliwi i bogonośni ojcowie nasi, pasterze i nauczyciele całej ziemi, módlcie się za nas grzesznych.
(Tu wezwanie do świętego patrona świątyni)
Niezwyciężona i niezbadana, i Boża mocy czcigodnego i życiotwórczego Krzyża, nie opuszczaj nas grzesznych.
Boże, oczyść nas grzesznych.
Boże, oczyść nas grzesznych, i zmiłuj się nad nami”.[6]
Każde wezwanie – z wyjątkiem ostatniego – jest powtarzane. I po każdym wezwaniu czyni się pełny pokłon, do ziemi; zasadniczo wygląda tak jak muzułmański, tyle że czyni się znak krzyża przed nim lub po nim, w zależności od lokalnej tradycji.
Rozesłanie
W rycie bizantyjskim rozesłanie kończące Boską Liturgię i każde inne nabożeństwo – cyklu dobowego, jak i pozostałe – ma bardzo określoną formułę:
,,Chrystus [w przypadku świąt Pańskich, w niedziele i na nabożeństwie za zmarłych następuje tu dopowiedzenie, np. Który pozwolił nosić się w objęciach sprawiedliwego Symeona dla naszego zbawienia], prawdziwy nasz Bóg, dla modlitw Przeczystej swojej Matki, świątobliwych i bogobojnych ojców naszych i wszystkich świętych zmiłuje się nad nami i zbawi nas, bo jest Dobrym i Miłującym człowieka”[7].
Duchowny zawsze dodaje także imiona patronów parafii i/lub cerkwi, świętych dnia – zazwyczaj wybranych, a nie wszystkich – oraz w przypadku Boskiej Liturgii jej autora. Do tego może wymienić świętych bliskich jemu sercu albo całej wspólnocie parafialnej. Takie rozesłanie wierni mówią także w domach, kończąc modlitwy tak poranne, jak i wieczorne.
Podsumowanie
Zauważamy trzy prawidłowości w rycie bizantyjskim. Po pierwsze, Matka Boża zawsze jest wymieniona z osobna, jeśli odczytuje się lub odśpiewuje listę świętych. Po drugie, w wielu przypadkach są wyróżnione kategorie świętych. To nie znaczy, że któryś święty jest „gorszy” – są to po prostu różne typy świętości, i różne wykorzystanie talentów danych przez Boga. Po trzecie wreszcie, modlitwa za wstawiennictwem świętych oraz za nich samych często się przeplata; tu też należy przypomnieć, iż według wschodniego rozumienia, niezależnie od rytu i wyznania, świętość nie jest czymś dokonanym, lecz dynamicznym i rozwijanym przez wieczność, albowiem ciągle się doskonalimy na wzór nieskończenie Świętego i Doskonałego Boga, co raz bardziej upodabniając się do Niego i zacieśniając z Nim relacje.
Dominika Kovačević
Bibliografia:
- Liturgia św. Bazylego Wielkiego, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/gia_bazylego_wielkiego.pdf [01.07.2021].
- Liturgia św. Jakuba, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/liturgia_jakuba.pdf [01.07.2021].
- Liturgia św. Jana Chryzostoma, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/urgia_jana_chryzostoma.pdf [01.07.2021].
- Powieczerze i nabożeństwo o północy, http://www.liturgia.cerkiew.pl/euch/nabozenstwa/powieczerze.pdf [30.06.2021].
- Proskomidia, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/odlitwa-04-proskomidia.pdf [01.07.2021].
- Rozesłania, http://www.liturgia.cerkiew.pl/euch/rozeslania.pdf [30.06.2021].
[1] Liturgia św. Jakuba, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/liturgia_jakuba.pdf [01.07.2021], s. 18.
[2] Liturgia św. Bazylego Wielkiego, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/gia_bazylego_wielkiego.pdf [01.07.2021], s. 16-17.
[3] Tamże, s. 17.
[4] Liturgia św. Jana Chryzostoma, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/urgia_jana_chryzostoma.pdf [01.07.2021], s. 18.
[5] Tamże, s. 2.
[6] Powieczerze i nabożeństwo o północy, http://www.liturgia.cerkiew.pl/euch/nabozenstwa/powieczerze.pdf [30.06.2021], s. 1.
[7] Rozesłania, http://www.liturgia.cerkiew.pl/euch/rozeslania.pdf [30.06.2021].