Liturgia Kościoła świętego posiada bardzo wiele rytów liturgicznych, czyli pewnych ,,schematów”, wedle których sprawuje się Najświętsze Obrzędy. Jednym z nich jest właśnie obrządek mozarabski, zwany również wizygockim, toledańskim, gotyckim czy staro-hiszpańskim. Msza św. sprawowana w tym rycie jest odprawiana w katedrze w Toledo. W polskiej literaturze przedmiotu znajduje się kilka pozycji opisujących tę liturgię, jednakże dalej jest ona słabo znana. Właśnie dlatego stworzono publikację nt. rytu mozarabskiego, aby obrzęd mozarabski był bardziej znany.
Rys historyczny
Na samym początku warto wspomnieć o historii powstania tej liturgii. Nie można bowiem uznać, że od początku trwania chrześcijaństwa, ten ryt był powszechnie znany. Tak naprawdę powstanie wszystkich rytów Wschodu czy Zachodu, było spowodowane różnorakim sposobom wypełniania nakazu Pana:
,,To czyńcie na moją pamiątkę”[1].
Dobrze wiadomo, że każdy kraj ma swoją własną specyfikę, kulturę czy tradycje. Właśnie dlatego powstające ,,sposoby” spełniania tego nakazu na poszczególnych terytoriach, były w jakiejś mierze uzależnione od lokalnej kultury. Tak było m.in. w Hiszpanii, gdzie liturgia odzwierciedlała ducha teologii i duszpasterstwa miejscowego Kościoła[2]. W ten sposób wykształcała się nowa forma kultu (łącząca duchowość hiszpańską z elementami społecznymi)[3], do której przyczyniło się wiele osób, spośród których należy wymienić: Izydora z Sewilli (+636), Leandera z Sewilli (+600), Ildefonsa z Toledo (+ok. 667), czy też Juliana z Toledo (+ok. 690). W gruncie rzeczy VII w. jest czasem, w którym istnienie rytu mozarabskiego jest już faktem. Spoglądając na rozwój innych zachodnich liturgii, dostrzeże się, że ich rozwój jest zwykle datowany na przedział czasowy pomiędzy V a VII w., a więc również zalążki liturgii staro-hiszpańskiej musiały sięgać okolic V wieku. P. Roszak, jeden z polskich badaczy zajmujących się tym obrządkiem, podkreśla, że już w 419 r. widać było powiązania między rytem gallikańskim a mozarabskim[4]. Z tego trzeba wnioskować, że już w pierwszej połowie V w. ten obrządek był znany Kościołowi na terenach obecnej Hiszpanii. Jednakże dość mocne uwypuklenie znaczenia rytu mozarabskiego, dokonało się w 633 r., kiedy to IV Synod w Toledo usunął z liturgii elementy rzymskie i wyraził prawną aprobatę nt. sprawowania w kraju obrzędów obecnych w Tarragonie[5]. Jednakże dobre chwile rozwoju tej liturgii przerwała inwazja arabska na Półwysep Iberyjski, trwająca od 711 do 719 r. Te osiem lat pozwoliło na prawie całkowite odrzucenie starej Mszy, gdyż po oswobodzeniu przez Franków większości zajętych terytoriów, wprowadzono na nich ryt rzymski, który zaczął być obecny na terenach współczesnej Katalonii. Pozostałe tereny obecnej Hiszpanii zachowały starodawną liturgię, która wówczas ograniczyła się do miejsc zajętych przez Arabów[6]. Kolejne ograniczenia w sprawowaniu ceremonii wedle tego obrządku, zostały wydane przez papieża Grzegorza VII (+1085), który nakazał wprowadzenie rytu rzymskiego w jednym z klasztorów. Następnie zaś władca Alfons VI Mężny (+1109) podczas Synodu w Burgos (1080 r.) kazał wprowadzić ryt rzymski w Kastylii i Leon. W ten sposób porzucono również sprawowanie obrzędów według dawnego rytu. Liturgia staro-hiszpańska przetrwała jedynie na terenach okupowanych przez Arabów. Stąd też wywodzi się nazwa tej liturgii. F. Simonet (+1897) wskazał na to, że źródłosłów słowa ,,mozarabowie” znajduje się w arabskim wyrazie musta’rab, które można przetłumaczyć jako ,,upodabniający się do Araba” lub ,,zarabizowany”[7]. Natomiast trzeba tutaj także podkreślić, że to ,,upodobnienie do Arabów” dokonało się tylko pod względem kulturowym i społecznym, w żadnym razie religijnym. Zatem za pomocą słowa ,,mozarab” można określić m.in. człowieka wyznania chrześcijańskiego, który mieszkał w Hiszpanii i podczas najazdu Arabów przyjął ich kulturę oraz język arabski, lecz ciągle wyznawał swoją wiarę i uczestniczył w staro-hiszpańskiej liturgii[8].
Arabowie opuścili tereny Hiszpanii za czasów Alfonsa VI Mężnego (+1109), który oswobodził pozostałe tereny kraju, wydając tym samym ich mieszkańcom zgodę na sprawowanie Mszy św. wg starego obrządku. Temu był jednak przeciwny arcybiskup de Sahagún, który pragnął romanizacji liturgii. Jednakże ostatecznie ustąpił on rzeszom wiernych broniących swego prawa do sprawowania starej Mszy św. Zatem być może (paradoksalnie) ryt ten przetrwał dzięki Arabom i łasce ówczesnego króla Portugalii. Jednakże do zachowania tej liturgii przyczynił się również kardynał F. Ximenes de Cisneros (+1517), który jako arcybiskup Toledo zarządził, aby ceremonie według starego rytu były sprawowane w kaplicy pod wezwaniem ,,Bożego Ciała” w toledańskiej katedrze. W tym celu zlecił stworzenie pierwszego mszału (w 1500 r.) i brewiarza (w 1502 r.) oraz przeznaczył trzynastu kapłanów do sprawowania liturgii w tym obrządku[9]. Obie księgi ujrzały światło dzienne na przełomie XV i XVI wieku. Kolejne wydanie mszału ukazało się drukiem w 1804 r., a brewiarza – w 1775 r. Natomiast ostateczne wydanie mszału – uwzględniającego reformę liturgiczną dokonaną w ubiegłym stuleciu – datuje się na 1988 r[10]. Jednak mszał został sporządzony już dwa lata wcześniej. Warto wspomnieć, że papież Jan Paweł II (+2005) przewodniczył odnowionej liturgii rytu hiszpańsko-mozarabskiego w 1992 r..
Obrzędy mszalne
Warto przedstawić teraz charakterystykę tej liturgii w jej obecnym kształcie. Cała Msza św. ma podobną strukturę ramową jak liturgia rytu rzymskiego, jednak (w przeciwieństwie do rytu rzymskiego) wyróżnia się tam trzy główne części: część słowa, eucharystyczną i komunijną. W części słowa i komunijnej znajdują się także podgrupy wprowadzające do celebracji (przed liturgią słowa) i wieńczące świętych obrzęd (po części komunijnej).
Obrzędy wstępne
Liturgia rytu rzymskiego w zreformowanej formie rozpoczyna się od śpiewu na wejście, podczas którego do ołtarza zdąża procesja, oddaje się cześć ołtarzowi, okadza się go, a później wykonuje znak krzyża. Zupełnie inaczej ta część wygląda w rycie mozarabskim. Początek Mszy św. zaczyna się co prawda od Prælegendum (pieśni na wejście; introitu)[11], który towarzyszy procesji do ołtarza i oddaniu mu czci przez kapłana, lecz po nim nie występuje żaden akt pokuty. Co więcej, w dni powszednie i w niedziele Wielkiego Postu tą pieśń się pomija. Wówczas kapłan w milczeniu podchodzi do ołtarza, odmawia modlitwę mającą za treść prośbę o dobre sprawowanie liturgii i całuje ołtarz. Następnie udaje się na miejsce przewodniczenia i wprowadza wiernych w liturgię dnia. Potem – poza niedzielami Wielkiego Postu oraz poza czasem pokuty po Wielkiej Nocy – intonuje radosny hymn Gloria in excelsis Deo, a następnie odmawia modlitwę post Gloriam. Modlitwa ta za każdym razem stanowi nawiązanie do poprzedzającego ją hymnu. Opuszcza się ją zatem wtedy, gdy nie odmawia się hymnu anielskiego. Jeśli jednak wypada uroczystość, to pomiędzy Gloria a Oratio post Gloriam występuje pieśń Trisagion. Następnie kapłan pozdrawia wiernych. Zatem jeśli w danej liturgii nie występuje pieśń na wejście, ani też Gloria, to święty obrzęd zaczyna się właśnie od tego momentu – ucałowania ołtarza i pozdrowienia wiernych przez kapłana, po którym celebrans podąża na swoje miejsce i siada.
Liturgia słowa
Mozarabska część słowa – jak to można było już zaobserwować w niektórych artykułach pojawiających się na łamach tego portalu – składa się z trzech części: Proroctwa, Epistoły i Ewangelii. W czasie Wielkiego Postu zamiast Proroctwa występuje jedno czytanie z ksiąg dydaktycznych Starego Testamentu oraz jedno z ksiąg historycznych. Z tego względu liczba lekcji w Wielkim Poście wzrasta do czterech. Natomiast w okresie Wielkanocnym bardzo często zamiast księgi prorockiej ze Starego Testamentu, występuje Apokalipsa św. Jana, a zamiast Epistoły czyta się Dzieje Apostolskie. Czytania są przeplatane pieśniami.
Podczas pierwszej lekcji proklamowanej przez lektora wszyscy siedzą. Każde czytanie – podobnie, jak w liturgii zreformowanego rytu rzymskiego – posiada incipit, na który odpowiada się ,,Deo gratias”. Koniec czytania wieńczy również aklamacja ,,Amen”, którą wypowiadają wierni. Następnie występuje Psallendum (pieśń międzylekcyjna). W środy i piątki Wielkiego Postu śpiewa się Threni – pieśń nt. pokuty Kościoła i cierpień Chrystusa (ich treść jest pobrana z księgi Lamentacji oraz proroctwa Izajasza i dziejów Hioba). W święta męczenników można do Psallendum dodać również kantyk trzech młodzieńców z Księgi Daniela[12]. Następnie lektor wygłasza drugą lekcję, tym razem z Nowego Testamentu (występują te same aklamacje, co przy pierwszym czytaniu). Po drugim czytaniu występuje Ewangelia. Nie ma bowiem w tym miejscu aklamacji ,,Alleluja”. Diakon wstaje i udaje się na ambonę (towarzyszą mu świecie i kadzidło). Tam występuje pozdrowienie ludu, okadzanie księgi, wygłoszenie incipitu tekstu, po którym lud odpowiada ,,Laus Tibi, Christe”, a następnie proklamacja Dobrej Nowiny, którą wieńczy aklamacja ludu ,,Amen”. Co ciekawe, w Wigilię Paschalną głoszenie Ewangelii jest zarezerwowane dla celebransa, a więc biskupa lub prezbitera. Ostatnią częścią liturgii słowa jest nieobowiązkowa homilia, po której następują Laudesy. Jeśli w liturgii nie występuje wykład czytanego tekstu, to wówczas śpiew Laudes następuje po Ewangelii. Śpiew ten jest zaopatrzony w radosne ,,Alleluja”, które jednak nie występują w czasie postu.
Liturgia eucharystyczna
Kolejna część Mszy św. to liturgia eucharystyczna. Rozpoczyna się ona od śpiewu Sacrificium (pieśni na przygotowanie darów). W tym czasie występuje przygotowanie ołtarza, a wierni przynoszą dary w procesji do ołtarza (jest to zwykły i powszechny porządek przynoszenia darów). Jeśli w liturgii jest obecny diakon, to właśnie jemu powierza się przygotować wszystko na ołtarzu. On też wlewa wino i wodę do kielicha i odstawia go na korporale. Kapłan zaś przystępuje do ołtarza, gdy wszystko jest już przygotowane. Może on odmówić po cichu modlitwę podaną w mszale, która ma za treść prośbę o przyjęcie ofiary i zesłanie łaski na ludzi. Następnie występuje okadzenie darów i ołtarza, po czym kapłan obmywa ręce. Po tej czynności celebrans wraca na swoje miejsce, tj. na miejsce przewodniczenia.
Stamtąd wygłasza się Oratio admonitionis, które jest zakończone odpowiedzią wiernych ,,Amen”. Następnie kapłan odmawia doksologię, po której również występuje aklamacja ,,Amen”. Później zaś wzywa do modlitwy ,,Oremus”, na co lud odpowiada: ,,Hagios, Hagios, Domine Deus, Rex ætrne, tibi laudes et gratias” (tłum.: ,,Święty, Święty, Pan Bóg, Król wieczny, Tobie chwała i dzięki”). Następnie diakon (lub koncelebrans) czyta pierwszy dyptych, w którym przedstawiana jest prośba za Kościół, grzeszników, więźniów, chorych i emigrantów. Potem kapłan odmawia modlitwę Alia, na którą odpowiada się ,,Amen”, po czym wygłasza kolejne słowa, które wieńczy aklamacja ,,Amen”. Diakon (lub koncelebrans) kontynuuje zaś wygłaszanie dyptychów. Teraz odmawia drugi dyptych, przypominający modlitwę wstawienniczą rzymskich kanonów mszalnych. Pierwszy z nich zawiera wzmiankę, że liturgia jest sprawowana razem z papieżem i wszystkimi biskupami. Na to ludzie odpowiadają: ,,Offerunt pro se et pro universa fraternitate” (tłum.: ,,Ofiarują ją za siebie i za cały Kościół powszechny”). Drugi dyptych zawiera wzmiankę o tym, że cały Kościół walczący ma udział w ofiarowaniu tego daru. Ludzie powtarzają powyższą aklamację. W trzeciej części tej modlitwy diakon (lub koncelebrans) wspomina świętych męczenników (wymienia ich imiennie). Ludzie zaś odpowiadają: ,,Et omnium Martyrum” (tłum. ,,I wszystkich Męczenników”). Przez to zdanie lud wierny wyraża chęć złożenia ofiary wraz z innymi męczennikami, a więc z Kościołem tryumfującym. Kolejny element tej modlitwy stanowi wspomnienie świętych wyznawców (diakon (lub koncelebrans) wymienia ich imiennie). Lud zaś odpowiada: ,,Et omnium Confessorum” (tłum.: ,,I wszystkich wyznawców”). Przez to zdanie po raz drugi wierni pragną łączyć się w liturgii z Kościołem w niebie. Ostatnią część dyptychów stanowią słowa na temat tego, że ofiara jest składana również za zmarłych, za których diakon (lub koncelebrans) prosi, aby przez miłosierdzie Boże zostali dołączeni do grona zbawionych. Wierni wówczas konkludują: ,,Præsta, æterne omnipotens Deus” (tłum.: ,,Spraw to, wieczny i wszechmogący Boże”). Te słowa stanowią namacalne potwierdzenie, że ofiarę składa cały Kościół za cały Kościół, wszak tutaj wymieniany jest Kościół pokutujący – wymieniono już bowiem Kościół walczący i tryumfujący. Dopiero teraz celebrans wygłasza modlitwę, która nazywa się Post Nomina. W tej oracji kapłan niejako zwieńcza wszystkie prośby zawarte w dyptychach.
Kolejnym obrzędem Mszy św. jest obrzęd przekazania pocałunku pokoju i modlitwy o pokój. Kapłan odmawia bowiem modlitwę Oratio ad pacem, którą wieńczy aklamacja ludu ,,Amen”. Następnie wyciąga ręce nad ludem i wzywa: ,,Gratia Dei Patris omnipotentis, pax ac dilectio Domini nostri Iesu Christi, et communicátio Spíritus Sancti sit semper cum omnibus vobis” (tłum.: ,,Łaska Boga Ojca Wszechmogącego, pokój i miłość Pana naszego Jezusa Chrystusa i komunia Ducha Świętego niech zawsze będzie z wami wszystkimi”). Na to ludzie odpowiadają: ,,Et cum hominibus bonæ voluntatis” (tłum.: ,,I z wszystkimi ludźmi dobrej woli”). Diakon natomiast zwrócony w stronę ludu, wzywa wiernych do przekazania sobie znaku pokoju. Podczas tego obrzędu chór śpiewa Cantus ad pacem (z antyfoną: ,,Pacem meam da vobis, pacem meam commendo vobis”). Jednakże treść antyfony i śpiewu może się zmieniać, gdyż niektóre święta posiadają własne słowa tych pieśni.
Teraz zaczyna się Modlitwa eucharystyczna. Liturgia mozarabska od zawsze posiadała mnóstwo prefacji, czyli przedmów, gdyż główną mową jest w tym wypadku Modlitwa eucharystyczna. Od przygotowania darów do końca pieśni towarzyszącej przekazaniu pokoju, kapłan i diakon siedzieli na swoich miejscach. Dopiero teraz wstają i podchodzą do ołtarza, przed którym kapłan wymawia słowa: ,,Introibo ad altare Dei” (tłum.: ,,Przystąpię do ołtarza Bożego”), na co wszyscy odpowiadają: ,,Ad Deum, qui lætificat juventutem meam” (tłum.: ,,Do Boga, który rozwesela moją młodość”). Następnie diakon rozpoczyna początek prefacji: ,,Aures ad Dominum” (tłum.: ,,Nadstawcie uszy do Pana”), na co lud odpowiada: ,,Habemus ad Dominum” (tłum. ,,Wznosimy je do Pana”). Teraz kapłan wzywa do podniesienia serc, na co ludzie odpowiadają tak, jak w liturgii rzymskiej. Później celebrans wzywa do składania dziękczynienia Jezusowi Chrystusowi, na co lud odpowiada, że jest to godne i sprawiedliwe[13]. Kapłan zaś odmawia z rozłożonymi rękoma modlitwę Ilatio (odpowiednik rzymskiej prefacji; ryt mozarabski posiada osobną prefację do każdej Mszy św.). Zwieńczeniem tej oracji jest śpiew Sanctus zespolony z aklamacją: ,,Hagios, Hagios, Hagios, Kyrie, o Theos”. Warto dodać, że zamiast słów: ,,Hosanna in excelsis”, występuje tutaj sformułowanie: ,,Hosanna Filio David”[14]. Następnie kapłan odmawia modlitwę Post Sanctus, która ma charakter anamnezy. Ostatnie zdanie tej modlitwy zawiera słowa na temat ustanowienia Najświętszej Ofiary. Teraz zaczyna się najważniejsza część Mszy św. – przeistoczenie. Kapłan naśladuje słowa i czyny Jezusa (m.in. podnosi oczy ku niebu) oraz odmawia słowa konsekracji chleba:
,,Accipite et manducate: Hoc est Corpus meum quod pro vobis tradetur. Quotiescumque manducaveritis, hoc facite in meam commemorationem” (tłum.: ,,Bierzcie i jedzcie: To jest Moje Ciało, które za was będzie wydane. Ilekroć [je] spożywać będziecie, czyńcie to na moją pamiątkę”).
Lud wygłasza aklamację ,,Amen”. Nie występuje teraz żadne podniesienie Najświętszych Postaci. Kapłan składa chleb na patenie i bierze w ręce kielich, a następnie odmawia modlitwę konsekracyjną:
,,Hic est calix novi testamenti in meo Sanguine qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum. Quotiescumque biberitis hoc facite in meam commemorationem” (tłum.: ,,To jest kielich Nowego Przymierza we Krwi Mojej, która za was i za wielu będzie wylana na odpuszczenie grzechów. Ilekroć [ją] pić będziecie, czyńcie to na moją pamiątkę”).
Lud ponownie odpowiada ,,Amen”. Następnie kapłan odstawia kielich na korporał oraz rozkłada ręce i wypowiada sparafrazowany tekst św. Pawła nt. Eucharystii[15]. Lud zaś po tych słowa wyznaje wiarę w to, co się dokonało. Celebrans odmawia teraz modlitwę Post pridie (jest to oracja zawierająca anamnezę i epiklezę). Na koniec tej modlitwy wierni mówią ,,Amen”. Kapłan zaś składa ręce i kończy modlitwę doksologią, podczas której czyni znak krzyża nad przeistoczonymi darami. Następnie prosi o to, aby dary te stały się pobłogosławione i przekazane ludziom, na co wszyscy mówią ,,Amen”. Tym słowem kończy się część eucharystyczna Mszy św. w rycie mozarabskim.
Obrzędy Komunii św.
Teraz zaczynają się obrzędy komunijne. Kapłan wzywa lud do wyznania wiary. Wszyscy zaś odmawiają Credo. Warto wspomnieć, że w tej modlitwie nie występują zwroty w pierwszej osobie liczby pojedynczej (np. Credo in unum Deum), lecz wszystko odmawia się w liczbie mnogiej (np. Credimus in unum Deum). Jest to różnica pomiędzy sposobami wymawiania wyznania wiary w rycie rzymskim a mozarabskim. Po Credo zaczyna się śpiew chóru, który wygłasza Cantus ad confractionem. W tym czasie kapłan łamie konsekrowane Hostie i kładzie je na patenie w formie krzyża. Warto tutaj wspomnieć, że łamie je na dziewięć części. Każda bowiem część przypomina jakiś aspekt tajemnicy Zbawienia. Następnie wzywa do modlitwy i rozpoczyna się modlitwa Pańska. Kapłan wyciąga ręce i sam wymawia każdy werset modlitwy. Lud zaś po każdym z nich mówi ,,Amen”. Modlitwa Pańska jest przedłużona embolizmem, który w całości głosi kapłan. Dopiero po embolizmie celebrans zwrócony do ludzi podnosi lekko kielich i patenę, mówiąc: ,,Sancta sanctis” (tłum.: ,,Święte dla świętych”). Teraz odkłada kielich i patenę. Następnie bierze z pateny dziewiątą cząstkę symbolizującą władzę i wrzuca ją do kielicha – jest to ryt zmieszania postaci. Kapłan wykonując tą czynność, modli się o to, aby przez zmartwychwstanie Chrystusa wszyscy dostąpili przebaczenia grzechów. Właśnie dlatego diakon wzywa do pokłonu, aby otrzymać błogosławieństwo. Wszyscy zaś się kłaniają i mówią: ,,Deo gratias” (tłum.: ,,Bogu dzięki”). Natomiast kapłan pozdrawia wiernych, wyciąga ręce nad ludem i udziela im błogosławieństwa. Błogosławieństwo zaś jest poprzedzone wezwaniami, na które lud odpowiada ,,Amen”. Po błogosławieństwie kapłan po cichu może odmówić modlitwę przygotowującą do przyjęcia Komunii św., po której jako pierwszy przyjmuje Ciało i Krew Pańską. Następnie komunikuje diakona. Później zaś przekazuje diakonowi kielich i razem idą komunikować wiernych. Przed przyjęciem Ciała Pańskiego, kapłan wygłasza formułę: ,,Corpus Christi sit salvatio tua” (tłum.: ,,Ciało Chrystusa niech będzie twoim zbawieniem”). Natomiast przed przyjęciem Krwi Pańskiej, diakon mówi: ,,Sanguis Christi maneat tecum redemptio vera” (tłum.: ,,Krew Chrystusa niech pozostanie tobą jako prawdziwe odkupienie”). W czasie Komunii św. – jeżeli nie podano inaczej – śpiewa się Cantus ad accedentes. Natomiast po tym, jak duchowni skończą komunikować lud, chór zaczyna śpiewać Antiphona post comunionem (jest ona zróżnicowana pod względem okresu liturgicznego). Następnie kapłan odmawia modlitwę Completuriae (jest to modlitwa po Komunii), na którą wierni odpowiadają ,,Amen”. Tym obrzędem kończy się część komunijna liturgii Mszy św. w rycie mozarabskim.
Obrzędy zakończenia
Tak, jak początek Mszy św. jest bardzo prosty i zwięzły, tak też koniec liturgii jest krótki. Kapłan bowiem pozdrawia lud, na co wierni mu odpowiadają w zwykły sposób. Diakon natomiast zwraca się do wiernych, mówiąc im, że uroczystość się już skończyła i Bóg przyjmie prośby składane Jego Synowi, więc można opuścić świątynie. Dlatego kapłan podchodzi do ołtarza, całuje go, skłania się ku ministrantom i odchodzi do zakrystii. Na tym kończy się obrzęd Mszy św[16].
Cechy charakterystyczne tego obrządku
Elementami wyróżniającymi ten ryt spośród pozostałych liturgii Kościoła, jest na pewno:
- Symbolika ,,siódemki” – W liturgii liczba ta bardzo często występuje tak w sposób pośredni, jak i bezpośredni. Po pierwsze ołtarz jest nakryty siedmioma obrusami. Po drugie chleb eucharystyczny dzieli się na główne siedem części i dwie poboczne (w sumie dziewięć), a po trzecie podczas modlitwy Ojcze nasz wierni w sumie siedem razy mówią ,,Amen”[17].
- Zwięzłość wstępu i zakończenia – W liturgii rytu mozarabskiego początek i koniec Mszy św. jest bardzo zwięzły. Główna uwaga skupia się na części słowa i części eucharystycznej oraz na Komunii św. wiernych. Właśnie dlatego liturgia codzienna rozpoczyna się de facto czytaniami mszalnymi.
- Chrystocentryzm – Liturgia rzymska w swojej głównej części, tj. kanonie nie zawiera żadnych ukierunkowań na Jezusa Chrystusa. Wszystko – poza aklamacją po przeistoczeniu w Zwyczajnej Formie Rytu Rzymskiego – jest adresowane do Boga Ojca. W liturgii mozarabskiej główny aspekt jest kładziony na Chrystusa, który przecież z razem z Ojcem odbiera uwielbienie i chwałę.
- Czynny udział ludu – Zgromadzenie bardzo często ,,zabiera głos” podczas liturgii. Najczęstszą aklamacją wypowiadaną przez lud jest ,,Amen”. Jednak udział ludu nie ogranicza się tylko do tego słowa. Tutaj widnieje bardzo dużo ,,dopowiedzeń”, które wygłasza lud, jak chociażby odpowiedzi na wezwania diakona podczas dyptychów. Również dialogi między lektorem a ludem podczas proklamacji czytania czy też wspólne odmawianie różnych modlitw nadaje ludowi ważną rolę, poprzez którą wierni mogą czynnie uczestniczyć w liturgii.
- Służba diakona – Diakon ma bardzo ważne zadanie do spełniania w liturgii. To on kieruje udziałem ludu, głosi Ewangelię, komunikuje wiernych winem czy też rozsyła lud po nabożeństwie. Warto tutaj też wspomnieć, że wygłoszenie dyptychów jest zarezerwowane diakonowi. Dopiero gdy go nie ma, może to zadanie przejąć koncelebrans[18].
- Uwypuklenie roli męczeństwa w liturgii słowa – Podczas Mszy św. w dniu śmierci ziemskiej/narodzin dla nieba, w liturgii słowa występuje czasem kantyk z Księgi Daniela, który uwypukla rolę męczeństwa.
- Dyptyki – W tym rycie pomiędzy liturgią słowa a eucharystyczną występują błagalne prośby w konkretnych potrzebach.
- Inne znaczenie ,,Alleluja” – W obrządku staro-hiszpańskim radosne wołanie ,,Alleluja” jest wykonywane po Ewangelii, a nie przed nią, ponieważ jest ono pojmowane jako okrzyk zbawienia z prawdy usłyszanej w czytaniach i wyjaśnionej w homilii.
- Inne umiejscowienie obrzędu pokoju – Ryt mozarabski posiada obrzęd pokoju przed złożeniem ofiary. Tego przyczynę wyjaśnił przed laty F. M. A. Solano ucząc, że jest to nawiązanie do biblijnych słów Jezusa na temat składania darów[19].
- Znaczenie Credo – Wyznanie wiary jest obecne w każdej liturgii mszalnej obrządku wizygockiego. Umiejscowione zaś zostało przed Komunią świętą, aby wiernych przygotować do dobrego przyjęcia Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa.
- Symbolika łamania chleba – Wyżej napisano, że chleb łamie się na dziewięć części, symbolizujących kolejno: Wcielenie, Narodzenie, Obrzezanie, Ukazanie, Umęczenie, Śmierć, Zmartwychwstanie, Chwałę i Władzę. Te dziewięć części symbolizuje łączność ludzi przyjmujących Ciało Zbawiciela z Jego tajemnicami od Wcielenia, aż do przyszłej chwały.
- Brak ,,rzymskiego” rozesłania – W rycie mozarabskim akcentuje się bardzo dużą rolę Chrystusa. Skoro więc wierni przyjęli Najświętszą Tajemnicę – największy dar, to nie potrzebują już błogosławieństwa kapłańskiego.
- Procesja wiernych do ołtarza – Mszał Hiszpańsko-Mozarabski podaje ją jako ,,zwyczajny” sposób przynoszenia darów podczas Mszy świętej. Jest to więc kolejna czynność ludu.
- Komunia pod dwiema postaciami – W rycie mozarabskim Komunię udziela się zawsze pod postacią chleba i wina. Widnieje więc tutaj nawiązanie – nie pierwsze zresztą – do liturgii wschodnich.
Podsumowanie i zakończenie
Powyższy tekst miał za cel przedstawienie zarysu Mszy mozarabskiej tak, aby współczesny odbiorca dostrzegł różnice pomiędzy liturgią rzymską a staro-hiszpańską. W tekście tym nie przedstawiano szczegółowo liturgii projektu ,,A” i ,,B”. Trzeba bowiem wiedzieć, że na terenie Hiszpanii istniały dwie odmiany tego obrzędu. Różnice w sparowaniu świętych obrzędów wynikały z różnorodności ksiąg, które były w użytku w poszczególnych parafiach posiadających zezwolenie króla na sprawowanie Mszy mozarabskiej. Ta tematyka jest dość rozwlekła oraz szczegółowa. Być może kiedyś zostanie szerzej przedstawiona. Póki co ukazano jedynie krótką historię rytu mozarabskiego wraz z zarysem Mszy św. sprawowanym w tym obrządku.
Liturgia ta jest bowiem w dalszym ciągu znaczną gałęzią liturgii Kościoła zachodniego. Można ją sprawować na dwa sposoby: zwyczajny i nadzwyczajny. Liturgie zwyczajne mają miejsce codziennie w kaplicy ,,Bożego Ciała” toledańskiej katedry oraz w innych miejscach Hiszpanii, które posiadają indult na sprawowanie celebracji w tym obrzędzie. Natomiast celebracje nadzwyczajne mogą być sprawowane w całej Hiszpanii za zezwoleniem ordynariusza miejsca oraz w innych krajach (po zgodzie Stolicy Apostolskiej)[20]. Ze względu na to, że ceremonie według tego rytu teoretycznie mogą mieć miejsce również poza Hiszpanią, warto poznać konkretne informacje na temat tego obrządku. Temu zagadnieniu został poświęcony powyższy artykuł.
Dawid Makowski
*
Wkład w powyższą publikację wniósł również Eduardo Henriquez – kleryk seminarium duchownego w Diecezji Almerii w Hiszpanii i uczestnik celebracji Mszy św. sprawowanej według obrzędu staro-hiszpańskiego. Pragniemy mu podziękować za wszelkie wskazówki, rady i pomoc, jaką obdarzył autora tekstu podczas tworzenia powyższej publikacji.
**
Obraz zawarty w grafice pochodzi z materiału filmowego umieszczonego w jednym z serwisów internetowych. Pochodzenie zrzutu ekranu zostało zaznaczone na grafice.
***
Zachęcamy do oglądnięcia filmu przedstawiającego celebrację w rycie mozarabskim:
Bibliografia:
- Biblia Tysiąclecia. Wyd. IV. Poznań: Pallottinum, 2003.
- Cichy S., Krakowiak S., Nadolski B.: Biuletyn liturgiczny. W: ,,Collectanea Theologica”. T. 60. Nr 3. 1990 (s. 119-134).
- Hitchcoch R.: El Rito Hispánico, las ordalías y los mozárabes en el reinado de Alfonso VI. W: ,,Studios Orientales”. Cz. VIII. Nr 1 (21). 1973 (s. 19-41).
- Institutio generalis Missalis Hisapno-Mozarabicum. Barcelona: CoeditoresLitúrgios, 1994.
- Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Tłum. Balter L. Poznań: Pallottinum, 1999.
- MissaleHispano– Barcelona: CoeditoresLitúrgios, 1994.
- Rubricas generales de la Missa Gothica-Muzarabe. 1772.
- Sinka T.: Zarys liturgiki. VII (popr.). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, 2018.
- Solano A. M. F.: Ryt hiszpańsko-mozarabski. W: ,,Roczniki Liturgiczno-Homiletyczne”. T. I. Nr 57. 2010 (s. 5-16).
Netografia:
- Chrystus ,,vs” Mahomet. Chrystologia mozarabska w świetle źródeł liturgicznych rytu hiszpańskiego. W: [online] https://www.teologia.umk.pl/panel/wp-content/uploads/Chrystologia-mozarabska.pdf, [dostęp: 15.06.2021].
- Egzotyczne pamiątki. Chorał mozarabski. W: ,,CSPB” [online] https://cspb.pl/egzotyczne-pamiatki-choral-mozarabski/, [dostęp: 15.06.2021].
- El Rito Hispano-Mozá W: [online] https://web.archive.org/web/20060613210934/http://www.architoledo.org/informacio-n/mozarabe.htm, [dostęp: 17.06.2021].
- Jakubowski A. F.: Mozarabowie: iberyjscy chrześcijanie pod muzułmańskim panowaniem. W: [online] https://histmag.org/Mozarabowie-iberyjscy-chrzescijanie-pod-muzulmanskim-panowaniem-8477, [dostęp: 17.06.2021].
- Mozarabe. W: [online] https://educalingo.com/pl/dic-fr/mozarabe, [dostęp: 17.06.2021].
- Rakoczy A.: Obrządek, ryt, liturgia. W: ,,Wieczernik Oaza” [online] http://www.wieczernik.oaza.pl/artykul/obrzadek-ryt-liturgia_id335, [dostęp: 15.06.2021].
[1]Łk 22, 19b; Solano A. M. F.: Ryt hiszpańsko-mozarabski. W: ,,Roczniki Liturgiczno-Homiletyczne”. T. I. Nr 57. 2010, s. 5.
[2] Zob. Solano A. M. F.: Ryt hiszpańsko-mozarabski. W: ,,Roczniki Liturgiczno-Homiletyczne”. T. I. Nr 57. 2010, s. 6.
[3] Zob. Chrystus ,,vs” Mahomet. Chrystologia mozarabska w świetle źródeł liturgicznych rytu hiszpańskiego. W: [online] https://www.teologia.umk.pl/panel/wp-content/uploads/Chrystologia-mozarabska.pdf, [dostęp: 15.06.2021].
[4] Zob. Tamże.
[5] Zob. Tamże.
[6] Zob. Solano A. M. F.: Ryt hiszpańsko-mozarabski. W: ,,Roczniki Liturgiczno-Homiletyczne”. T. I. Nr 57. 2010, s. 6.
[7] Zob. Jakubowski A. F.: Mozarabowie: iberyjscy chrześcijanie pod muzułmańskim panowaniem. W: [online] https://histmag.org/Mozarabowie-iberyjscy-chrzescijanie-pod-muzulmanskim-panowaniem-8477, [dostęp: 17.06.2021].
[8] Zob. Mozarabe. W: [online] https://educalingo.com/pl/dic-fr/mozarabe, [dostęp: 17.06.2021].
[9] Zob. Rakoczy A.: Obrządek, ryt, liturgia. W: ,,Wieczernik Oaza” [online] http://www.wieczernik.oaza.pl/artykul/obrzadek-ryt-liturgia_id335, [dostęp: 15.06.2021].
[10] Zob. Sinka T.: Zarys liturgiki. Wyd. VII (popr.). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, 2018, s. 62.
[11] Pieśń ta jest podzielona na cykl dwuroczny. Zob. Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Tłum. Balter L. Poznań: Pallottinum, 1999, s. 331.
[12] Zob. Dn 3, 51-90. Odśpiewuje się tylko niektóre wersety.
[13] Widać tutaj wpływ teologii hiszpańskiej na liturgię. Żywiono bowiem głębokie przekonanie w boskość Chrystusa, która była podważana przez Arian. To odzwierciedliło się w liturgii, która bardzo silnie jest skoncentrowana na Bóstwie Jezusa Chrystusa.
[14] Jednakże tylko w pierwszej części modlitwy.
[15] Zob. 1 Kor, 11, 23-26.
[16] Opis Mszy św. na podstawie: Institutio generalis Missalis Hisapno-Mozarabicum. Barcelona: CoeditoresLitúrgios, 1994, pkt. 25-141.
[17] Solano A. M. F.: Ryt hiszpańsko-mozarabski. W: ,,Roczniki Liturgiczno-Homiletyczne”. T. I. Nr 57. 2010, s. 10.
[18] Zob. Tamże, s. 11.
[19] Zob. Tamże, s. 14; Mt 5, 23-24.
[20] Zob. Cichy S., Krakowiak S., Nadolski B.: Biuletyn liturgiczny. W: ,,Collectanea Theologica”. T. 60. Nr 3. 1990, s. 125-126.