W świadomości wielu wiernych, diakon jest kimś, kto przygotowuje się do święceń prezbiteratu – jest „półksiędzem”, czy “prawie księdzem”, który nie może jeszcze wykonywać pewnych czynności należących do kapłana. Często diakon jest przedstawiany jako ten, który może zastępować kapłana w pewnych czynnościach liturgicznych. Choć informacje o diakonacie jako stałej posłudze zapisane są w tak Katechizmie Kościoła Katolickiego, jak i w wielu dokumentach kościelnych, to i tak wydaje się, że znaczna część wiernych nie ma jeszcze świadomości, że święcenia diakonatu przyjmują również mężczyźni na stałe (zarówno żonaci, jak i celibatariusze). Dla takich ludzi diakonat jest ich własnym powołaniem i na jego mocy mają oni swoje własne zadania, przypisane do ich stanu, zarówno w liturgii, jak i poza nią. Papież Franciszek, w czerwcu br., powiedział do diakonów, że
„nie są ani pół kapłanami, ani też luksusowymi akolitami”.
Ta wypowiedź papieża, zwraca uwagę właśnie na to, że diakonat ma swoją tożsamość, odrębne powołanie i swoje zadania w Kościele.
Jak zatem prawidłowo i jasno odpowiedzieć na pytanie: kim jest diakon?, aby budować właściwe spojrzenie na tę posługę? Patrząc na diakona w kontekście posługi liturgicznej, jest on sługą (grec.) i zarazem osobą duchowną, która posługuje biskupowi i prezbiterowi podczas sprawowania liturgii. Rozwijając tę definicję, warto dodać, że diakon ma swoje własne, służebne zadania w liturgii, tj. posługę przy kielichu i mszale, czy głoszenie Ewangelii. Diakon także wzywa wiernych do przekazania sobie znaku pokoju, rozsyła lud i oczyszcza naczynia liturgiczne po Komunii świętej. Diakon jest zwyczajnym szafarzem Komunii świętej, a także sakramentu chrztu świętego. Może również błogosławić związki małżeńskie, przewodniczyć obrzędom pogrzebowym, liturgii godzin, a także nabożeństwom, również z wystawieniem i błogosławieństwem Najświętszym Sakramentem. Część z tych zadań przypisane jest w pierwszej kolejności do diakona, jednak jak widzimy, może on sprawować również inne czynności, które sprawuje także kapłan, zatem nie wszystkie zadania w parafii muszą być realizowane przez kapłana, tj. udzielanie chrztu, przewodniczenie obrzędom pogrzebowym, czy prowadzenia nabożeństw, ale można również je powierzyć diakonowi, jednak dzielenie się tymi zadaniami z diakonem, nie może prowadzić do definiowania jego tożsamości, jako zastępcy kapłana.
Uważam, że w tym miejscu należy postawić odważną, ale prawdziwą tezę, zgodną z dokumentami Kościoła i rubrykami mszalnymi, że to przede wszystkim kapłani oraz inni usługujący, zastępują diakonów, w czasie ich nieobecności we Mszy świętej i dzieje się to codziennie, w wielu kościołach na całym świecie. Niektóre czynności należące do diakona wykonują kapłani, a niektóre akolici, lektorzy lub inni usługujący, czasowo lub jednorazowo pełniący funkcje liturgiczne.
Warto spojrzeć na to, jak ukształtowała się posługa liturgiczna diakona w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. O powołaniu pierwszych diakonów czytamy w Dziejach Apostolskich. Apostołowie postanowili wybrać siedmiu mężów „cieszących się dobrą sławą, pełnych ducha i mądrości” (Dz 6,3) do obsługiwania stołów, aby nie zaniedbywać głoszenia Słowa Bożego. Ojcowie Apostolscy wskazują na dwa istotne wymiary posługi diakońskiej: misteryjno-społeczny i misteryjno-sakramentalny. Ten pierwszy wymiar posługi diakona, ma się realizować w niesieniu pomocy drugiemu człowiekowi, a drugi, w posłudze eucharystycznej. Diakoni byli przedstawiani jako pośrednicy pomiędzy wspólnotami kościelnymi oraz jako troszczący się o sieroty, wdowy i ubogich. W III wieku diakonat był instytucją już dobrze znaną i umocowaną w strukturze hierarchicznej Kościoła. Jak wspominają liczne pisma tego czasu, diakon wybierany był z ludu i wyświęcany przez nałożenie rąk biskupa, nie dla kapłaństwa, lecz dla posługi. Już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, diakon posiadał swoje własne zadania w liturgii, ponieważ liturgia już wtedy była hierarchicznie uporządkowana: Biskup przewodniczył, głosił homilię i odmawiał Modlitwę Eucharystyczną wraz z prezbiterami, podczas gdy diakoni im posługiwali. Diakon przynosił dary ofiarne, pomagał podczas łamania chleba (gdy nie było wystarczającej liczby prezbiterów), a także posługiwał podczas Komunii świętej przy kielichu. Synod w Elwirze, który odbył się w 306 r., wprowadził zarządzenia dotyczące posługi liturgicznej diakona. Według jego postanowień diakon mógł chrzcić, udzielać Komunii świętej, a także stać na czele wspólnoty kościelnej. Kolejne Synody i Sobory przedstawiały diakona jako tego, który towarzyszy biskupowi i prezbiterowi. Diakon miał także głosić Ewangelię oraz czuwać nad pobożnym i godnym celebrowaniem Eucharystii. Konstytucje oraz Kanony Apostolskie wskazują, że diakon był szafarzem Krwi Pańskiej, a także odczytywał Ewangelię, wygłaszał intencje modlitwy wiernych oraz wzywał do pozdrowienia się świętym pocałunkiem. Diakonat jako stała posługa zaczął stopniowo zanikać od VI w. i stał się stanem przejściowym do kapłaństwa.
Sobór Watykański II, który przywrócił diakonat jako stałą posługę w Kościele, podkreślił, że diakoni wyświęcani są nie dla kapłaństwa, lecz dla posługi słowa, liturgii i miłości. Wspomniane już wcześniej zadania diakona w liturgii określają dokumenty soborowe, jak i liczne dokumenty wydane po Soborze, w tym Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, czy przepisy zawarte w rubrykach mszalnych. Patrząc na rubryki, ewidentnie widać, że część funkcji liturgicznych, należy w pierwszej kolejności do diakona. Taką funkcją jest chociażby głoszenie Ewangelii w czasie Mszy świętej. W Mszale rzymskim czytamy:
Następuje Alleluja lub inny śpiew przed Ewangelią. (…) Po tym czasie kapłan stojąc nakłada kadzidło, jeżeli się go używa, po czym diakon, który ma głosić Ewangelię, pochylony przed kapłanem prosi o błogosławieństwo (…). Jeżeli nie ma diakona, (…) kapłan udaje się na ambonę.
Zauważmy, że rubryki w pierwszej kolejności wymieniają diakona jako proklamującego Ewangelię, a wręcz w jednym miejscu podkreślają, że dopiero
w przypadku, gdy nie ma diakona, to kapłan proklamuje Ewangelię. Pierwszeństwo w głoszeniu Ewangelii w czasie liturgii przez diakona podkreśla także Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego:
Na podstawie tradycji wykonywanie czytań nie jest funkcją przewodniczącego, ale usługujących. Czytania więc wykonuje lektor, Ewangelię zaś diakon lub, w razie jego nieobecności, inny kapłan. Jeśli jednak nie ma diakona ani innego kapłana, Ewangelię winien odczytać sam kapłan celebrujący.
Podobnie jest z innymi funkcjami liturgicznymi, na przykład:
– diakon wnosi Ewangeliarz w procesji wejścia, a w przypadku jego nieobecności, czyni to lektor;
– diakon asystuje celebransowi przy okadzeniach, a gdy go nie ma, asystuje kapłanowi akolita;
– diakon także przygotowuje kielich, wlewając do niego wino i trochę wody, podnosi kielich w czasie doksologii kończącej Modlitwę Eucharystyczną, wzywa wiernych do przekazania sobie znaku pokoju, a także rozsyła lud – dopiero w przypadku jego nieobecności, czynności te wykonuje sam kapłan.
Warto również zwrócić uwagę na to, jaką wagę przypisuje Ceremoniał liturgicznej posługi biskupów do posługi diakońskiej we mszy pontyfikalnej. Podczas liturgii sprawowanej przez biskupa zasadniczo powinno posługiwać trzech diakonów, a minimum – jeden. Dwaj z nich mają asystować bezpośrednio przy biskupie, a trzeci ma posługiwać przy ołtarzu i odczytać Ewangelię. Jeżeli diakon jednak jest nieobecny, to zastąpić ma go prezbiter, proklamując Ewangelię i posługując przy ołtarzu, ubrany w albę i stułę. Posługa diakońska istnieje w ścisłej relacji do posługi biskupiej, o czym wspomina już Didache, ukazując diakona jako towarzyszącego biskupowi podczas łamania chleba. Tę relację ukazuje również List do Filadelfian, gdzie diakon przedstawiony został jako ten, który pełni osobistą posługę wobec biskupa.
W krajach, gdzie brakuje kapłanów, posługa diakonów poprzez udzielanie chrztu świętego, przewodniczenie obrzędom pogrzebowym i nabożeństwom, błogosławienie związków małżeńskich i rozdzielanie Ciała Pańskiego wiernym, jest z pewnością bardzo cenna, tak samo jak pomoc kapłanom w powyższych zadaniach, ale w parafiach, gdzie kapłani są obecni. Trzeba jednak pamiętać, że diakon nie jest jedynie zastępcą prezbitera w niektórych czynnościach. Jak to zostało wcześniej omówione, diakon jest przede wszystkim sługą, który ma przypisane własne zadania w liturgii, a które to on w pierwszej kolejności ma wykonywać. Wiele z zadań, które przypisuje się diakonowi, kapłani i inni usługujący mogą spełniać dopiero, gdy diakon jest nieobecny w czasie sprawowania Mszy świętej. Ktoś mógłby powiedzieć, że kapłan może przecież wszystkie czynności wykonywać samodzielnie, bez diakona. Z praktycznego punktu widzenia, często tak się dzieje, że podczas Mszy świętej diakoni są nieobecni, ze względu na niewielką ilość wyświęconych diakonów w stosunku do prezbiterów, jednak ich posługa jest tak ważna również dlatego, że poprzez swoje posługiwanie, ukazują Chrystusa-Sługę i są Jego znakiem. Warto zatem zwrócić uwagę na posługę diakona, która jest często niewłaściwie rozumiana i niedoceniana, a która ubogaca Kościół. Sobór Watykański II przywrócił ją w formie stałej po długiej nieobecności, podkreślając, że jest konieczna dla życia Kościoła.
mgr Dariusz Jaskólski
Powyższy tekst został odczytany w formie prelekcji podczas sympozjum „Diakonat stały w Kościele w Polsce. Powołanie – posługa – świadectwo”. Opole, 18 września 2021 r.
Bibliografia:
- Ceremoniał liturgicznej posługi biskupów, Wydawnictwo Księgarni św. Jacka, Katowice 2013.
- Mszał rzymski dla diecezji polskich, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 1986.
- Ogólne wprowadzenie do Mszału rzymskiego oraz Wskazania Episkopatu Polski, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2006.
- Selejdak, R., Diakonat stały. Dokumenty Soboru Watykańskiego II i Stolicy Apostolskiej. Bibliografia, Wydawnictwo Tygodnika Katolickiego Niedziela, Częstochowa 2004.
- Selejdak, R., Diakonat stały w świetle Biblii i historii Kościoła, Wydawnictwo Tygodnika Katolickiego Niedziela, Częstochowa 2002.
- Selejdak, R., Tożsamość, duchowość, formacja i posługa diakonów stałych, Wydawnictwo Tygodnika Katolickiego Niedziela, Częstochowa 2003.
- Sinka T., Zarys Liturgiki, Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, Kraków 2006.