Hymny eucharystyczne: Sław języku tajemnicę

Św. Tomasz z Akwinu (zm. 1274), dominikanin, był, jak wiemy, wybitnym filozofem scholastycznym i teologiem, który pozostawił po sobie bogate dziedzictwo naukowe, na czele z dziełem jego życia – Sumą teologiczną. Nazywany jest często „Doktorem Anielskim” (łac. Doctor angelicus) z uwagi nie tylko na czystość swojego życia moralnego i „anielską” głębię nauczania, lecz także przez niewypowiedziane zasługi dla samej angelologii – to właśnie on nadał jej zupełnie nowe, metafizyczne fundamenty[1]. To jednak nie koniec jego materialnej spuścizny zawartej w licznych traktatach i pismach. Dając wyraz swojego nabożeństwa do Najświętszego Sakramentu, Tomasz napisał również kilka głębokich hymnów eucharystycznych wykorzystywanych aktualnie w liturgii Kościoła, w których zmierzył się z największymi tajemnicami naszej wiary, rzucając na nie nowe światło. Pozwoliło to nawet Janowi Pawłowi II nadać mu określenie „kantora Chrystusa eucharystycznego” (z łac. cantare – śpiewać) w wydanej 17 kwietnia 2003 r. encyklice Ecclesia de Eucharistia[2].Stało się tak nie tylko ze względu na kunszt średniowiecznego autora, lecz także na samą jego pobożność nakierowaną na sakrament ołtarza, która sprawiała, że nawet – jak pisał Benedykt XVI za licznymi biografami Akwinaty – „(…) miał zwyczaj przystawiania głowy do tabernakulum, tak jakby chciał usłyszeć bicie Bożego i ludzkiego Serca Jezusa”[3]. Nadto, powtarzając za Wilhelmem di Tocco, „Jak było mu dane napisać o tym z wielką głębią, tak otrzymał łaskę celebrowania Mszy św. z wielką pobożnością”[4].

W obliczu obecnej także w samym Kościele nieświadomości co do żywej obecności Jezusa w Najświętszym Sakramencie, warto przypomnieć kilka tekstów ułożonych przez św. Tomasza, które pomogą nam zbliżyć się jeszcze bardziej do tej wielkiej, niepojętej za pomocą rozumu ludzkiego Tajemnicy wiary chrześcijańskiej.

Jednym z najbardziej znanych hymnów eucharystycznych jest Sław, języku, tajemnicę (Pange, lingua, gloriosi). Tomasz z Akwinu, pisząc go, inspirował się niewątpliwie innym, wcześniejszym hymnem – Sław, języku, bój chwalebny (Pange, lingua, gloriosi proelium certaminis) autorstwa Wenancjusza Fortunata, VI-wiecznego biskupa Poitiers[5]. Istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że Akwinata ułożył tekst na polecenie ówczesnego papieża, Urbana IV z przeznaczeniem na święto i tzw. oktawę nowoustanowionej uroczystości Najświętszego Ciała i Krwi Pana Jezusa[6]. Utwór ten wykorzystuje się do dziś w Liturgii Godzin oraz podczas procesji z Najświętszym Sakramentem do miejsca przechowywania, tzw. ciemnicy, po Mszy Wieczerzy Pańskiej. Często śpiewa się też dwie ostatnie strofy – Przed tak wielkim Sakramentem (łac. Tantum ergo Sacramentum).

W hymnie zawarto streszczenie ksiąg Ewangelii i wszystko to, co najważniejsze w wierze chrześcijańskiej, co świadczy o geniuszu nie tylko artystycznym, ale i duchowym autora. Zawarto w nim zatem tajemnicę Przeistoczenia (strofa 1,4), Wcielenia  i Narodzenia Syna Bożego z Dziewicy Maryi (strofa 1, werset 5; strofa 2, werset 1), ustanowienia Eucharystii (strofa 3), Śmierci Pańskiej (strofa 2, werset 6) czy też wiecznego królowania Chrystusa (strofa 1, werset 6). Tomasz połączył w tekście zarówno prawdy doktrynalne, jak i swego rodzaju mistyczną czułość.

„Właśnie dzięki rozumowi, któremu służył z tak gorącą miłością, św. Tomasz rzeczywiście stał się poetą (…). Szczególne piękno dzieł przypisywanych temu poecie Eucharystii wynika niemal wyłącznie z nieporównanej celności i zwięzłości wysłowienia. (…) Gdy od filozofii św. Tomasza przechodzimy do jego modlitwy, a od jego modlitwy – do jego poezji, nie odnosimy bynajmniej wrażenia, żeśmy się znaleźli w obrębie innego porządku. W samej rzeczy nie wkraczamy w inną dziedzinę. Jego filozofia jest równie bogata w piękno, jak jego poezja – w myśl. Zarówno Suma teologiczna, jak i Pange lingua są świadectwem tego samego geniuszu, na który składają się przede wszystkim: siła i pewność, spokój i precyzja. We wszystkim, co mówi, jest taka siła przekonania i taka potęga słowa, że zwątpienie ustępuje z pola bez boju”[7].

Te słowa właściwie oddają ducha omawianego hymnu, w którym Akwinata wskazuje na to, że – choć „darmo wzrok to widzieć chce” – mamy posiadać niezachwianą wiarę w to, że żywy Bóg realnie nam się udziela, ukryty pod postacią chleba i wina przemieniającego się w istocie w Ciało i Krew Chrystusa. Widać w tym echo napomnienia Jezusa Zmartwychwstałego z Ewangelii Janowej – „Błogosławieni, którzy nie widzieli, a uwierzyli” (J 20,29b). Wprawdzie naszym oczom nie ukazuje się fizyczna przemiana – postacie pozostają te same, zmienia się jednak ich istota. Hymn głosi, iż jedynie wiara może napawać nas pewnością co do dokonującego się na ołtarzu cudu – rozum pozostaje przy tej Tajemnicy ukorzony, podobnie jak ograniczone zmysły ludzkie, które nie są w stanie samodzielnie ogarnąć Przeistoczenia. Tekst utworu kieruje oczy naszej wiary na Ostatnią Wieczerzę (strofa 3), przy wspomnieniu jakiej muszą wybrzmieć słowa wypowiedziane przez Pana: „To jest Ciało moje (…) To jest moja Krew Przymierza” (Mk 14,22;24). Stanowi to dla nas fakt na podstawie wiary, która jest dobrowolnym uznaniem całej prawdy, jaką objawił nam Bóg[8]. A – co powtórzył zresztą Jan Złotousty: „Wszak Słowo Jego nie może mylić”[9]. Św. Tomasz w swym wybitnym hymnie także przypomina, że owo ziarno Słowa zostało rzucone w lud (strofa 2, werset 4) przez Chrystusa – Słowo, które dla zbawienia rodzaju ludzkiego stało się ciałem i zamieszkało między nami. A gdy na ziemi Pan został już odarty z wszystkiego, zostawił nam swe Ciało i Krew, godne najwyższej czci jako tak wielki Sakrament (strofa 5, werset 1) domagający się naszej bezkompromisowej wiary, bez której On sam, owszem, będzie istniał, jednak my sami zanikniemy oddaleni od swego Zbawcy. Omawiany utwór sławi Pokarm z nieba i może inspirować wszystkich wierzących do jeszcze głębszej refleksji zarówno nad sakramentem Ołtarza, jak i nad poświęceniem Chrystusa, który realnie i do końca umiłował swój lud.

Ewa Chybin

Bibliografia

1. Benedykt XVI, Św. Tomasz z Akwinu (III), „L’Osservatore Romano”, 8(2010).
2. Biffi I., Historia Eucharystii, tłum. W. Dzierża, Pelpin: 2010.
3. Bramorski J., Muzyka w kontekście myśli teologicznej św. Tomasza z Akwinu, „Studia Gdańskie”, 27(2010), s.91-110.
4. Gilson E.,  Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu, Warszawa: 1960.
5. O’Malley T.P., Miłosierdzie Drzewa: liturgiczna poetyka hymnu Pange lingua, w: https://www.liturgia.pl/milosierdzie-drzewa-liturgiczna-poetyka-hymnu-pange-lingua/ (dostęp: 5.08.2024).
6. Paweł VI, Enc. Mysterium fidei.
7. Stępień T., Nowe ujęcie natury aniołów w metafizycznej angelologii św. Tomasza z Akwinu, „Studia Theologica Varsaviensia”, 47(2009), s.167-182.

[1] Por. T. Stępień, Nowe ujęcie natury aniołów w metafizycznej angelologii św. Tomasza z Akwinu, „Studia Theologica Varsaviensia”, 47(2009) nr 2, s.168.

[2] Por. Jan Paweł II, Enc. Ecclesia de Eucharistia, nr 62.

[3] Benedykt XVI, Św. Tomasz z Akwinu (III), „L’Osservatore Romano”, 8(2010), s. 54.

[4] Cyt. za: I. Biffi, Historia Eucharystii, tłum. W. Dzieża, Pelpin: 2011, s.41.

[5] Por. T. P. O’Malley, Miłosierdzie Drzewa: liturgiczna poetyka hymnu Pange lingua, w: https://www.liturgia.pl/milosierdzie-drzewa-liturgiczna-poetyka-hymnu-pange-lingua/ (dostęp: 5.08.2024).

[6] Por. J. Bramorski, Muzyka w kontekście myśli teologicznej św. Tomasza z Akwinu, „Studia Gdańskie”, 27(2010), s.102.

[7] E. Gilson, Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu, Warszawa: 1960, s. 517-618.

[8] Por. Katechizm Kościoła katolickiego 150.

[9] Jan Chryzostom, Homilia do Ewangelii wg św. Mateusza, 82,4, cyt. za: Paweł VI, Mysterium fidei.