Podstawy liturgii: Istota liturgii

Chociaż założenie świętej liturgii jest proste – doprowadzić wszystkich do niebieskiej ceremonii, to jednak czy można to nazwać jej celem? Jeśliby określić to za cel, to wówczas święta liturgia w Królestwie Niebieskim byłaby zbędna, a jednak będzie ona tam nieprzerwanie trwała tak, jak już trwa[1]. Celem liturgii jest zatem „bezcelowość”[2]. Słowo to należy jednak rozumieć w aspekcie braku celowości utylitarnej[3]. Nie jest ona bowiem sztywna, lecz elastyczna, zdolna sprawić, że modlitwa wypowiadana setny raz odkrywa przed człowiekiem owo „coś” nowego[4]. Choć jej istotą jest wychowanie człowieka do życia zgodnego z rytuałem, to jednak nie można powiedzieć, że posiada ona jakiś z góry ustalony plan[5]. Jest ona raczej na tyle uniwersalna, że dla każdego człowieka tworzy swoistą „przestrzeń”, sprawiającą, że przed Bogiem każdy wierzący staje jako indywidualne ja, a nie wspólnotowe jako my, choć przecież to my tworzy wspólnotę modlących się[6]. Wyjątkowość liturgii sprawia, że nawet człowiek poniżany może się poczuć dowartościowany i wywyższony (por. Mt 23, 12). Liturgia niejako „dostosowuje się do człowieka”, lecz nie należy tego rozumieć w sensie „pobłażania człowiekowi”, gdyż wówczas nie miałaby ona zdolności wychowawczych i zapewne byłaby „kreowana” przez człowieka. Trzeba to rozumieć w aspekcie wychodzenia mu naprzeciw w tym wszystkim, czego potrzebuje jego duchowość, przez co istotą liturgii jest zewnętrzne wyrażanie potęgi wewnętrznego działania Ducha, który przejawia się m.in. w poszczególnych obrzędach[7]. Dzięki temu człowiek zdolny jest dostrzec święte tajemnice[8]. To właśnie w niej Bóg daje człowiekowi pokarm, który ten spożywa (por. Ps 104, 27-28), ponieważ On jest źródłem uświęcenia[9]. W ten sposób należy mówić nie tyle o celu, ile o sensie świętej liturgii, pochodzącej z nieba[10].

W zgromadzeniu liturgicznym nie ma mowy o jakimkolwiek racjonalnym spoglądaniu na Stwórcę, bo i o Ezechielu obserwującym rydwan Boży (por. Ez 1, 4-28) mówi się, że wizja ta przekracza zdolności poznawcze człowieka[11]. Dla racjonalisty ten opis powolnego przemieszczania się Czterech Istot może być właśnie „bezcelowy”, ale tu rozgrywa się prawdziwa akcja liturgiczna! W świętej liturgii biorą udział również byty duchowe, ale czy one mają jakikolwiek „cel” w składaniu chwały Bogu? Czy „głos wielu aniołów dokoła tronu” (Ap 5, 11) jest nastawiony na jakikolwiek „cel”? Nie, to jest ich życie! Sensem ich egzystencji jest właśnie owa „bezcelowość” misteryjnego składania chwały Bogu (por. J 3, 8)[12]. Oni z jednej strony widzą Boga, z drugiej zaś pragną Go widzieć, bo pożądają oglądać Pana, lecz sycąc się Jego widokiem nie odczuwają przesytu[13]. Choć człowiek może tego jeszcze nie rozumieć i mówić: „Trudna jest ta mowa” (J 6, 60), to jednak Pan oznajmia mu: „Nie rozpozna człowiek tego wszystkiego, co przed oczyma jego się dzieje” (Koh 9, 1)[14]. Wszakże może to być trudne dla racjonalisty, ale nie powinno być takim dla tego, kto rozumie, że wiara objawia więcej niż to, co można pojąć empirycznie (por. Syr 3, 23)[15]. Święta liturgia jest zatem „bezcelowa” w tym względzie, że pragnie człowieka wprowadzić w pozytywnie rozumianą błogość życia[16]. Wierzący ma niczym owi Aniołowie żyć liturgią[17], nieustannie się do niej odnosić, ponieważ w najważniejszej celebracji liturgicznej „żertwa została do nieba wysłana”, przez co i człowiek ma iść za tym darem, który został posłany na ołtarz w niebie[18]. W ten sposób może on wniknąć w celebrację, która złączy życie Boga z jego życiem[19]. Chodzi o proste wypowiedzenie swojej istoty[20]. Zatem można dojść do następującego wniosku: bycie dzieckiem Bożym (por. Mt 18, 2) – oto treść czynności liturgicznej!

Bóg, który „mieszka w światłości niedostępnej” (Tm 6, 6), daje ludziom możliwość wkroczenia w przebóstwiającą relację łaski[21]. W niej może się on wyrazić jako istota zaproszona do chwalenia Pana w nadziemskiej światłości dzięki świętej grze (por. Ps 36, 10). Kult złotego cielca, choć oczywiście bałwochwalczy, był właśnie ukazaniem prawdziwych pragnień człowieka: stworzenia swojego mikroświata spotkania z kimś wyższym od niego[22]. W kulcie cielca na jaw wychodzi prawdziwy dramat człowieka, który nie widzi w liturgii daru Bożego, lecz raczej dostrzega w niej „wykreowany” ludzkimi sposobami „sposób” zaspokajania swoich potrzeb przez ludzi, którzy nie wiedzą „z czego złożyć ofiarę” (Wj 10, 26). Właśnie dlatego święta liturgia nie tylko objaśnia człowiekowi „rytuał” spotkania z Bogiem, lecz także ukazuje mu „przestrzeń” głębszego zaangażowania się w tę czynność, stosownie do otrzymanego daru (por. 1 Kor 12, 4-11).

Duchowni i konsekrowani zakonni, którzy za łaską Bożą otrzymali urząd opata w swoich klasztorach, są zapraszani do kształtowania duszy braci w oparciu o prawdy Ewangelii, aby wspólnie zdążali do nieba[23]. Dobrze jest bowiem, gdy wspólnota braci mieszka razem (por. Ps 133, 1), a tam gdzie panuje prawdziwa miłość, będąca „więzią doskonałości” (Kol 3, 14), można znaleźć Boga[24]. Właśnie dlatego w obrzędzie błogosławieństwa opata święta liturgia zawiera prośbę o to, aby nowo błogosławiony postępował w miłości względem Boga oraz braci[25]. Symbolizuje to przekazanie pierścienia wraz z towarzyszącą mu formułą[26]. W ten sposób święta ceremonia kształtuje tego, kto w życiu mniszym poświęcił się Bogu. Swojej mocy wychowawczej udziela również kobietom, które jako ksienie opiekują się niektórymi żeńskimi zgromadzeniami zakonnymi[27]. Celem ich powołania i ustanowienia przez Boga jest wspomożenie pozostałych sióstr w dążeniu do Królestwa Niebieskiego w oparciu o świętą Ewangelię[28]. W tym właśnie pragnie pomagać im święta liturgia, w której mogą one znaleźć potrzebne dla swojego życia treści, jak chociażby tę o okazywaniu miłości Bogu oraz ludziom poprzez kroczenie drogą Prawa Pańskiego[29]. W przypadku ksieni również symbolem tego jest przekazanie pierścienia[30]. W ten sposób „celem” świętej czynności nie jest tyle przekazanie komuś podczas jej trwania jakiegoś urzędu, ile raczej kształtowanie go właśnie o urząd, który mu przekazano, wychodząc naprzeciw jego sytuacji życiowej oraz statusu kościelnego.

To samo ma miejsce względem osób powierzonych pieczy opata i ksieni, którzy poprzez specjalny obrzęd, wyrażają wobec Boga i Kościoła chęć poświęcenia swojego życia Stworzycielowi[31]. W ten sposób pragną głębiej zjednoczyć się z Panem, aby łaska chrztu przyniosła w nich większe owoce[32]. Wszak o ile chrzest sprawił, że człowiek umarł dla grzechu i został poświęcony Panu, tak konsekracja sprawia, że owe poświęcenie nabiera szczególnej mocy[33]. Zakonnicy i zakonnice składają śluby publicznie, przez co pozostali uczestnicy świętej liturgii upatrują w niej „miejsce” błogosławieństwa decyzji tych, którzy nie wybrali małżeństwa, lecz bezżeństwo[34]. Dlatego wspólnota modli się dla nich o to, aby otrzymali możność uczestnictwa w świętej liturgii w niebie[35]. Mają bowiem do niego podążać poprzez śluby rad ewangelicznych, aby w ten sposób służyć tajemnicy odkupienia[36]. W ten sposób konsekracja jest odpowiedzią na Boże powołanie, w którego wytrwaniu może pomóc święta gra przez to, że ciągle odnosi człowieka do Boga, wskazując mu na cel jego wiary, tj. zbawienie (por. 1 P 1, 9).

Święta liturgia pomaga wytrwać w powołaniu do dziewictwa również tym kobietom, które żyjąc w świecie, pragną poświęcić się Bogu[37]. Ukazuje im ona, że ich powołanie pochodzi od Boga i polega na złożeniu doskonałej ofiary z czystego życia[38]. Dziewice te dążą do nieba, skąd spłynęło na nich to szczególne powołanie, aby za przykładem Najświętszej Maryi Panny spełniać pokornie wolę Bożą w swoim życiu i w ten sposób dostąpić zbawienia[39]. Choć celem ich życia jest dostąpienie radości chwały niebieskiej, to właśnie dlatego mogą one mówić o tęsknieniu za Panem (por. Ps 63, 2), gdyż w świętej liturgii doświadczają Jego obecności i działania, miłując Pański przybytek[40]. Dlatego wszystkie osoby konsekrowane (oraz wyświęcone w przypadku mężczyzn) mogą powiedzieć, że ich dziedzictwem jest Pan (Ps 16, 5), ponieważ do tego wyznania wychowuje ich Kościół za pośrednictwem świętego rytuału[41].

Natomiast świeccy nie przyjmujący żadnych konsekracji, chcący jedynie posługiwać ludowi Bożemu w urzędach katechistatu, lektoratu i akolitatu, są przez świętą liturgię zachęcani do głębszego zrozumienia istoty ich posługiwania. Lektorzy są zachęcani do głębszego wniknięcia w tajemnicę słowa Bożego oraz współpracy z duchownymi w zakresie wychowywania wiernych w wierze oraz przygotowywania do godnego przyjmowania sakramentów, głosząc Pismo Święte[42]. Święta czynność niejako kształtuje ich wnętrze do przyjęcia Ducha Świętego, który będzie im objaśniał to, co głoszą ustami i skieruje ich kroki na drogę zgodną z nakazami Pańskimi[43]. Akolici są natomiast zapraszani do rozbudzenia swojego życia eucharystycznego, które stanowi ośrodek ich posługi[44]. W ten sposób mają rozbudzić w sobie miłość do słabych i chorych, przez co będą zbliżać się do Boga (Mt 25, 40). Akolici mają bowiem tak żyć, aby godnie mogli służyć przy ołtarzu[45]. Swoje słowo święta celebracja kieruje także do katechistów, których zachęca do rozbudzenia życia modlitewnego[46]. Dopiero w ten sposób będą oni mogli zwiastować, budować i rozwijać Królestwo Boże w miejscach, do których zostaną posłani[47]. W ten sposób święta liturgia „dostosowuje się” do urzędu posługi wierzącego, wskazując mu właściwy rozwój na drodze wiary w oparciu o pełnioną misję[48].

Wszystko to, o czym była powyżej mowa, jest owinięte ceremoniałem. Czy Kościół nie mógłby się go pozbyć na rzecz samej istoty? To pytanie jest o tyle ważne, o ile ono nakierowuje pytającego na sens świętej liturgii. Kościół dąży bowiem do czasu, w którym nawet dzwonki na koniach będą poświęcone Panu (por. Za 14, 20), a więc do momentu, w którym Bóg będzie „wszystkim we wszystkich” (1 Kor 15, 28). Święta liturgia nie zadowala się minimalizmem obrzędowym, bo ona jedna wie, jak ważna jest w niebie święta czynność chwały Bożej, o której uporządkowaniu pisze Apostoł (por. Ap 4, 8-11; 5, 5-14; 7, 9-17; 8, 3-5)[49]. Właśnie dlatego przed kulminacyjnym momentem konkretnego obrzędu, a także po tej chwili, następuje wiele innych czynności, które chronią liturgię przed samowolą człowieka[50]. Jednocześnie jednak poprzez szereg obrzędów pozwala ona człowiekowi zagłębić się w to, co one przedstawiają[51]. Nic więc dziwnego, że osoba, która uważa obrzędowość za coś niepotrzebnego, jest wzywana przez Kościół do opamiętania się[52]. Święta celebracja dlatego jest „święta”, że jest „inna”, ponieważ zawiera w sobie treści z wieczności, które są umiarkowane[53]. Właśnie dzięki temu człowiek może „grać” przed Bogiem, ale nie w sensie udawania czegokolwiek czy kogokolwiek, ile raczej w sensie bycia „miłą Bogu wonnością” (2 Kor 2, 15). Tutaj kluczowym słowem jest „być” – w świętej liturgii nie chodzi tyle o jakieś tworzenie obrzędów, ile o pokorne przyjmowanie już utworzonych i po prostu trwanie w adoracji względem Boga; nie o „przeżywanie”, ile o „patrzenie”[54]. Z tego rodzi się dopiero „chęć zrozumienia”[55]. Znamienne są zatem słowa jednego z Ojców pustyni: „Doskonała modlitwa ma miejsce wtedy, gdy mnich zapomina o sobie i o tym, że się modli”[56]. Nic więc dziwnego, że o dawnych egipskich mnichach mówi się, iż podczas modlitwy liturgicznej byli pochłonięci rzeczami niebieskimi[57]. Wówczas byli oni zdolni żyć, „igrając na okręgu ziemi” przed Panem wraz z Mądrością Bożą (por. Prz 8, 30-31), jako ci, którzy są w Panu, a On w nich (por. J 6, 56)[58]. Niewielu niestety uczestniczy w życiu, jakiego pragnie od nich Zbawiciel[59]. Ma się tu na myśli taką postawę, w której można oddać cześć Panu, niczym ta, w której Dawid odświętnie ubrany oddawał cześć Arce Pana (por. 2 Sm 6, 14), mimo że niektórzy nim gardzili (por. 2 Sm 6, 16)[60]. Gardzili nim dlatego, że jego postawa była wyrażeniem jego egzystencji przed Najwyższym, co z kolei było wyjściem „ponad roztropność świata”[61]. Nie ma jednak nic chwalebniejszego nad tę liturgię[62]. Mimo że dla kogoś może się ona wydawać mało ważna, cały czas rozlega się słowo Pana, kierowane do duszy każdego człowieka: „O, gdybyś znała dar Boży” (J 4, 10)[63]. Wszakże tak, jak dawniej Słowo wszystko stworzyło, tak teraz nadaje mocy sprawczej każdemu sakramentowi[64]. Właśnie dlatego należy niczym Elizeusz prosić za ludźmi, którzy nie dostrzegają darów Bożych: „Panie! Otwórz im oczy, aby widzieli” (2 Krl 6, 20), ale także (a może i przede wszystkim) za siebie słowami Psalmisty: „Otwórz moje oczy, abym ujrzał dziwy Twego Prawa” (Ps 119, 18)[65].

Dawid Makowski

[1] Zob. Pius XII: Litteræ Encyclicæ „Mediator Dei et hominum”. De sacra liturgia. Roma: 1947, art. III, 1 (AAS, XXXIX, 573). W niebie nie będzie już symboli, lecz sam trzon obrzędu – tajemnica. Zob. O. Casel: Liturgiczne znaczenie świąt. W: MCh. R. 8. Nr 9. 1937, s. 264.

[2] Zob. R. Guardini: Vom Geist der Liturgie. Freiburg-Basel-Wien: 1962, s. 95.

[3] Zob. Zob. O. Casel: Liturgiczne znaczenie świąt. W: MCh. R. 8. Nr 9. 1937, s. 261. Chodzi więc o brak użyteczności, bo nie ona stanowi o owartości jakiejś rzeczy. Zob. P. Sczaniecki: Viventis et videntis. W: RBL. T. XI. Nr 6. 1958, s. 507.

[4] Zob. R. Guradini: Liturgia i formacja liturgiczna. Przekł. P. Napiwodzki. Kraków: 2022, s. 108

[5] Zob. R. Guardini: Vom Geist der Liturgie. Freiburg-Basel-Wien: 1962, s. 95.

[6] Zob. R. Guardini: O Bogu żywym. Tłum. K. Wierszyłowski. Warszawa: 1987, s. 192.

[7] Zob. R. Guardini: Vom Geist der Liturgie. Freiburg-Basel-Wien: 1962, s. 96-97.

[8] Zob. O. Casel: Liturgiczne znaczenie świąt. W: MCh. R. 8. Nr 9. 1937, s. 261.

[9] Wyraża to modlitwa konsekracji podczas profesji wieczystej sprawowanej podczas Mszy św. Zob. OPR, s. 30.

[10] Zob. O. Casel: Liturgiczne znaczenie świąt. W: MCh. R. 8. Nr 9. 1937, s. 263.

[11] Zob. A. Jasiński: Księga Proroka Ezechiela. Nowy komentarz. Opole: 2017, s. 49.

[12] Zob. R. Guardini: Vom Geist der Liturgie. Freiburg-Basel-Wien: 1962, s. 98.

[13] Zob. Isidorus Hispalensis: Sententiarum Libri Tres, I, 10, 22-24 (PL, LXXXIII, 557-558). W pewien sposób, choć z perspektywy człowieka, mówi o tym Symeon Nowy Teolog (+1022): „Kto mi da poznać Ciebie, Ciebie, którego w sobie noszę? […]. Pragnę pić bezustannie, pić ponad wszelką miarę. Pragnę wszystko otrzymać i wypić, jeśli możliwe, od razu otchłań całą; a ponieważ to nie jest możliwe, mówię Ci, że jestem ciągle spragniony, mimo iż w moich ustach jest zawsze woda, która płynie, przelewa się i wypływa”. Tenże: Teologia mistyczna. Tłum. W. Szymona. Kraków: 2022, s. 26-27.

[14] Na temat tego pragnienia mówi także drugie czytanie Godziny Czytań w Środę XXI Tygodnia Zwykłego. Zob. Columbanus Opatus: De Christo, fons vitæ, I-II (LG, IV, 124-125).

[15] „Wyrażenie <<logiké latreía> nie tyle mówi o rozumnej – w sensie mądrej, przemyślanej – służbie Bożej, ale o takiej ofierze, która jest zgodna z Logosem”. K. Porosło: Liturgia życia. Katecheza mistagogiczna. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2017, s. 141. Niestety oświecenie wywarło srogie piętno na katolikach, tak że nie wszyscy potrafią już wniknąć w misterium. Zob. J. Worocniecki: Doniosłość wychowawcza liturgii eucharystycznej. W: MCh. R. I. Nr 1. 1930, s. 15.

[16] Zob. R. Guardini: Vom Geist der Liturgie. Freiburg-Basel-Wien: 1962, s. 98. W istocie bowiem człowiek już teraz bierze udział w tym odwiecznym pieniu chwały, lecz nie zawsze ma tego świadomość. Zob. Iohannes Chrystosomus: Contra Anomoeos, III, 7 (PG, XLVIII, 734).

[17] Trzeba tu uczynić wzmiankę na temat tego, że upadły chór Aniołów, który wskutek zbuntowania się lucyfera został strącony z nieba, mają zapełnić ludzie, wyśpiewujący Bogu chwałę. Zob. W. Rzemiński: Eucharystia liturgią nieba i ziemi. Kraków: 2012, s. 175.

[18] Zob. Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor, IV, 24, 12 (PL, CXCII, 905).

[19] Rozpoczyna się ono na ziemi, a swoją kulminację znajduje w niebie. Zob. M. Zachara: Eschatologiczny wymiar chrztu i Eucharystii w wybranych świadectwach z I tysiąclecia. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012, s. 42.

[20] „Gra jest grą dziecka Bożego, prosta wypowiedź swej istoty”. Zob. P. Sczaniecki: Viventis et videntis. W: RBL. T. XI. Nr 6. 1958, s. 508.

[21] Zob. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999, s. 127.

[22] Zob. J. Ratzinger: Duch liturgii. Tłum. E. Pieciul. Kraków: 2000, s. 22.

[23] Wyraża to kolekta Mszy przy udzielaniu błogosławieństwa opatowi. Zob. MR, s. 1039. Wskazuje na to również trzecia formy modlitwy błogosławieństwa opata. Zob. OBA, s. 16-17. Zwierzchnicy Kościoła powinni przy tym pamiętać, że za swe rządy odpowiedzą przed Bogiem. Zob. Cyprianus Carthaginensis: Epistulae, LXX, 3 (SCL, I, 27).

[24] Wskazuje na to antyfona na Komunię Mszy przy udzielaniu błogosławieństwa. Zob. MR, s. 1040.

[25] Mówi o tym pierwsza forma błogosławieństwa opata. Zob. OBA, s. 15-16.

[26] Zob. Tamże, s. 18.

[27] To właśnie one mają być dla sióstr przykładem życia duchowego. Zob. CE, art. 711.

[28] Wyraża to kolekta Mszy przy udzielaniu błogosławieństwa ksieni. Zob. MR, s. 1043. Wskazuje na to również trzecia forma modlitwy błogosławieństwa ksieni. Zob. OBA, s. 27.

[29] Mówi o tym pierwsza forma błogosławieństwa ksieni. Zob. Tamże, s. 25-26.

[30] Zob. Tamże, s. 28.

[31] Zob. KK, art. 45.

[32] Zob. Prænotanda Ordo Professsionis Religiosæ. W: OPR, art. 1. W sposób szczególny wyrażają to słowa tych, którzy ubiegają się o przyjęcie do nowicjatu: „Misericórdia Dei compúlsi, huc vénimus ad conversatiónem experiéndam vestram; docéte nos, rogámus, Christum crucifíxum sequi, páuperes, oboediéntes castósque vívere; oratióni instáre, pæniténtiam exercére, Ecclésiæ cunctísque homínibus deservíre, vobíscum cor unum esse et ánimam unam. Adiuváte nos ut Evangélii præcepta omni vitæ hora explicémus; Régulam vestram discámus legémque fratérnæ dilectiónis servémus”. OPR, s. 14.

[33] Wyraża to formuła pierwszego pytania o chęć dobrowolnej konsekracji kandydata Bogu w obrzędzie ślubów wieczystych podczas Mszy św. Zob. Tamże, s. 25.

[34] Zob. Prænotanda Ordo Professsionis Religiosæ. W: OPR, art. 2.

[35] O tym celu wspomina kolekta Mszy przy pierwszej profesji zakonnej, zob. MR, s. 1049. Tłumaczenie polskie, za: Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 97”.

[36] Wskazuje na to modlitwa podczas obrzędu czasowej profesji zakonnej w trakcie Mszy św. Zob. OPR, s. 19. Natomiast modlitwa konsekracyjna podczas obrzędu profesji wieczystej w trakcie Mszy św. wskazuje na to, że ich postępowanie ma przyczyniać się do zbawienia świata. Zob. Tamże, s. 32.

[37] Zob. Prænotanda Ordo Consecrationis Virginum. W: OCV, art. 2.

[38] Mówi o tym kolekta Mszy na konsekrację dziewic. Zob. MR, s. 1049.

[39] Wskazuje na to homilia w obrzędzie konsekracji dziewic. Zob. OCV, s. 13-15.

[40] Wyraża to modlitwa konsekracyjna w obrzędzie konsekracji dziewic. Zob. Tamże, s. 24.

[41] Na przykładzie obrzędu konsekracji dziewic: „Tu eis honor sis, tu gáudium, tu volúntas, tu in mæróre solácium, tu ambiguitáte consílium, tu in iniúria defénsio, in tribulatióne patiéntia, in paupertáte abundántia, in ieiúnio cibus, in infirmitáte medicína”. Tamże, s. 26.

[42] Wskazuje na to homilia podczas obrzędu ustanowienia do posługi lektoratu. Zob. ILA, s. 19-20. Zgodnie
z formułą towarzyszącą przekazaniu księgi, słowo Boże (głoszone przez lektorów) ma się rozwijać w sercach ludzkich. Zob. Tamże, s. 21.

[43] Zob. Tamże, s. 20.

[44] Wskazuje na to homilia podczas obrzędu ustanowienia do posługi akolitatu. Zob. Tamże, s. 22-23.

[45] Wyraża to formuła przekazania naczynia z chlebem (lub z winem). Zob. Tamże, s. 24.

[46] Wskazuje na to homilia obrzędu ustanowienia do posługi katechisty. Zob. IC, s. 3.

[47] Mówi o tym modlitwa błogosławieństwa. Zob. Tamże, s. 4.

[48] Nie wszystko jest dla wszystkich, dlatego też każdy ma inną drogę do zagłębiania się w misterium. Zob. O. Casel: Chrześcijańskie misterium kultu. Przekł. M. Wolicki. Kraków: 2000, s. 139.

[49] Zdaniem niektórych Cztery Istoty to uosobienie kosmosu, a dwudziestu czterech Starców to uosobienie całej historii ludzkości. Zob. W. Rzemiński: Eucharystia liturgią nieba i ziemi. Kraków: 2012, s. 28 (z przyp. 17).

[50] Zob. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999, s. 269. Tym samym zapewniają one należyte (rozumiane w aspekcie ludzkich możliwości) uwielbienie Boga. Zob. Concilium Lugdunense II (1274): Constitutiones, II, 25, 1 (DSP, II, 449). W ten sposób liturgia jawi się wierzącemu przede wszystkim jako uwielbienie Boga. Zob. K. Gamber: Gemeinsames Erbe: liturgische Neubesinnung aus dem Geist der frühen Kirche. Regensburg: 1980, s. 153.

[51] Zob. O. Casel: Chrześcijańskie misterium kultu. Przekł. M. Wolicki. Kraków: 2000, s. 129; Tenże: Liturgiczne znaczenie świąt. W: MCh. R. 8. Nr 9. 1937, s. 263. Warto przywołać tu następujące słowa: „Pracą katechety […] jest uczynić zrozumiałymi obrzędy, umożliwić poznanie ich symbolicznego znaczenia, ażeby osiągnęły swój cel, którym jest prowadzić nas przez rzeczy widzialne do niewidzialnych, a nie stanowić mechaniczne wykonywanie magicznych niemal gestów”. J. Danielou: Pisma wybrane. Przekł. S. Federowicz. Kraków: 2011, s. 15.

[52] Zob. Concilium Tridentinum (1545-1563): Canones de sacramentis in genere, XIII (DSP, IV, 361). W istocie bowiem nie jest to własność człowieka, gdyż ma on zbliżać się do liturgii jako do świętego daru. Zob. Iohannes Chrystosomus: Contra Anomoeos, I, 7 (PG, XLVIII, 726).

[53] Zob. O. Casel: Chrześcijańskie misterium kultu. Przekł. M. Wolicki. Kraków: 2000, s. 191.

[54] Zob. P. Nowakowski: Eschatologiczny charakter liturgii wschodniej. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012, s. 55; R. Guardini: Liturgia i formacja liturgiczna. Przekł. P. Napiwodzki. Kraków: 2022, s. 103. Człowiek ma bowiem adorować Boga, któremu pokłonili się magowie (Mt 2, 11), któremu oddają cześć Aniołowie (Hbr 1, 6), i któremu cześć oddali Apostołowie (Łk 24, 52). Zob. Concilium Tridentinum (1545-1563): Decretum de sanctissimo eucharistiæ sacramento, V (DSP, IV, 451). W ten sposób będzie stopniowo wtajemniczany w sprawy Boskie. Zob. Symeon Nowy Teolog: Teologia mistyczna. Tłum. W. Szymona. Kraków: 2022, s. 47. Liturgia jest bowiem życiem. Zob. K. Von. Oost: Chrystus w liturgji. W: MCh. R. 1. Nr 5. 1930, s. 11. Zatem „patrzenie” jest w istocie „współuczestnictwem”. Zob. R. Guardini: Liturgia i formacja liturgiczna. Przekł. P. Napiwodzki. Kraków: 2022, s. 24.

[55] Zob. H. Pietras: Herezje. Kraków: 2019, s. 141.

[56] Cyt. za: Ioannes Cassianus: Collationes Patrum XXIV, IX, 31 (ZTM, XXXI, 50). Podobnie Symeon Nowy Teolog (+1022): „Mnich to człowiek wolny od świata i nieustannie rozmawiający tylko z Bogiem”. Tenże: Teologia mistyczna. Tłum. W. Szymona. Kraków: 2022, s. 25.

[57] Zob. Petrus Venerabilis Cluniacensis Abbas: De Miraculis Libri Duo, II, 28 (PL, CLXXXIX, 945).

[58] Zob. Tamże, I, 8 (PL, CLXXXIX, 862-871); K. Von. Oost: Chrystus w liturgji. W: MCh. R. 1. Nr 5. 1930, s. 6.

[59] Zob. Mnich Kartuski: Miłość i milczenie. Tłum. S. Sztuka. Wyd. II. Kraków: 2011, s. 9. Warto przy tym wspomnieć, że postawa ludzi, którzy mówią: „Bóg tak, Kościół nie”, wskazująca przy tym na to, iż sama modlitwa wystarczy do zbawienia, jest herezją potępioną przez Kościół w 431 r. Zob. H. Pietras: Herezje. Kraków: 2019, s. 117-119.

[60] „Katolicka postawa łączy chrześcijańskie stanie pod krzyżem, powierzenie się łasce, pozostawienie wszystkich rzeczy stworzonych dla <<tylko jednego>> z otwartą afirmacją całej rzeczywistości”. R. Guardini: Liturgia i formacja liturgiczna. Przekł. P. Napiwodzki. Kraków: 2022, s. 85.

[61] Zob. P. Sczaniecki: Viventis et videntis. W: RBL. T. XI. Nr 6. 1958, s. 508.

[62] „Gra staje się Tajemnicą – mysterium – bo ukrywa w symbolu boską obecność”. O. Casel: Liturgiczne znaczenie świąt. W: MCh. R. 8. Nr 9. 1937, s. 263.

[63] „Kto więc, jeśli dzięki łasce Trójcy stał się bogiem, myślałby, że jest coś chwalebniejszego jeszcze niż celebrowanie liturgii?”. Symeon Nowy Teolog: Teologia mistyczna. Tłum. W. Szymona. Kraków: 2022, s. 58.

[64] Zob. J. Danielou: Pisma wybrane. Przekł. S. Federowicz. Kraków: 2011, s. 88.

[65] Ojcowie Kościoła pouczają bowiem, że trzeba otworzyć oczy wiary, aby móc kontemplować działanie istot niebieskich wewnątrz kościoła w trakcie liturgii. Zob. Iohannes Chrysostomus: Homiliam de Ascensione, I (PG, L, 441-444).

Wszystkie teksty serii Bibliografia serii

Literatura w językach oryginalnych

Alcuinus: De Divinis Officii Liber. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CI. Paris: 1851 (s. 1173-1286).

Algerus Magister: De sacramento corporis et sanguinis Domini. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CLXXX. Paris: 1854 (s. 739-854).

Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis Libri Quator. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CV. Paris: 1864 (s. 985-1242).

Ambrosiaster: In II Corinthiorum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 275-338).

Ambrosius Mediolanensis: Apologia Prophetæ David ad Theodosium Augustum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XIV. Paris: 1844 (s. 851-884).

Ambrosius Mediolanensis: De institutione virginis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 305-334).

Ambrosius Mediolanensis: De mysteriis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 389-410).

Ambrosius Mediolanensis: De paradisio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XIV. Paris: 1845 (s. 275-314).

Ambrosius Mediolanensis: De Sacramentis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 417-462).

Ambrosius Mediolanensis: De Spiritu Sancto. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 703-816).

Ambrosius Mediolanensis: Epistolæ. W: W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 875-1286).

Augustinus: Confessionum Libri Tredecim. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXII. Paris: 1845 (s. 657-868).

Augustinus: Contra Cresconium. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLIII. Paris: 1845 (s. 445-593).

Augustinus: De bono conjugali. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1863 (s. 373-396).

Augustinus: De civitate Dei. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLI. Paris: 1845 (s. 13-804).

Augustinus: De Cura pro Mortuis Gerenda ad Paulinum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 591-610).

Augustinus: De Trinitate. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1836 (s. 819-1098).

Augustinus: De vera et falsa poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 1113-1130).

Augustinus: Enarrationes In Psalmos [1-79]. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVI. Paris: 1861 (s. 67-1027).

Augustinus: Enarrationes In Psalmos [80-144]. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVII. Paris: 1865 (s. 1033-1967).

Augustinus: Epistulae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXIII. Paris: 1857 (s. 61-1094).

Augustinus: In Evangelium Ioannis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXV. Paris: 1845 (s.1379-1976).

Augustinus: Sermones. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVIII. Paris: 1845 (s. 995-1246).

Augustinus: Quæstiones in Heptateuchum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 547-824).

Athanasius: Epistula festalis. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXVI. Paris: 1857 (s. 1366-1371).

Beda Venerabilis: De Tabernaculo et vasis ejus ac vestibus sacerdotum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XCI. Paris: 1850 (s. 093-498).

Beda Venerabilis: Homiliae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XCIV. Paris: 1850 (s. 9-516).

Cyrillus Alexandrinus: Commentarii in Lucam. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LXXII. Paris: 1859 (s. 395-950).

Florus Lugdunensis: De expositione missæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXIX. Paris: 1846 (s. 15-72).

Gregorius Magnus: Dialogæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXVII. Paris: 1849 (s. 149-430).

Gregorius Magnus: Homiliarum In Evangelia Libri Duo. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXVI. Paris: 1857 (s. 1075-1312).

Gregorius Nazianzenus: Orationes. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXXVI. Paris: 1858 (s. 9-662).

Hieronymus: Commentarius In Evangelium Secundum Marcum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXX. Paris: 1846 (s. 589-644).

Hieronymus: Commentariorum In Isaim Prophetam Libri Duodeviginti. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXIV. Paris: 1845 (s. 17-678).

Hieronymus: In Ioelem. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXV. Paris: 1845 (s. 947-988).

Hrabanus Maurus: De institutione clericorum. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. CVII. Paris: 1864 (s. 293-420).

Innocentus III: De sacro altaris mysterio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CCXVII. Paris: 1855 (s. 763-966).

Iohannes Chrysostomus: Adversus ebriosos. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. L. Prais: 1862 (s. 434-442).

Iohannes Chrystosomus: Contra Anomoeos. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLVIII. Paris: 1862 (s. 701-813).

Iohannes Chrysostomus: De proditione Judæ. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLIX. Paris: 1862 (s. 337-383).

Iohannes Chrysostomus: De sacerdotio. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLVIII. Paris: 1862 (s. 623-690).

Iohannes Chrysostomus: Homiliam de Ascensione. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. L. Paris: 1862 (s. 441-452).

Iohannes Chrysostomus: Homilia in Ioannem Evangelium. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LIX. Paris: 1862 (s. 23-483).

Iohannes Chrysostomus: Homilia in Psalmum 50. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LV. Paris: 1862 (s. 23-483).

Iraenues: Contra Hæreses. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. VIIa. Paris: 1857 (s. 433-1118).

Iraenues: Contra Hæreses. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. VIIb. Paris: 1857 (s. 1119-1225).

Isidorus Hispalensis: Etymologiæ. W: „Migne. Patrologia. Latina”. Vol. LXXXII. Paris: 1850 (s. 73-728).

Isidorus Hispaliensis: Sententiae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXIII. Paris: 1850 (s. 537-738).

Lactantius: Carmen de Pascha. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. VII. Paris: 1844 (s. 285-290).

Lanfrancus Cantuariensis Archiepiscopus: Liber de Corpore et Sanguine Domini. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CV. Paris: 1854 (s. 407-441).

Leonus Magnus: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LIV. Paris: 1846 (s. 551-1218).

Leonus Magnus: Sermones. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LIV. Paris: 1846 (s. 137-467).

Maximus Taurinensis Episcopus: Homiliæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LVII. Paris: 1847 (s. 221-530).

Nicolaus I: Epistolæ et Decreta. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXIX. Paris: 1852 (s. 769-1182).

Optatus Milevius: De Schismate donatistarum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XI. Paris: 1845 (s. 883-1104).

Paschasius Radbertus Corbiensis Abbas: De corpore et sanguine Domini. W: W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXX. Paris: 1852 (s. 1255-1350).

Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXCII. Paris: 1855 (s. 519-964).

Petrus Venerabilis Cluniacensis Abbas: De Miraculis Libri Duo. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CLXXXIX. Paris: 1854 (s. 851-954).

Prosper Aquitanus: Præteritorum sedes Apostolicæ Episcoporum Auctoritates. De gratia Dei et Libero voluntatis arbitrio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LI Paris: 1844 (s. 205-212).

Pseudo-Hieronim: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXX. Paris: 1844 (s. 13-308).

Tertullianus: De Baptismo et de Poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. II. Paris: 1836 (s. 1135-1206).

Tertullianus: De poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. I. Paris: 1844 (s. 1223-1248).

Venantius Fortunatus: Expositio Fidei Catholicæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXVIII. Paris: 1836 (s. 585-592).

Victorinus Petavionensis Episcopus: Scolia in Apocalypsin Beati Joannis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. V. Paris: 1844 (s. 317-344).

Zacharias: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXIX. Paris: 1830 (s. 741-752).

Tłumaczenia

Columbanus Opatus: De Christo, fons vitæ. Fragm. w: „Liturgia Godzin”. T. IV. Poznań: 1988 (s. 124-125).

Constitutiones Apostolorum. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. II. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2007 (s. 1-293).

Cyprianus Carthaginensis: Epistula LVII. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. I. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2006 (s. 8-12).

Cyprianus Carthaginensis: Epistula LXX. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. I. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2006 (s. 27).

Evagrius Ponticus: De octo spiritibus militiæ. W: „Z Tradycji Mniszej”. T. XXX. Przekł. A. Bielawski, L. Nieścior. Wyd. III. Kraków: 2013.

Ioannes Cassianus: Collationes Patrum XXIV. W: „Z Tradycji Mniszej”. T. XXXI. Tłum. A. Nocoń. Wyd. III. Kraków: 2012.

Leonus: Epistula ad Flavianum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 197-213).

Nicetas Aquileiensis Episcopus: De psalmodiæ bono. W: „Biblioteka Ojców Kościół”. Przekł. M. Przyszychowska (i in.). Kraków: 2015.

Origenes: Homiliae XIV In Jeremiam. W: „Fathers of the Church”. Vol. XCVII. Washington: 1998.

Serapionis: Euchologion. W: „Synodi et Collectiones Legum”. Vol. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2007 (s. 300-318).

Symeon Nowy Teolog: Teologia mistyczna. Tłum. W. Szymona. Kraków: 2022.

Święta i Boska liturgia błogosławionego Ojca naszego Germana, biskupa paryskiego zwana też gallikańską liturgią świętą. Przekł. A. Sarwa. Sandomierz: 2012.

Tomasz á Kempis: O naśladowaniu Chrystusa. Przkł. K. Kokoszkiewicz. Warszawa: 2020.

Thomas de Aquino: Catena Aurea. Przekł. L. Szynder. Dębogóra: 2007.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 1-22). W: „Suma Teologiczna”. T. XV. Tłum. P. Bełch. Londyn: 1966.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 23-46). W: „Suma Teologiczna”. T. XVI. Tłum. A. Głażewski. Londyn: 1967.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 81-100). W: „Suma Teologiczna”. T. XIX. Tłum. F. W. Bednarski. Londyn: 1991.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 38-59). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVI. Tłum. S. Piotrowicz. Londyn: 1968.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu.60-72). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVII. Tłum. P. Bełch. Londyn: 1984.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 73-83). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVIII. Tłum. S. Piotrowicz. Londyn: 1974.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 84-90). W: „Suma Teologiczna”. T. XXIX. Tłum. R. Kostecki. Londyn: 1974.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (Suppl. 1-28). W: „Suma Teologiczna”. T. XXX. Tłum. F. W. Bednarski. Londyn: 1985.

Thomas de Aquino: Suppl. (29-40). W: „Suma Teologiczna”. T. XXXI. Tłum. R. Kostecki. Londyn: 1985.

Księgi liturgiczne i wprowadzenia do nich

Caeremoniale Episcoporum. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1984.

Calendarium Romanum. Normæ Universales de Anno Liturgico et de Calendario. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1969.

Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Prænotanda de Ordo Lectionum Missæ. Editio typica altera. Libreria Editrice Vaticana, 1981.

Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Hymni instaurandi Breviarii Romani. Libreria Editrice Vaticana, 1968.

Graduale Simplex. In usum minorum ecclesiarum. Editio typica altera. Lbreria Editrice Vaticana, 2007.

Graduale Triplex seu Graduale Romanum Pauli pp. VI cura recognitum et rhythmicis signis a solesmensibus monachis ornatum. Solesmis: 1979.

Hymni ad usum Ordinis Cartusiensis. Typis Maioris Cartusiæ, 2008.

Liber Usualis. Solesmes: 1961.

Martyrologium Romanum. Editio Altera. Typis Vaticanis, 2004.

Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986.

Obrzędy Błogosławieństw Służby Liturgicznej. Kraków: 2012.

Prænotanda Generalia de Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum. W: „De Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum”. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1990 (s. 1-8).

Prænotanda Generalia de Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam. W: „De Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam”. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1991 (s. 1-10).

Prænotanda Ordo Celebrandi Matrimonium. W: „Ordo Celebrandi Matrimonium”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis,

Prænotanda Ordo Confirmationis. W: „Ordo Confirmationis”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973 (s. 16-22).

Prænotanda Ordo Pæitentiæ. W: „Ordo Pænitentiæ”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1974 (s. 11-25).

Prænotanda Ordo Professsionis Religiosæ. W: „Ordo Consecrationis Virginum”. Editio Typica. Libreria Editrice Vaticana, 1978 (s. 7-9).

Pontificale Romanum. De Institutione Catechistarum. Editio Typica. 2021.

Pontificale Romanum. De Institutione Lectorum et Acolythorum. De Admissione inter candidatos ad Diaconatum et Presbyteratum. De Sacro Cælibatu aplectendo. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1972.

Pontificale Romanum. De Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1990.

Pontificale Romanum. Ordo Benedictionis Abbatis et Abbatissæ. Editio typica. Reimpressio. Typis Vaticanis, 2010.

Rituale Romanum. Ordo Celebrandi Matrimonium. Editio Typica Altera. Typis Vaticanis, 1991.

Pontificale Romanum. Ordo Confirmationis. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973.

Pontificale Romanum. Ordo Consecrationis Virginum. Editio Typica. Libreria Editrice Vaticana, 1978.

Rituale Romanum. De Benedictionibus. Editio Typica. Typis Vaticanis, 1984.

Rituale Romanum. De Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973.

Rituale Romanum. Ordo Baptismi parvulorum. Editio typica altera. Libreria Editrice Vaticana, 1976.

Rituale Romanum. Ordo Pænitentiæ. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1974.

Rituale Romanum. Ordo Professionis Religiosæ. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1970.

Święte Triduum Paschalne. Na podstawie Mszału Rzymskiego dla diecezji polskich. Poznań: 1986.

Wprowadzenie do Obrzędów Błogosławieństw Służby Liturgicznej. W: „Obrzędy Błogosławieństw Służby Liturgicznej”. Kraków: 2012 (s. 7-11).

Orzeczenia Soborów i Synodów

Concilium Beneventanum I (1091): Canones. W: „Mansi. Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio”. Vol. XX. Venetiis: 1775 (s. 737-740).

Concilium Carthaginense (256): Sententiæ episcoporum. W: „Synodi et Collectiones Legum”. Vol. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2006 (s. 27-40).

Concilium Constantinopolitanum I (381): Canones. W: W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 87-98).

Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Armenorum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. III. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 493-544).

Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Græcorum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. III. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 459-478).

Concilium Lugdunense II (1274): Constitutiones. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 401-460).

Concilium Niceanum I (325): Canones. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. T. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 27-46).

Concilium Tridentinum (1545-1563): Decretum de sanctissimo eucharistiæ sacramento. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. IV. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 227-229).

Concilium Tridentinum (1545-1563): Summa sententiarum patrum super peccati orginalis remedio et remedia effectibus. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. IV. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s.).

Sacrosanctum Oecumenicum Concilium Vaticanum II (1962-1965): Constitutionis de Sacra Liturgia. Roma: 1963. W: „Sobór Watykański II”. Red. M. Przybył. Poznań: 2002 (s. 48-95).

Concilium Viennense (1311-1312): Decreta. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 533-637).

Pozostałe dokumenty Kościoła

Benedictus XVI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Porta fidei” quibus Annus fidei incohatur. Roma: 2011. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. CIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 2011 (s. 723-734).

Benedictus XVI: Litteræ Encyclicæ Episcopis, presbyteris, et diaconis, viris et mulieribus consecratis omnibusque christifidelibus laicis ,,De christiano amore”. Roma: 2005. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXXIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 2005 (s. 217-232).

Catechismus Catholicæ Ecclesiæ. Libreria Editrice Vaticana, 1997.

Codex Iuris Canonici. Auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus. Roma: 1983.

Commissione Theologica Internazionale: La speranza della salvezza per i bambini che muoiono senza battesimo. Roma: 2007.

Congregatio de Culto Divina et Disciplina Sacramentorum: Guida per le grandi celebrazioni. Roma: 2014.

Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Instructio de quibusdam observandis et vitandis circa sanctissimam Eucharistiam. Roma: 2004. W: W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XCVI. Typis Polyglotis Vaticanis, 2004 (s. 549-601).

Congregatio de Culto Divino et Disciplina Sacramentorum: The role of liturgical norms in the eucharistic celebration. Roma: 2007. W: „Notitiae”. Vol. XLV. 2007 (s. 600-610).

Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Direttorio Omiletico. Roma: 2014.

Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Lettera Circolare L’espressione rytuale del dono della pace nella messa. Roma: 2014.

Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Direttorio su pietá popolare
e ltirugia. Principi e orientamenti. Roma: 2002.

Franciscus: Littera Apostolica ,,Desiderio desideravi” ai vescovi, ai presbiteri e ai diakoni, alle persone consacrate e ai fedeli laici. Sulla formazione liturgica del popolo di Dio. Roma: 2022.

Ioannis Pauli II: Adhortatio Apostolica post synodum episcoporum „Reconciliatio et pænitentia”. Roma: 1984. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXXVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1984 (s. 257-266).

Ioannis Pauli II: Ecclesia de Eucharystia. Literæ Encyclicæ cunctis catholicæ ecclesiæ episcopis, presbyteris et diakonis viris et mulieribus consecratis omnisque christifidelibus laicis de Eucharistia eiusque necessitudine cum Ecclesia. Roma: 2003. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XCV. Typis Polyglotis Vaticanis, 2003 (s. 433-475).

Komisja Liturgiczna przy Komisji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Konferencji Episkopatu Polski: Ceremoniał Wspólnoty Parafialnej. Warszawa: 2016.

Konferencja Episkopatu Polski: Dyrektorium w sprawie celebracji Mszy świętej transmitowanej przez telewizję. Warszawa: 2017. W: „Akta Komisji Episkopatu Polski”. T. XXIX. 2017 (s. 47-55).

Konferencja Episkopatu Polski: Instrukcja o muzyce kościelnej. Lublin: 2017. W: „Akta Konferencji Episkopatu Polski”. T. XXIX. 2017 (s. 137-151).

Leonus XIII: Epistola Encyclica „Miræ Caritatis” de sanctissima Eucharistia. Roma: 1902. W: „Acta Sancta Sedis”. Vol. XXXIV. Romæ ex Typographia Polyglotta, 1901-1902 (s. 641-654).

Paulus VI: Constitutio Apostolica de sacramento confirmationis „Divinæ consortium naturæ”. Rzym: 1971. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 657-664).

Paulus VI: Constitutio Apostolica „Laudis canticum”. Officium divinum ex decreto Concilii Oecumenici Vaticani II instauratum, promulgatur. Roma: 1971. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1971 (s. 527-535).

Paulus VI: Constitutio Apostolica ,,Missale Romanum”. Missale Romanum ex decreto Concilii Oecumenci Vaticani II instauratum promulgatur. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 217-222).

Paulus VI: Constitutio Apostolica „Sacram unictionem infirmorum”. De Sacramento Unctionis Infirmorum. Roma: 1973. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXV. Typis Polyglotis Vaticanis, 1973 (s. 5-9).

Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Mysterii Paschalis”. Normæ universales de Anno Liturgico et novum Calendarium Romanum generale aprobantur. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 222-226).

Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Sacram Liturgiam” decernitur ut præscripta quædam Constitutionis de Sacra Liturgia a Concilio Oecumenico Vaticano II probatæ vigere incipiant. Roma: 1964. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LVI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1964 (s. 139-144).

Paulus VI: Litteræ Encyclicæ ,,Mysterium fidei” de doctrina et cultu SS. Eucharistiæ. Roma: 1965. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1965 (s. 753-774).

Pius XI: Constitutio Apostolica ,,Divini Cultus sanctitatem” de liturgia deque cantu gregoriano et musica sacra cotidie magis provehendis. Roma: 1928. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1947 (s. 33-41).

Pius XI: Epistulæ Encyclicæ ,,Quas primas” de festo Domini nostri Iesu Christi Regis constituendo. Roma: 1925. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1925 (s. 593-610).

Pius XII: Constitutio Apostolica ,,Munificentissimus Deus” fidei dogma definitur deiparam Virginem Mariam corpore et anima fuisse ad cælestem gloriam assumptam. Roma: 1950. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XLII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1950 (s. 753-771).

Pius XII: Litteræ Encyclicæ de Sacra Liturgia ,,Mediator Dei et hominium”. Roma: 1947. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXXIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 1947 (s. 521-595).

Sacra Congregatio pro Culto Divino: Instructio de Missis pro coetibus particularis. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 806-811).

Sacra Congregatio Rituum: Instructio de Cultu Mysterii Eucharistici. Roma: 1967. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 1967 (s. 539-573).

Literatura przedmiotu

Filaber: Muzyka świecka w liturgii. W: „Anamnesis”. Nr 88. 2017 (s. 74).

Hlond: Parafia w duchu liturgicznym. W: MCh. R. 4. Nr 6-7. 1932/1933 (s. 44-45).

Hyszko: Duch pobożności kształtowany przez liturgię. Katecheza mistagogiczna. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 127-140).

Jasiński: Księga Proroka Ezechiela. Nowy komentarz. Opole: 2017.

Nichols: Patrząc na liturgię. Krytyczna ocena jej współczesnej formy. Przekł. T. Glanz. Poznań: 2005.

Scola: Osoba ludzka. Antropologia teologiczna. Tłum. L. Balter. Poznań: 2005.

Sertillanges: Misja liturgiczna Kościoła. W: MCh. R. 4. Nr 1. 1932/1933 (s. 7-10).

Sorrentino: Zreformować reformę? Przekł. A. Żądło. Kielce: 2019.

Vanhoye: Jezus Chrystus nasz Arcykapłan. Tłum. K. Stopa. Pelplin: 2009.

Cooke: Sakramenty między ołtarzem a codziennością. Przekł. Z. Kasprzyk. Kraków: 2013.

Gładysz: Gloria, laus et honor. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 97-98).

Gładysz: Symbolika popiołu. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 99-100).

Häring: Sakramenty. Obecność łaski. Tłum. J. Serafin. Kraków: 2009.

Matczak: Cypriano Vagaggini i reforma liturgiczna. Wyd. I. Kraków: 2013.

Migut: Duchowość liturgiczna jako zasada jedności duchowości chrześcijańskiej. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 105-126).

Nadolski: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: 2004.

Chwałą Boga żyjący człowiek (2). W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/T/TD/chwala-_boga2.html, [dostęp: 12.03.2022].

Folsom: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. D. Jurczak (i in.). Kraków: 2018.

Agostino de Jesus e Souza: Hierarchiczny porządek w obchodzeniu świąt. W: MCh. R. 4. Nr. 4. 1933 (s. 110-114).

Bourgeios: Duszpasterstwo Kościoła. Przekł. M. Ostrowska-Tryc. Poznań: 2001.

Jurczak, D. Jarczewski: Nerw święty. Rozmowy o liturgii. Kraków: 2021.

Jurczak: Katecheza mistagogiczna – uświęcenie ludu przez liturgię. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Kraków: 2016 (s. 226-244).

Jurczak: Znaczenie Słowa w liturgii. W: „Pro Musica Sacra”. T. XVII. 2019 (s. 9-22).

Piekarz: ,,Abyście dali ciała swoje na ofiarę żywą, świętą, Bogu przyjemną, jako wyraz rozumnej służby Bożej” (Rz 12, 1). Kapłaństwo powszechne. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XX. Red. K. Porosło. Kraków: 2016 (s. 87-108).

Piotrkowski: Teodramat. Kraków: 1999.

Astruck: Msza mistyczna. Przekł. D. Makowski. Zielona Góra: 2022.

Blachnicki: Liturgia a wspólnota. Kraków: 2015.

Drączkowski: Synteza teologii w ujęciu graficznym. Lublin: 2014.

Manthey: Człowiek nowoczesny a liturgia. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 4. 1938/1939 (s. 169-176).

Marlewski: Akcja Katolicka a Ruch Liturgiczny. W: „Mysterium Christi”. R. 7. Nr 7-8. 1936 (s. 218-229).

Greshake: Trójjedyny Bóg. Teologia trynitarna. Przekł. J. Tyrawa. Wrocław: 2009.

Lercaro: Epistola ad Præsides Coetuum Episcoporum. Roma: 1965. W: „Notitiæ”. Vol. IX-X. Roma: 1965 (s. 257-264).

2015. Müller: Dogmatyka katolicka. Tłum. W. Szymon. Kraków: 2015.
2016. Marini: Sługa liturgii. Tłum. A. Kazimierczak. Ząbki: 2010.
2017. Szmyd: Liturgika katolicka. Podręcznik szkolny. Lwów: 1928.

Urs von Balthasar: Credo. Medytacje o składzie apostolskim. Przekł. J. D. Szczurek. Kraków: 1997.

Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. I. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.

Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. III. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.

1988. Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. V. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.
1989. Pietras: Herezje. Kraków: 2019.
1990. Paprocki: Eucharystia jako sakrament sakramentów. W: „Elpis”. T. 4. Nr 6. 2002 (s. 155-167).
1991. Powodowski: Liturgia czyli opisanie Mszy Świętej i jej obrzędów. Przekł. D. Makowski. Kraków: 2022.

Manzanares: Myricæ. W: Not. Vol. 106-107. Vatican: 1975 (s. 196-201).

Schuster: Liturgia a pobożność prywatna. W: ,,Mysterium Christi”. R. 2. Nr 7. 1931 (s. 299-303).

1. G. B. De Paulorena: Anamneza: wspomnienie i proroctwo. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XIV. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2010 (s. 100-128).

Andrasz: Kolekta o Najśw. Sakramencie. „Deus, qui nobis sub Sacramento”. W: MCh. R. 1. Nr 4. 1930 (s. 10-16).

Cierniewski: Przeżycie chrztu świętego. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 4. 1938/1939 (s. 145-157).

Danielou: Pisma wybrane. Przekł. S. Federowicz. Kraków: 2011.

2019. Driscoll: Co się wydarza podczas Mszy. Przekł. E. E. Nowakowska. Kraków: 2019.
2020. Glaser: Druga droga do liturgii. W: „Mysterium Christi”. R. 9.Nr 1. 1937 (s. 17-20).
2021. Grześkowiak: Do końca ich umiłował. Liturgia Eucharystii. Katowice: 1987.
2022. Huzinga: Homo laudens. Zabawa jako źródło kultury. Tłum. M. Kurecka, W. Wirpsza. Warszawa: 1985.
2023. Korzonkiewicz: Pascha nostrum… W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 4. 1931 (s. 153-155).
2024. Korzonkiewicz: ,,Profusis gaudiis”. Wiązanka myśli o liturgii Zielonych Świąt. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 5. 1931-1932 (s. 193-197).
2025. K. Pytel: Nieustająca pieśń chwały. W: LUC. Red. J. Hadalski. Poznań: 2017 (s. 131-137).
2026. Kraft: Liturgia i Ruch Liturgiczny. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 102-114).
2027. Kraft: Liturgia i Ruch Liturgiczny. W: Mch. T. II. Nr 4. 1932/3 (s. 160-167).
2028. Kupczak: „Dlatego opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją, i będą dwoje jednym ciałem. Tajemnica to wielka, a ja mówię: w odniesieniu do Chrystusa i do Kościoła” (Ef 5, 31-32). Wprowadzenie do teologii sakramentu małżeństwa. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2016 (s. 123-158).
2029. Mokrzycki: Życie społeczne we Mszy św. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 17-22).
2030. Pinsk: Rok kościelny w niebezpieczeństwie. W: MCh. R. 3. Nr 1. 1931/1932 (s. 8-13).
2031. P. Rosato: Wprowadzenie do posoborowej liturgii sakramentów. Tłum. A. Baron. Kraków: 1998.
2032. Przygoda: Antyfony na święto Epifanii. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 2. 1031/1932 (s. 49-51).
2033. Ratzinger: Bóg Chrystusa. Przekł. J. Zychowicz. Kraków: 2022.
2034. Ratzinger: Duch liturgii. Tłum. E. Pieciul. Kraków: 2000.
2035. Worocniecki: Doniosłość wychowawcza liturgii eucharystycznej. W: MCh. R. I. Nr 1. 1930 (s. 15-18).

Bieszk: Od staro zapustnej do wielkiejnocy. W: „Mysterium Christi”. R. 8. Nr 3. 1936/1937 (s. 65-68).

Bieszk: Przez Chrystusa, Pana naszego. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 8-17).

Dąbrowski: Antyfony „O”. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 1. 1931-1932 (s. 1-8).

1987. Gamber: Das Geheimnis der sieben Sterne: zur Symbolik der Apokalypse. Regensburg: 1987.
1988. Gamber: Das Opfer der Kirche nach dem Neuen Testament und den frühesten Zeugnissen. Regensburg: 1982.
1989. Gamber: Gemeinsames Erbe: liturgische Neubesinnung aus dem Geist der frühen Kirche. Regensburg: 1980.
1990. Gamber: Kult und mysterium: das Liturgieverständnis der frühen, ungeteilten Christenheit. Regensburg: 1983.
1991. Gamber: Opfer und Mahl: Gedanken zur Feier der Eucharistie im Geist der Kirchenväter. Regensburg: 1982.
1992. Gamber: Sacrificium Missæ: zum Opferverständnis und zur Liturgie der Frühkirche. Regensburg: 1980.
1993. Gamber: W stronę Pana! Pytania o budowę kościołów i modlitwę w kierunku wschodnim. Tłum. A. Huculak. Rzeszów: 2012.
1994. Grzywocz: Liturgia jako modlitwa. W: „Modlitwa Kościoła”. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 17-28).
1995. Hemmerle: Vorspiel zur Theologie. Einübungen. Freiburg: 1976.
1996. Małys: Życie i duch kształtowane przez liturgię. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017.
1997. Porosło: Liturgia życia. Katecheza mistagogiczna. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 141-150).
1998. Porosło: Przez rzeczy widzialne do niewidzialnych – symbol właściwym językiem liturgii.
      W: „Teologia żyjąca w liturgii”. Red. K. Porosło. Kraków: 2010 (s. 86-109).
1999. Porosło: To mówi Amen. Spotkanie z Chrystusem z Apokalipsy. Kraków: 2014.
2000. Rahner: Pisma wybrane. T. II. Przekł. G. Bubel. Kraków: 2007.
2001. Rahner: Schriften zur Tehologie VIII. Einsiedeln-Zürich-Köln: 1966.
2002. Von. Oost: Chrystus w liturgji. W: „Mysterium Christi”. R. 1. Nr 5. 1930 (s. 6-13).
2003. Von Oost: Corpus Christi (Boże Ciało). W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 6. 1931 (s. 241-247).
2004. Von Oost: Duch Święty a liturgia. W: „Mysterium Christi”. R. 4. Nr 5. 1932/3 (s. 129-135).
2005. Von Oost: Na marginesie nowej książki. W: „Mysterium Christi”. R. 9. Nr 3. 1937/1938 (s. 85-89).
2006. Von Oost: Popielec. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 3. 1931-1932 (s. 97-102).

Liturgia Godzin z Janem Pawłem II i Benedyktem XVI. T. XXXIII. Red. S. Dziwisz (i in.). Tarnów: 2007.

Kołodziej: Zgromadzenie liturgiczne jako rzeczywistość teologiczno-kanoniczna
w ministerialnym posługiwaniu Kościoła. Wrocław: 2012.

Kordel: Liturgja źródłem radości. W: „Mysterium Chrisi”. R. 7. Nr 7-8. 1936 (s. 208-218).

Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999.

Majewski: Świętość Boga a świętość człowieka. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XX. Kraków: 2016 (s. 61-86).

Mnich Kościoła Wschodniego: Ofiara liturgiczna. Tłum. M. Romanek. Wyd. II. Kraków: 2014.

Mnich Kartuski: Miłość i milczenie. Tłum. S. Sztuka. Wyd. II. Kraków: 2011.

Lègaut: Nawiedzenie. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 22-29).

Przanowski: Eucharystia – „Zadatek przyszłej chwały” (Pignus futuræ gloriæ). W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 83-128).

1. Uniżycki: Historia sakramentologii. W: „Znaki Tajemnicy”. Red. K. Porosło, R. J. Woźniak. Kraków: 2018 (s. 15-42).
2. Von Kochem: Wykład Ofiary Mszy Świętej. Częstochowa: 2020.
3. Zachara: Eschatologiczny wymiar chrztu i Eucharystii w wybranych świadectwach z I tysiąclecia. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 30-52).

Casel: Chrześcijańskie misterium kultu. Przekł. M. Wolicki. Kraków: 2000.

Casel: Liturgiczne znaczenie świąt. W: „Mysterium Christi”. R. 8. Nr 9. 1937 (s. 261-268).

Casel: Pamiątka Pana w liturgii pierwotnego Kościoła. Przekł. A. Ziernicki, D. Świderski. Wyd. II. Kraków: 2014.

1. Recelj: Święci w liturgji. W: „Mysterium Christi”. R. 1. Nr 6. 1930 (s. 1-7).

Kruk: Czym się Panu odpłacę… W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/czym-sie-panu-odplace/, [dostęp: 01.03.2023].

Maciaszek: W bliskości Boga. Jak żyć liturgią? Kielce: 2012.

Napiwodzki: Bliżej, niż się wydaje. O końcu świata, millenaryzmie i chrześcijańskiej nadziej. Kraków: 2010.

Nowakowski: Eschatologiczny charakter liturgii wschodniej. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 51-80).

Sczaniecki: Msza po staremu się odprawia. Wyd. III. Kraków: 2011.

2020. Sczaniecki: Służba Boża w dawnej Polsce. Kraków: 2020.
2021. Sczaniecki: Viventis et videntis. W: RBL. T. XI. Nr 6. 1958 (s. 507-515).

Guardini: Liturgia i formacja liturgiczna. Przekł. P. Napiwodzki. Kraków: 2022.

Guardini: O Bogu żywym. Tłum. K. Wierszyłowski. Warszawa: 1987.

Guardini: Vom Geist der Liturgie. Freiburg-Basel-Wien: 1962.

Guradini: Znaki święte. Przekł. J. Birkenmajer. Wrocław: 1982.

2017. Woźniak: Szkoła patrzenia. Rozmowy w Trójcy Świętej. Kraków: 2017.

Rak: Pojęcie liturgii w świetle nauki Soboru Watykańskiego II. W: „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”. T. 4. 1971 (s. 309-324).

2017. Sarah, N. Diat: Moc milczenia. Przeciw dyktaturze hałasu. Przekł. A. Kuryś. Warszawa: 2017.

Jeziorski: Eucharystia. Krok po kroku. Tyczyn: 2011.

Hiżycki: Tyniecki Wieczernik. Krótkie rekolekcje o Duchu Świętym. Kraków: 2020.

Nowak: Ubi Caritas et amor. W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/ubi-caritas-et-amor/, [dostęp: 01.03.2023].

Grabowski: Argument: Pan Jezus się nie obrazi. W: ,,Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/Argument-Pan-Jezus-sie-nie-obrazi/, [dostęp: 14.01.2023].

Grabowski: Interpretacja naiwna czy mistyczna? Alegoryczne odczytanie rytu Mszy św. drogą do duchowości liturgicznej. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 57-92).

Jelonek: Na spotkanie z Panem. Kraków: 2020.

10. Pawluk: Czynny udział wiernych w Mszy św. w świetle soborowej odnowy liturgicznej. W: „Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny”. T. 10. Nr 3-4. 1967 (s. 225-252).
11. P. O’Malley: Dar Komunii: liturgiczna poetyka hymnu Ubi Caritas. W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/dar-komunii-liturgiczna-poetyka-hymnu-ubi-caritas/, [dostęp: 01.03.2022].
12. Schneider: Znaki bliskości Boga. Tłum. J. Tyrawa. Wrocław: 1995.
13. Stępień: Pseudo-Dionizy Areopagita. Chrześcijanin i platonik. Warszawa: 2010.

Ver Sacrum. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 4. 1931/1932 (s. 145-148).

Bołoz: Eklezjalne aspekty moralności chrześcijańskiej. Kraków: 1992.

Mówka: Błogosławieni słudzy czekający Pana. W: MCh. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 3-8).

Pałęcki: Pytanie o liturgię. Lublin: 2015.

Rzemiński: Eucharystia liturgią nieba i ziemi. Kraków: 2012.

Świerzawski: Rok liturgiczny naszą dorgą z Chrystusem. Sandomierz: 2004.

Schultz: Tajemnica Ducha Świętego. W: MCh. R. 9. Nr 5. 1937/1938 (s. 129-132)

jacktoto link slot penidabet toto togel jacktoto jacktoto link jacktoto cabe4d cabe4d rimbatoto rimbatoto rimbatoto cabe4d cabe4d rimbatoto bandar togel cabe4d rimbatoto jacktoto cerutu4d slot resmi link jacktoto toto togel jacktoto jacktoto jacktoto jacktoto situs slot penidabet penidabet penidabet jacktoto situs hk pools toto hk toto slot jacktoto bento4d