Podstawy liturgii: Sakramenty

Wśród świętych jest wielu tych, którzy szczególnie umiłowali Pana właśnie w świętej liturgii[1]. Istnieje w niej bowiem kilka „elementów”, które pomagają ludziom wnikać w życie Boże, gdyż pochodzą one z boku Zbawiciela[2]. Ich celem jest usunięcie grzechu (por. Iz 27, 9). Jest to siedem sakramentów: chrzest, bierzmowanie, Eucharystia, pokuta i pojednanie, namaszczenie chorych, święcenia i małżeństwo[3]. Zostały one ustanowione przez samego Zbawiciela jako ,,arcydzieła Boże”[4]. Ich obecność w Kościele jest ważna, gdyż one budują wspólnotę: albo poprzez doskonalenie duchowe (pierwszych pięć), albo poprzez wzrost i pasterzowanie (dwa ostatnie)[5]. Kiedy więc mówi się, że sakrament jest poprzedzony wiarą, będącą zgodą na słowo Boże (por. Rz 10, 17)[6], to od razu przed oczyma staje etiopski dworzanin rozmawiający z Filipem, który najpierw usłyszał Pismo, potem w nie uwierzył, a na końcu otrzymał sakrament (por. Dz 8, 25-40)[7]. Dzięki niemu mógł on zanurzyć się ofierze Syna Bożego[8]. Ona bowiem uświęca wierzącego, działając w jego wnętrzu cudowne znaki dzięki mocy Ducha Świętego, który ,,przekształca w życie Boże to, co jest poddane Jego mocy”[9]. Nic więc dziwnego, że uznaje się, iż moc sprawcza sakramentu zależy od Boga, a nie od predyspozycji czy osobistej świętości szafarza[10]. Każdy z tych siedmiu elementów staje się rzeczywistością łaski dzięki temu, że człowiek do tego uprawniony, wymawia słowa Chrystusa, nadające skuteczność sprawczą wymawianej formule, łączącej się z materią[11]. W ten sposób przyjmuje się, że sakrament jest ,,dziełem skutecznym na mocy wykonywania go”[12]. Z tego względu sakramenty są istotne, bo wyrażają wiarę (por. Mk 16, 16)[13]. Bez wiary nie ma bowiem świętej liturgii[14].

Dwoma najważniejszymi sakramentami (tzw. większymi) jest chrzest i Eucharystia, spośród których pierwszy obmywa, a drugi poi człowieka[15]. Dzięki sakramentowi chrztu człowiek na nowo się odradza (por. Rz 6, 4)[16]. To właśnie w momencie chrzcielnego obmycia staje się on duchowym dzieckiem Abrahama, któremu została dana obietnica por. (Rdz 15, 1-6)[17]. Jest to również mistyczne wstąpienie do utraconego raju[18]. Wspólnota ochrzczonych powinna być wspólnotą cieszących się imieniem Pana (por. Ps 89, 16-17), gdyż odkupienie człowieka, realizujące się dzięki sakramentowi chrztu, było wspanialsze od dzieła stworzenia[19]. Wierzący dostrzega zatem, że wstąpienie na ten pierwszy „poziom rozgrywki” daje mu możność przystąpienia do Boga (por. Ef 2, 19-20), ponieważ wszystkie dzieła Boże od stworzenia świata zakładały wyzwolenie człowieka z pętów grzechu[20]. W tym sakramencie człowiek zostaje bowiem pokropiony oczyszczającym hizopem (Ps 51, 9), aby móc się odrodzić „z wody i z Ducha Świętego”[21]. To odrodzenie pozwala człowiekowi wniknąć we wspólnotę odkupionych i daje możliwość dojścia do nieba (por. J 3, 5)[22]. Dlatego „chrzest jest najpiękniejszym i najwspanialszym darem Boga”[23]. Podczas chrztu dzieci w sposób szczególny realizuje się prymat wiary Kościoła, która zaprasza każdego nowego członka tej wspólnoty do jej przyjęcia, gdyż to nie niemowlę (z wiadomej przyczyny), lecz rodzic wyrzeka się szatana i wyznaje wiarę w Boga w imieniu tegoż dziecka[24]. Nie ma w tym nic dziwnego, gdyż dorosły i dziecko są oświeceni tym samym Duchem jedności, dzięki któremu słowa rodzica stają się słowami chrzczonego[25]. W ten sposób osoba chrzczona otrzymuje łaskę wspierającą i lekarstwo na wszelkie niedogodności ducha[26]. Poprzez trzykrotne lub jednokrotne polanie wodą głowy chrzczonego z wypowiedzeniem formuły sakramentu, człowiek skażony grzechem pierworodnym zyskuje tożsamość „liturga”, gdyż zostaje uprawniony do sprawowania kultu, choć jeszcze niepełnie[27]. Początkowo mają mu w tym pomagać rodzice i chrzestni, przyjmujący na siebie obowiązki moralne, wynikające ze swojego zapewnienia o świadomości wymagań, które wobec nich stawia Kościół za pośrednictwem świętej liturgii sakramentu chrztu[28]. Ich wysiłki mają dążyć do tego, aby dziecko w przyszłości samemu wyznało wiarę w Boga i wyrzekło się zła i jego sprawcy[29]. W tych pierwszych obrzędach sakramentu widać już Boski dialog: szafarz występujący w osobie Chrystusa kieruje swoje napomnienie, pytając o świadomość rodziców i chrzestnych[30]. Jeśli dorośli nie są świadomi swoich obowiązków, dziecko wprawdzie chrzest otrzyma, lecz rodzice lub/i chrzestni, którzy nie będą wypełniali swoich zobowiązań, sprzeniewierzają się słowom wypowiedzianym wobec szafarza[31]. Właśnie dlatego święta liturgia zawiera jeszcze jedno pytanie do nich, dotyczące tego, czy owi dorośli chcą zanurzyć swe dziecko w wodzie chrztu związanego z wiarą, którą wszyscy wyznali (por. Ef 4, 5)[32]. To pytanie jest ostateczną deklaracją, po której dokonuje się szczyt sakramentu, nadający człowiekowi niezatarte znamię pieczęci Bożej (Dominicus character)[33]. Pieczęć ta daje mu możliwość przyjmowania innych sakramentów[34]. W sposób zewnętrzny odzwierciedla to namaszczeniem olejem krzyżma[35]. Spełnia się tu słowo Psalmisty o obdarzeniu duszy człowieka nowym życiem (por. Ps 66, 9), co wyraża nałożenie białej szaty[36]. Przekazanie zapalonej świecy uwidacznia misterium ustanowienia danego człowieka światłością dla świata (por. Mt 5, 13). Dlatego właśnie Jan Apostoł przemawia do każdego z ochrzczonych: „Popatrzcie jaką miłością obdarzył nas Ojciec, zostaliśmy nazwani dziećmi Bożymi i rzeczywiście nimi jesteśmy” (1 J 3, 1)[37]. Tytuł ten zobowiązuje człowieka do tego, aby przestrzegał praw i nakazów Pana, by dobrze mu się powodziło (Pwt 6, 3). Święta liturgia w sakramencie chrztu wymaga od człowieka postawy Psalmisty, który woła: „Wznoszę ręce moje ku Twym przykazaniom, które kocham, i rozważam Twoje ustawy” (Ps 119, 48). W ten sposób może on dostrzec, że Bóg ukazuje mu ścieżkę życia (por. Ps 16, 11), która przez kolejne sakramenty będzie go wiodła do bram nieba (por. Tt 3, 7). Nie bez przyczyny mówi Pismo: „Wdrażaj chłopca w prawidła jego drogi, a nie zejdzie z niej i w starości” (Prz 22, 6).

Pierwsze trzy sakramenty nazywają się sakramentami wtajemniczenia chrześcijańskiego[38]. Są to bowiem znaki wprowadzenia wierzącego do pełni życia, dzięki posiadanej w sobie łasce, która sprawia, że wnętrze człowieka może być „świątynią Boga żywego” (2 Kor 6, 16). Sakrament chrztu jest dopełniany przez bierzmowanie, które polega na tchnięciu Ducha we wnętrze wierzącego (por. Ez 36, 27)[39]. To właśnie wówczas miłość jest wlewana w serce człowieka (por. Rz 5, 5; 8, 11). Święta liturgia pamięta o proroctwie Joela (por. Jl 3, 1-3), dlatego człowiek za jej pomocą prosi o to, aby Boża obietnica została spełniona[40]. Człowiek ma być bowiem świadkiem wiary[41]. Dlatego do niedawna w obrzędzie bierzmowania każdy doń przystępujący wyrażał swoje pragnienie umocnienia się – z pomocą Ducha Świętego – w mężnym wyznawaniu wiary i postępowaniu podług jej norm, gdyż wówczas realizują się słowa Pana: „Duch Święty zstąpi na was, otrzymacie Jego moc i będziecie moimi świadkami […] aż po krańce ziemi” (Dz 1, 8). Jest to zatem znak uświęcenia, przekazywany w celu umocnienia i wzrostu wiary[42]. Zatem wierzący otrzymujący sakrament bierzmowania jest jak to drzewo, które zostało zasadzone nad wodą, którą nieustannie się poi (por. Ps 1, 3). W ten sposób jeszcze mocniej wiąże się on z Kościołem[43]. Sakrament ten pozwala mu bowiem wziąć udział w wydarzeniu Pięćdziesiątnicy, które nie jest dla niego wydarzeniem historycznym, ale całkowicie obecnym[44]. Człowiek dostrzega bowiem, że w liturgicznym „dzisiaj” tajemnicy zbawienia otrzymuje po raz kolejny w swoim życiu pieczęć Ducha Świętego[45]. Bóg Duch Święty ma go uzdalniać do spełniania obowiązku świadczenia o Bogu w świecie[46]. To jest celem tego sakramentu[47]. Widać więc tutaj kolejny ważny moment życia chrześcijańskiego: człowiek nowonarodzony we chrzcie świętym, wkracza w dojrzałość chrześcijańską[48]. Ten, kto przyjmuje charyzmację „dla zasady”, otrzymuje ją daremnie, dlatego Apostoł przestrzega przed tym, aby nie przyjmować w ten sposób łaski Bożej (por. 2 Kor 6, 1). Jeśli człowiek nie pragnie żyć nauką krzyża, to jakże może przyjąć jego znamię? Wprawdzie przyjęcie jest możliwe, ale nie da ono zamierzonego skutku, gdyż taki człowiek zamyka się na dar Boży[49]. Stwórca pragnie bowiem zbawić człowieka, a nadanie mu drugiej pieczęci jest dla niego pomocą w drodze ku wieczności[50]. Właśnie dlatego nadaje się człowiekowi Ducha, który obfituje w siedmiorakie dary (mądrości, rozumu, rady, męstwa, umiejętności, pobożności i bojaźni)[51]. Te łaski są przymiotami potrzebnymi do toczenia walki z orężem krzyża[52]. Człowiekowi mają w tym pomagać świadkowie, którzy winni być doświadczeni w zmaganiach wiary[53]. Pewnym więc jest, że muszą być oni „uczestnikami Ducha Świętego” (Hbr 6, 4), którzy pomogą swoim duchowym dzieciom wzrastać w miłości ku Bogu i wierności jego przymierzu, aby byli radością dla Kościoła[54].

Wierzący dostrzega zatem konieczność coraz większej potrzeby przylgnięcia do Chrystusa, który dał mu „najbardziej Boski dar”[55]. O ile chrzest usuwa wady, o tyle Eucharystia (dobra łaska) odżywia człowieka[56]. Jest to sakrament „uświęconej więzi” pomiędzy Bogiem a człowiekiem[57]. Ten sakrament jest istotnym lekarstwem, którego człowiek potrzebuje[58]. Jednocześnie też stanowi ochronę przed wrogiem, tj. diabłem[59]. Jest to tak wielka tajemnica Bożej miłości dla człowieka, że nawet Aniołowie pragną w nią wejrzeć (por. 1 P 1, 12)[60]. Człowiek dostrzega bowiem, że w niej może przyjąć całego Dawcę łaski[61]. Misterium to jest tak wielkie, że zawsze winien mieć przed swymi oczyma upomnienie Apostoła, że spożywając niegodnie ten sakrament, będzie winien Ciała i Krwi Pańskiej (por. 1 Kor 11, 27)[62]. Dlatego musi on dokładać starań, aby prawidłowo usposobić swoją duszę do przyjmowania drogocennego daru[63]. Jest to bowiem dopełnienie wtajemniczenia chrześcijańskiego[64]. Mnogie określenia tego sakramentu ukazują jego potęgę, której nigdy do końca się nie wypowie[65]. Człowiek dostrzega w Eucharystii ośrodek całej działalności Kościoła[66]. Powinien więc – zgodnie z poleceniem proroka – chętnie przybywać na ucztę Pana (por. Iz 55, 1). Sam Chrystus Jezus mówi do ludzi, których pragnie włączyć w świętą ucztę: „Chodźcie, posilcie się!” (J 21, 12). Do tych zaś, którym gra się znudziła, bo nie chcieli w nią głębiej wniknąć, mówi: „Czy i wy chcecie odejść?” (J 6, 67). Wolność człoweika spotyka się z pytaniem Boga, który przedtem w wolności zapytał Go o wiarę podczas chrztu. Wierzący dostrzega tu transcendentny wymiar działania Bożego, który sprawia, że Najwyższy daje człowiekowi pokarm swojego Ciała i swojej Krwi (por. J 6, 56-58). Kapłan, który wypowiada ustaloną formułę konsekracji, nie dokonuje przeistoczenia własną mocą, ale sprawia to Bóg, którego mowa przemienia[67]. Właśnie dlatego Słowo, przez które niegdyś wszystko zaistniało (por. J 1, 3), teraz zmienia stworzoną naturę[68]. W zaimku „to”, wypowiadanym w czasie konsekracji, wyraża się prawda, że trzymany przez kapłana chleb i kielich nie jest tylko materią pokarmową, ale w istocie zawiera w sobie Ciało i Krew Syna Bożego[69]. Człowiek dostrzega, że Bóg daje mu możność spożywania życiodajnego chleba i wina[70]. W istocie „chleb aniołów stał się chlebem ludzi”[71]. Wierzący dostrzega wprawdzie materię, lecz pojmuje ją za Bóstwo Syna Bożego[72]. Dlatego wyśpiewuje w sekwencji Lauda Sion słowa laudacji na cześć chleba eucharystycznego[73]. Jednocześnie jednak zdumiewa się na otrzymanym darem i zadaje Bogu pytanie: „Czym jest człowiek, że o nim pamiętasz?” (Ps 8, 5), gdyż dostrzega przedziwne wyniesienie tego, kto powstał z prochu ziemi (por. Ps 8, 6-9). Pan dał bowiem swoje Ciało i Krew słabym i smutnym[74]. Święta liturgia poucza gracza, że choć została zapoczątkowana na ziemi w momencie Wcielenia, to dopiero w tajemnicy Męki i Zmartwychwstania Pana, jawi się ona jako nieustanny „nośnik” łaski Krzyża, gdyż właśnie na Krzyżu bok Chrystusa został „otworzony” (J 19, 34)[75]. Bez tego otwarcia krynicy łaski, święta liturgia nie byłaby mocodajna[76]. Będąc jednak przepełnioną Bożym dobrodziejstwem, pragnie się ona nią dzielić z ludźmi, których nieustannie zwołuje Pan (por. Iz 66, 20)[77]. Wierzący jest więc karmiony najlepszym pokarmem błogosławieństwa (por. Ps 81, 17), który zespala go z jego Stwórcą, co zresztą wyrażają złożone na ołtarzu dary[78]. Jak chleb powstaje z wielu ziaren, a wino z wielu winogron, tak lud Boży powstaje z połączenia się wiernych z Bogiem „jako duchowa świątynia” (1 P 2, 5)[79]. W ten sposób cały lud łączy się ze sobą we wspólnym oddawaniu chwały Bogu, który jest jednym wspólnym dla wszystkich Panem (por. Ef 4, 5)[80]. Właśnie dlatego święta liturgia w kulminacyjnym momencie celebry eucharystycznej w Mszy św. zawiera w sobie mnóstwo wzmianek o jedności, czego najwyraźniejszym znakiem jest wspomnienie świętych w pierwszej modlitwie eucharystycznej[81]. Wierzący dostrzega zatem, że to zjednoczenie ma miejsce zarówno względem drugiego człowieka, jak i Boga[82]. Wlanie do czaszy kielicha wody (oznaczającej lud) do wina (oznaczającej Krew Chrystusa) to włączenie człowieka w Bóstwo Syna Bożego[83]. Człowiek dostrzega zatem, że staje się uczestnikiem ofiary krzyża, która pomnaża w nim cnotę i odpuszcza mu powszednie przewinienia przez to, że jest w niej ofiarowany Chrystus[84]. Właśnie dlatego jest ona „sakramentem zbawienia”[85]. Choć nie zawsze Kościół sprawuje Mszę św., to jednak zawsze przechowuje Komunię dla chorych i pozwala ich komunikować o każdej porze każdego dnia, aby móc spieszyć z pomocą tym, którzy w ostatnich chwilach swego życia chcą otrzymać zadatek przyszłej chwały[86]. W ten sposób człowiek na ziemi może zakończyć swoją „ziemską Mszę” słowami: „Oto ofiara spełniona”, aby w niebie odpowiedzieć: „Bogu niech będą dzięki”[87]. Człowiek dostrzega bowiem, że istotą jego życia jest dążenie do chwały nieba, w której nie będzie już „postaci eucharystycznych”, budzących na ziemi pragnienie przebywania właśnie tam, gdzie Pan przygotowuje dla niego miejsce (por. J 14, 2)[88].

Wielu pyta Pana niczym ów młodzieniec: „Nauczycielu dobry, co mam czynić, aby osiągnąć życie wieczne?” (Mk 10, 17), lecz nie zauważają oni, że odpowiedź na to pytanie podaje im święta liturgia, mówiąc, że wezwanie Pana do doskonałości (por. Mk 10, 21) jest innymi słowy zachętą do kształtowania swojego życia o wartości ewangeliczne, którymi tchnie rytuał[89].Człowiek bowiem dostrzega swoją małość wobec tego, do czego Bóg go zaprasza, dlatego czasem w strachu powtarza za Piotrem: „Odejdź ode mnie, Panie, bo jestem człowiek grzeszny” (Łk 5, 8), na co Pan mówi do niego: „Nie bój się” (Łk 5, 10). Stwórca nie pragnie śmierci człowieka, ale jego nawrócenia (Ez 18, 23)[90]. Wszakże jest „łaskawy, miłosierny, nieskory do gniewu i wielki w łaskawości, a lituje się na widok niedoli” (Lb 2, 13)[91]. Jednym z dowodów Jego miłosierdzia jest „sakrament nawrócenia”[92]. W nim bowiem człowieka, który skalał się grzechem po swym chrzcie, może oczyścić swoją duchową białą szatę oraz odnowić w sobie łaskę, jednocząc się z Kościołem i Bogiem, od którego przez grzech się odwrócił[93]. Nieprawość bowiem „przynosi śmierć” (Jk 1, 15). Natomiast odstąpienie od zła sprawia, że Bóg przybliża się do człowieka (por. Jk 4, 8). Święta liturgia nazywa ten sakrament nie tylko znakiem pojednania, ale również pokuty, ponieważ w nim realizuje się odnowienie ducha[94]. Wszakże w tym obrzędzie człowiek upatruje realizację proroctwa dotyczącego tchnięcia nowego ducha w człowieka (por. Ez 36, 26). Jest on bowiem przez swoją naturę skażoną grzechem, co jakiś czas w „pętach otchłani”, skąd wzywa Pana, który go wysłuchuje (por. Ps 18, 5-7)[95]. Święty obrzęd poucza swojego uczestnika o tym, że winien on pokutować za popełnione i wyznane grzechy[96]. Pismo mówi, że „grzech czyni ludzi mizernymi” (Prz 14, 34), dlatego wierzący winien wyzbyć się nieprawości. Tylko w ten sposób będzie mógł on triumfować nad grzechem[97]. Diabeł ciągle bowiem szuka swojej ofiary (por. 1 P 5, 8) i często ją znajduje, lecz mimo to człowiek, który ulega jego pokusom, nie załamuje się, bo jego siłą jest możliwość odnowienia się w sakramencie pokuty i pojednania[98]. Właśnie dlatego mówi się o tym sakramencie w porównaniu do chrztu, że o ile ten drugi obmywa człowieka wodą, o tyle ten pierwszy oczyszcza łzami pokuty[99]. Dlatego właśnie człowiek widzi, że w obliczu dobrodziejstw Boga jego grzech był strasznym przewinieniem, dlatego winien wzbudzać w sobie żal za popełnione zło[100]. Błogosławionym jest bowiem ten, kto boi się Pana (por. Ps 128, 1), bo takiego miłuje Bóg (por. Dz 10, 25). Wierzący dostrzega zatem, że bojaźń Boża jest „początkiem mądrości” (Syr 1, 14), bo to właśnie ona otwiera go na dobrodziejstwa Boże[101]. Jedynie ten, kto się lęka Boga, szczerze się może nawrócić (por. Syr 21, 6). Właśnie w świetle żalu nad popełnionym grzechem, człowiek może dostrzec potrzebę nawrócenia, którą za łaską Pocieszyciela może urzeczywistniać w sakramencie pokuty i pojednania[102]. Właśnie dlatego na początku świętego obrzędu wierzący wzywa Trójcę Świętą, gdyż wie, że bez Boga nic nie uczyni (por. J 15, 5)[103]. Następnie zaś kapłan zawierza penitenta Bogu, prosząc, aby Ten był w jego sercach i na ustach, wspomagając go w prawdziwym i szczerym wyznaniu grzechów[104]. Bez wyznania grzechów nie ma usprawiedliwienia[105]. Po wyznaniu grzechów święta liturgia niejako „uderza” w człowieka tym wszystkim, czym on obraził Boga, wskazując mu, że winien raz jeszcze w obliczu Najwyższego, w imieniu którego występuje szafarz, uderzyć się w piersi[106]. Dopiero wtedy szafarz przyzywając miłosierdzia Boga Ojca, wspominając zbawienne łaski śmierci i zmartwychwstania Boga Syna oraz podkreślając odkupieńczą moc posłania Boga Ducha na świat, mocą Bożą udziela rozgrzeszenia w imię Trójcy[107]. Wówczas dokonuje się przemienienie wierzącego w obraz Syna Bożego[108]. Święta liturgia nie wskazuje wierzącemu jedynie łaski rozgrzeszenia jako tej jedynej, w którą obfituje tenże sakrament, ale zwraca uwagę także na pokój[109]. Wyznawanie wykroczeń w tym życiu, sprzyja otrzymaniu pokoju w przyszłym życiu, gdyż wszystko rozwiązane na ziemi „będzie rozwiązane w niebie” (Mt 16, 19)[110]. Człowiek pragnie bowiem usłyszeć od Pana: „Jeszcze dziś będziesz ze mną w raju” (Łk 23, 43)[111]. Wszakże jak chrzest pozwala wierzącemu przyjmować sakramenty, tak pokuta i pojednanie umożliwia godziwe przystępowanie do nich[112]. Jest to możliwe tylko dzięki temu, że poprzez ten znak gracz ponownie zyskuje komunię z Bogiem i Kościołem[113]. Skutkiem tego sakramentu jest więc przede wszystkim pojednanie wynikające z pokuty; pojednanie, które wydarza się zarówno wewnątrz człowieka, jak i na zewnątrz, obejmując nim Boga, drugiego człowieka, Kościół i całe stworzenie[114]. Święta liturgia ukazuje mu Chrystusa jako przyjaciela grzeszników, który obdarza ich pokojem i prowadzi do pełni prawdy[115]. Grzesznik dostrzega tu kolejny raz tron łaski (por. Hbr 4, 16). Pismo mówi do niego: „Synu zgrzeszyłeś? Nie czyń tego więcej i za poprzednie swe grzechy proś o przebaczenie” (Syr 21, 1). Grzesznik jako uczestnik świętej liturgii znajduje więc w niej możliwość przebłagania Boga, który „hojny jest w przebaczaniu” (Iz 55, 7). Właśnie dlatego święta celebracja nazywa sakrament pokuty i pojednania także mianem „sakramentu miłosierdzia”[116]. Trzeba więc pokutować póki czas, aby samemu uwolnić się od grzechów (na ile to możliwe), bo jakąż zasługę będzie miał ten, kto z powodu choroby nie będzie odczuwał pożądliwości? Nie on opuścił grzechy, ale one jego[117]. Dlatego właśnie gracz dostrzega, że póki jeszcze ma tę możliwość, winien oczyszczać się w świętej liturgii sakramentu pokuty i pojednania, aby godziwie przystępować do innych sakramentów[118].

Osoba wierząca wie, że sakramenty są dla żywych i po śmierci żaden z nich nie wyda już skutku, więc kiedy tylko poważnie choruje, wzywa do siebie kapłana, aby otrzymać sakrament podźwignięcia i zbawienia[119]. W ten sposób odpowiada on na wezwanie Apostoła, który ponagla chrześcijan, aby wzywali kapłana do chorych (por. Jk 5, 14-15). Człowiek ma przed swymi oczyma słowa Pana, który powiedział do pewnego głupca, że owej nocy zażądają od niego jego duszy (por. Łk 12, 20). Święty Jakub poucza człowieka, że jego plany nie są pewne, więc wszystko może się zmienić (por. Jk 4, 13-17). Nie wiadomo także, jak długo będzie się żyło (por. Koh 9, 12). Dlatego święta gra wzywa wierzącego do tego, aby zaopatrzył się w sakrament namaszczenia chorych, który daje ulgę nie tylko ciału, ale i duszy[120]. Jest to zatem istotnie sakrament lekarstwa[121]. Wiadomo bowiem, że kto modli się Pana w chorobie, otrzyma uzdrowienie (por. Syr 38, 9). Wszakże łaski udziela się temu, kto jest w potrzebie[122]. Polega ona na odpuszczeniu grzechów (por. Jk 5, 15). W tym obrzędzie do chorego przybywa Pan, który przeszedł „dobrze czyniąc i uzdrawiając wszystkich” (Dz 10, 38)[123]. Święta liturgia pragnie przez to zapewnić swojego wierzącego, że choć teraz cierpi, to w wieczności będzie radował się wieczną chwałą[124]. O to się bowiem prosi w Mszy przy udzieleniu wiatyku, który jest „pokarmem na życie wieczne”[125].

Wszystkie powyższe sakramenty, jak można było zauważyć, wymagają obecności odpowiedniego szafarza, którym zwyczajnie jest kapłan[126]. Osoba przyjmująca jakikolwiek ze stopni sakramentu święceń (diakonat, prezbiterat czy episkopat) zostaje wyświęcona do specjalnego rodzaju służby na rzecz „budowania Ludu Bożego”[127]. Istotą posłannictwa duchownego jest bowiem świadczenie posługi ludowi „w sprawach odnoszących się do Boga” (Hbr 5, 1). Człowiek, który otrzymuje od Boga powołanie do szafowania świętymi sakramentami, w obrzędzie święceń otrzymuje szczególny dar Ducha Świętego, który uzdalnia go do świadczenia świętej posługi[128]. Choć na czele duchowieństwa stoją biskupi – pasterze ludu, strzegący prawowiernej nauki – to jednak sakrament ten jest trójpoziomowy, gdyż zawiera się w nim stopień prezbiteratu (wspomagający biskupów), a także diakonatu (dla świadczenia posługi kapłanom)[129]. Wszystkie te stopnie są święte, ponieważ pochodzą z ustanowienia Bożego[130]. Jedne są jednak większe, a drugie mniejsze, ponieważ różnicuje je władza odnośnie do Eucharystii: diakonii pomagają przy ofierze, prezbiterzy i biskupi ofiarują, zaś ci drudzy dodatkowo posiadają władzę pasterską, nadającą im przywilej wykonywania pewnych obrzędów, zastrzeżonych dla biskupów[131]. Wynika to z daru Ducha Świętego, który przekazuje wyświęcanemu „świętą władzę”[132]. Święta liturgia ukazuje ludziom, że diakoni są wyświęcani w celu posługi (zarówno liturgicznej, jak i poza liturgicznej), która wiąże się z naśladowaniem Chrystusa Sługi (por. Mk 10, 45)[133]. Prezbiterzy natomiast otrzymują możność współprzewodzenia ludowi z biskupami, któremu mają pomagać[134]. Biskupa zaś wyświęca się po to, aby przewodził wspólnotą na mocy mandatu apostolskiego, będąc „zarządcą i strażnikiem sakramentów Chrystusa”[135]. Właśnie dlatego biskupstwo nazywa się „pełnią kapłaństwa”[136]. Człowiek dostrzega zatem, że biskup jest kimś bardzo ważnym we wspólnocie i dlatego w świętej liturgii podczas jego święceń prosi Boga ustami konsekratora, aby ów sługa sprawował nienagannie swoją funkcję[137]. Staje się on bowiem zastępcą Chrystusa[138]. W ten sposób jest on upodabniany do Apostołów[139]. Podarowanie mu przez konsekratora pierścienia wskazuje na jego głębsze złączenie się z Kościołem[140]. Wręczenie Ewangeliarza ukazuje prymat głoszenia słowa Bożego[141]. Wręczenie mitry i pastorału wskazuje kolejno na rozwój cnót oraz na pasterskie posługiwanie, którego podejmuje się nowo wyświęcany[142]. Stróża wiary wyświęca się więc mocą Bożą, co wyraża nałożenie dłoni, ponieważ to w istocie Bóg mianuje, a Kościół tylko zatwierdza i realizuje wybór[143].  Ten sam gest ma miejsce podczas święceń prezbiteratu, które nadają człowiekowi możność posługi uświęcania ludu Bożego w określonym zakresie pod zwierzchnictwem biskupa[144]. Komunia z biskupem jest na tyle ważna, że przed udzieleniem święceń prezbiteratu (jak i diakonatu), występują pytania o posłuszeństwo[145]. Dopiero ten, który przyrzeka posłuszeństwo, może zostać objęty intencją wyświęcenia przez biskupa, który prosi Boga, aby kandydat stał się jego pomocnikiem w służbie, do którego go Pan powołał[146]. Dlatego właśnie kandydatowi udziela się namaszczenia dłoni, które będą dotykały świętych naczyń, i w których ofiarowane będą dary, podawane mu po namaszczeniu dłoni[147]. Wykonywana w tym czasie antyfona z Psalmem 110 wskazuje na to, że odtąd człowiek ten jest kapłanem „na wieki” (Ps 110, 4). Otrzymuje on bowiem kolejny raz w swoim życiu pieczęć Ducha Świętego, której nie da się wymazać[148]. Druga Osoba Boska pomnaża w kapłanie cnotę miłości, która sprawia, że człowiek ten z pieczołowitością będzie się troszczył o powierzonych sobie ludzi i tym sposobem przypodoba się Panu[149]. W ten sposób sakrament święceń jest sakramentem służebnym[150]. Choć wszyscy duchowni spełniają poszczególne rodzaje służby, to w sposób szczególny przypada ona diakonom, na których również nakłada się dłonie[151]. Słudzy ci mają bowiem pomagać prezbiterom i diakonom w spełnianiu ich obowiązków[152]. Stopień ten, choć może być spełniany na sposób stały, w wielu przypadkach jest też praktycznym przygotowaniem kandydata do kapłaństwa, który przyjmując diakonat otrzymuje pewną część czynności, w których winien się sprawdzić przez czas interestycji pomiędzy święceniami[153]. Święta liturgia postrzega więc sakrament święceń jako znak szczególnej służby, która przekracza to, co ziemskie, gdyż jest związana z Eucharystią, której celebracja odbywa się wprawdziew czasie, lecz jej skutki oddziałują poza czasem, ponieważ pochodzi ona od Pana, a zaiste „wielkie są dzieła Pańskie” (Ps 111, 2).

Jednym z takich dzieł jest siódmy sakrament, do którego rangi została wyniesiona wzajemna miłość małżonków[154]. Pan powiada, że ci, którzy są bogobojni, otrzymają obfite błogosławieństwo, gdyż tacy ludzie chodzą Jego drogami (por. Ps 128, 1). Nic więc dziwnego, że trzymanie się drogi Pańskiej jest początkiem mądrości (por. Syr 15, 1). Stwórca podarował człowiekowi małżeństwo jako rodzaj szczególnego przymierza dwojga równych sobie osób[155]. Tak, jak mężczyzna i kobieta w akcie współżycia małżeńskiego stają się jednym ciałem (por. Mt 19, 6), tak też Chrystus ze swoim Kościołem jest jednym organizmem (por. Ap 19, 7)[156]. Właśnie dlatego Apostoł mówi o związku mężczyzny z kobietą jako odwzorowaniu związku Kościoła z Chrystusem (por. Ef 5, 21-33)[157]. Zaiste: „Tajemnica to wielka” (Ef 5, 32)[158]. Mąż łączący się ze swoją żoną, nie przyjmuje sakramentu, aby jedynie w sposób bezgrzeszny spełnić swoje żądze namiętności, ale raczej tak on, jak i ona, pragną połączyć się ze sobą miłością duchową, z której będzie wypływała miłość fizyczna[159]. Wszystko to jednak dokonuje się w „wolności dzieci Bożych” (Rz 8, 21). Dlatego właśnie zachęca się narzeczonych do dłuższego przygotowywania się do przyjęcia tego sakramentu[160]. Dopiero wtedy, gdy przyszli nowożeńcy przemodlą i przemyślą dokładnie powziętą decyzję, będą mogli wtedy bardziej świadomie wyrazić swoją dobrowolną zgodę na zawarcie związku małżeńskiego, wytrwanie w nim do końca życia oraz na wychowanie potomstwa[161]. Święta liturgia ukazuje tutaj ludziom bardzo ważny aspekt sakramentu małżeństwa – jest on pewnego rodzaju ukazaniem relacji Chrystusa do Kościoła, który nieustannie pragnie być z wiernymi, trwać z nimi na modlitwie oraz ich wychowywać, ponieważ Jego miłości do człowieka nie zdołają ugasić nawet największe wody (por. Pnp 8, 6-7). Do takiej miłości są przez święty obrzęd zapraszani nupturienci, którzy upodabniają się do Chrystusa przez udzielanie sobie nawzajem sakramentu małżeństwa, wypowiadając formę tegoż znaku, w którym wyrażają swoje pragnienia pozostania z drugą osobą do końca życia w miłości, wierności i uczciwości[162]. Kapłan jedynie utwierdza ich w tym postanowieniu i jako przedstawiciel Kościoła zaświadcza o zaistniałym fakcie, który niejako „pieczętuje” udzieleniem błogosławieństwa temu małżeństwu[163]. Święta liturgia widzi w nałożeniu obrączek swoiste przymierze Pana z ludźmi, który wyraża swoją miłość i wierność poprzez wieczne przymierze swojej Krwi (por. Tm 26, 28). Małżonkowie również czynią ofiarę z siebie poprzez poświęcenie się na rzecz drugiego[164]. W ten sposób święta gra prowadzi swoich graczy, przyjmujących sakrament małżeństwa, do włączenia swojej miłości w miłość Boga[165].

Dzięki tym siedmiu znakom święta liturgia prowadzi swoich uczestników stopniowo do głębi swego misterium, wychowując ich i nadając im poszczególne pomoce (tj. łaski) do wzrostu w cnotach, aby przygotować ich do tego, co sama afirmuje – życia niebieskiego[166].

Dawid Makowski

[1] Tego przykładem jest chociażby Męczennik Tarsycjusz. Zob. Martyrologium Romanum. Editio Altera. Typis Vaticanis, 2004, s. 454.

[2] Zob. KKK, art. 1116.

[3] Zob. Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Armenorum, X (DSP, III, 505-506).

[4] Zob. KKK, art. 1116. Warto przy tym zauważyć, że niektórzy teologowie dostrzegali w sakramentach materiał ulczający, który związuje rany (Łk 10, 34). Zob. Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor, IV, 1, 1 (PL, CXCII, 839). Dlatego właśnie niektórzy nazywali je „opaskami”. Zob. Augustinus: Ennarratio in Psalmum 146, 8 (PL, XXXVII, 1903).

[5] Zob. Augustinus: De civitate Dei, XXII, 17 (PL, XLI, 778-779).

[6] Zob. DK, art. 4.

[7] Dlatego ojcowie soborowi w 381 r. pouczali, że najpierw należy przychodzić do kościoła, aby słuchać Pisma Świętego, a dopiero później ubiegać się o chrzest. Choć oczywiście dotyczyło to katechumenów, to jednak obrazuje wielowiekową myśl Kościoła: najpierw słowo Boże, potem wiara w nie, a na końcu sakrament – odpowiedź na wiarę. Zob. Concilium Constantinopolitanum I (381): Canones, VII (DSP, I, 94-95).

[8]  Zob. Tamże, art. 5 (SW, 483). Wszakże wszystkie sakramenty mają swój początek w Męcę Chrystusa. Zob. Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Armenorum, X (DSP, III, 505-506).

[9] Zob. KKK, art. 1127.

[10] Zob. Augustinus: Quæstiones in Heptateuchum, III, 84 (PL, XXXIV, 712); Isidorus Hispalensis: Etymologiae, VI, 19, 42 (PL, LXXXII, 255). Warto przy tym dodać, że chodzi tutaj o Boga-Trójcę. Zob. Optatus Milevius: De Schismate donatistarum, V, 7 (PL, XI, 1057-1060)

[11] Zob. Augustinus: In Evangelium Ioannis, LXXX, 3 (PL, XXXV, 1840); Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 84, art. 3, ad. 5 (ST, XXIX, 10). W ten sposób dochodzi tutaj do głosu po raz kolejny prymat Boga. Zob. Ambrosius Mediolanensis: De Sacramentis, IV, 4, 14 (PL, XVI, 394).

[12] Zob. B. Häring: Sakramenty. Obecność łaski. Tłum. J. Serafin. Kraków: 2009, s. 10 (z przyp. 2). Warto przy tym zauważyć, że dwa spośród siedmiu sakramentów dokonują się „wyłącznie w słowie”, a są nimi: pokuta i pojednanie oraz małżeństwo. Zob. K. Rahner: Pisma wybrane. T. II. Przekł. G. Bubel. Kraków: 2007, s. 288.

[13] Zob. Concilium Viennense (1311-1312): Decreta, I, 4a (DSP, II, 535).

[14] Zob. S. Jeziorski: Eucharystia. Krok po kroku. Tyczyn: 2011, s. 7.

[15] W ten sposób rozumiał to Leon I (+461). Zob. Tenże: Epistola ad Flavianum episcopum, V (PL, LIV, 773-775).

[16] Zob. Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Armenorum, XI (DSP, III, 507). Chrzest jest szczególnego rodzaju „sakramentem Kościoła”, przez wzgląd na słowa Synodu w Kartaginie z 256 r.: „Ubi ecclesia non est, baptisma illic esse non potest”. Concilium Carthaginense (256): Sententiæ episcoporum, LXVIII (SCL, I, 38). Jak wody potopu oczyściły cały świat z nieprawości, tak wody chrztu oczyszczają człowieka z grzechu pierwszych rodziców. Zob. Zob. Optatus Milevius: De Schismate donatistarum, V, 1 (PL, XI, 1041).

[17] Mówi o tym także modlitwa po drugim czytaniu liturgii Wigilii Paschalnej. Zob. MR, s. 346. Kiedy więc mówi się, że Kościół jest katolicki, to znaczy: powszechny, to wyznaje się, że wszyscy wierni tworzą mistyczne ciało Chrystusa, bez względu na miejsce zamieszkania, rasę, płeć czy status materialny. Zob. Iohannes Chrysostomus: Homilia in Ioannem Evangelium, LXV, 1 (PG, LIX, 361).

[18] Zob. Gregorius Nazianzenus: Orationes, XXXIX (PG, XXXVI, 353).

[19] Wskazuje na to modlitwa po pierwszym czytaniu (o stworzeniu świata) liturgii Wigilii Paschalnej. Zob. MR, s. 346. W ten sposób właśnie człowiek może zanurzyć się w dziele Chrystusa. Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 66, art. 2 (ST, XXVII, 69).

[20] Przedstawia to chociażby modlitwa poświęcenia wody chrzcielnej Wigilii Paschalnej. Zob. Tamże, s. 351-352.

[21]  KK, art. 9. Starożytne teksty liturgiczne wskazywały na to, że zanurzenie w wodzie chrzcielnej to znak śmierci Chrystusa, a wynurzenie – w zmartwychwstaniu (Rz 6, 3-6). Zob. Constitutiones Apostolorum, III, 17, 3 (SCL, II, 94).

[22] Zob. Isidorus Hispaliensis: Sententiarum Libri Tres, I, 22, 1 (PL, LXXXIII, 587). Warto jednak pamiętać o szczególnym przypadku dzieci, które umarły przed otrzymaniem sakramentu chrztu świętego. Kościół wierzy bowiem szczególnie mocno w Boże miłosierdzie, które dopomoże tym dzieciom wejść do chwały nieba. Zob. Commissione Theologica Internazionale: La speranza della salvezza per i bambini che muoiono senza battesimo. Roma: 2007, art. 5. Trzeba mieć także na uwadze to, że chrzest krwi (np. z powodu męczeństwa), jak i chrzest pragnienia (np. gdy człowiek pragnie sakramentu, ale niespodziewanie umiera) są zbawienne. Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 67, art. 1 (ST, XXVII, 102-103).

[23] Gregorius Nazianzenus: Orationes, XL, 3-4 (PG, XXXVI, 361).

[24] Zob. Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis Libri Quator, I, 24 (PL, CV, 1042-1043). Dzięki wierze kogoś innego, dziecko jest uwalniane, ponieważ przez grzech kogoś innego, zostało ono zniewolone. Zob. Tamże. W ten sposób można dojść do wniosku, że dzięki wierze chrzest ma zdolności do oczyszczania człowieka. Zob. Concilium Tridentinum (1545-1563): Summa sententiarum patrum super peccati orginalis remedio et remedia effectibus, V (DSP, IV, 229).

[25] Zob. Augustinus: Epistulae, XCVIII, 2 (PL, XXXIII, 360).

[26] Zob. Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor, IV, 2, 1 (PL, CXCII, 842).

[27] Zob. Tamże, IV, 3, 2 (PL, CXCIII, 843); Nicolaus I: Epistolæ et Decreta, CIV (PL, CXIX, 1014).

[28] Zob. OBP, s. 24. Po to właśnie wygłasza się wezwanie do nich, aby podtrzymywali światło Chrystusa w duszy chrzczonego, gdy przekazuje się im świece. Zob. Tamże, s. 33. Są to więc szczególni przewodnicy. Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 67, art. 7 (ST, XXVII, 99).

[29] Zob. G. L. Müller: Dogmatyka katolicka. Tłum. W. Szymon. Kraków: 2015, s. 677.

[30] Celowo używa się słowa „szafarz”, gdyż żaden człowiek nie ma mocy udzielania chrztu, lecz niektórzy mają predyspozycję do szafowania tym darem, a więc otrzymują posługę. Zob. Augustinus: In Evangelium Ioannis, V, 11 (PL XXXV, 1419). Warto przy tym wspomnieć, że na osoby chrzestne winno wybierać się przede wszystkim tych, którzy prowadzą wzorowe życie religijne i moralne. Stąd niezrozumiałe jest proszenie o tę funkcję bliskich, którzy nie posiadają odpowiednich przymiotów, tylko ze względu na jakieś więzy lub rodzinne zobowiązania. Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 66, art. 7, ad. 1 (ST, XXVII, 99-100).

[31] Augustyn z Hippony (+430) wskazuje na możliwość posiadania prawdziwego chrztu bez prawdziwej wiary. Zob. Tenże: Contra Cresconium, III, 6 (PL, XLIII, 499). Na innym zaś miejcu mówi, że osoba ręcząca za chrzczonego, dała obietnicę, którą musi dotrzymać. Zob. Tenże: Sermones, II (PL, XL, 1209).

[32] „Chrzest jest sakramentem wiary”. KKK, art. 1253.

[33] Zob. Tamże, art. 1272; Augustinus: Epistulae, XCVIII, 5 (PL, XXXIII, 362). Niektórzy uznawali, że pieczecią jest krzyż. Zob. Zob. Constitutiones Apostolorum, III, 17, 1 (SCL, II, 93). Trzeba więc pamiętać, że chrztu nie da się powtórzyć. Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 66, art. 8 (ST, XXVII, 82). Ewentualna próba powtórzenia go byłaby bowiem podważeniem mocy Bożej. Zob. Beda Venerabilis: Homilia XII in Evangelia, II (PL, XCIV, 198). Augustyn (+430) nazywa to wprost „zbrodnią”. Zob. Tenże: Episola ad Maximinum, II (PL, XXXIII, 95). Wyjątkiem od tej reguły jest sytuacja, w której chrzest nie zaszedł, przez błędne użycie formuły sakramentalnej, o czym pisał chociażby papież Zachariasz (+752). Zob. Zacharias: Epistolae, VII (PL, LXXXIX, 929). Natomiast Leon Wielki (+461) mówił, że również wtedy, gdy nie wiadomo, czy chrzest został w ogóle udzielony, możliwe jest jego udzielenie ze względu na ,,troskliwą dobroć”. Zob. Leonus Magnus: Epistolae, CLXVII, 16-17 (PL, LIV, 1208-1209). Doktor Anielski (+1274) uważał, że jeśli ktoś nie miał zamiaru być ochrzczony i jako dorosły przyjmował chrzest bez intencji przyjęcia go, to wówczas można ten sakrament powtórzyć. Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 67, art. 7 (ST, XXVII, 110).

[34] Zob. Thomas de Aquino: Suppl. (29-40), q. 34, art. 2, ad. 3 (ST, XXXI, 57).

[35] „Ipse vos linit chrísmate salútis”. OBP, s. 32. Wyraża to także uczynienie człowieka pomazańcem Bożym. Zob. Cyprianus Carthaginensis: Epistulae, LXX, 2, 1 (SCL, I, 23).

[36] Zob. CWP, art. 111. W obrzędzie chrztu wypowiada się bowiem takie oto słowa: „(N. et N.,) nova creatúra facti estis et Christum induístis”. Tamże, s. 33.

[37] Znamienne są tutaj słowa modlitwy nad darami Mszy przy udzielaniu sakramentu chrztu: „Quos Fílio tuo conformátos (et chrísmatis signáculo perféctos) pópulo sacerdotáli propítius aggregásti, rogámus, Dómine, ut in acceptábiles hóstias computáre dignéris, et una cum oblatiónibus Ecclésiæ tuæ benígnus accípias”. MR, s. 978.

[38] Zob. KKK, art. 1285.

[39] Kto nie przyjął chrztu, nie może przyjąć też bierzmowania. Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 72, art. 6 (ST, XXVII, 156). Te dwa sakramenty stanowią bardzo ścisłą więź, która jest mocniej niż w przypadku innych sakramentów. Zob. K. Rahner: Pisma wybrane. T. II. Przekł. G. Bubel. Kraków: 2007, s. 298.

[40] Wyraża to kolekta Mszy przy udzielania sakramentu bierzmowania. Zob. MR, s. 982.

[41] Zob. Tamże.

[42] Zob. Innocentius III: Regestorum, VII, 3 (PL, CCXV, 285). Sakrament ten wzmacnia łaskę i „utwierdza chrzest”. KKK, art. 1289. Wyraża to wezwanie do modlitwy przed oracją nad nad kandydatami podczas obrzędu sakramentu bierzmowania. Zob. Pontificale Romanum. Ordo Confirmationis. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973, s. 26.

[43] Zob. KK, art. 11.

[44] Zob. Prænotanda Ordo Confirmationis. W: OC, art. 1; Paulus VI: Constitutio Apostolica de sacramento confirmationis „Divinæ consortium naturæ”. Rzym: 1971 (AAS, LXIII, 659).

[45] Zob. KKK, art. 1295; Prænotanda Ordo Confirmationis. W: OC, art. 2.

[46] Zob. Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Armenorum, XV (DSP, III, 513); Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 72, art. 5, ad. 2 (ST, XXVII, 155).

[47] Zob. Hrabanus Maurus: De institutione clericorum, I, 30 (PL, CVII, 314).

[48] Zob. Tamże, 3, q. 72, art. 1 (ST, XXVII, 147).

[49] Obszernie poucza o tym Augustyn z Hippony (+430). Zob. Tenże: De civitate Dei, XXI, 27 (PL, XLI, 746-752).

[50] Zob. Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis Libri Quator, I, 27 (PL, CV, 1047-1048).

[51] Zob. Pontificale Romanum. Ordo Confirmationis. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973, s. 26.

[52] Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 72, art. 4, ad. 3 (ST, XXVII, 153). Warto przywołać tu słowa Faustusa z Riez (+495), który uczył, że ochrzczony jest „jak żołnierz, który został już wprawdzie odznaczony, ale nie ma jeszcze broni. Duch Święty daje w chrzcie łaskę niewinności, w bierzmowani zaś wzrost łaski, duchową broń do walki moralnej”. Cyt. za: M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999, s. 427.

[53] Zob. Prænotanda Ordo Confirmationis. W: OC, art. 6; Thomas de Aquino: Summa theologiae, q. 72, art. 10 (ST, XXVII, 162).

[54] Taką prośbę zawiera jedna z modlitw po Komunii Mszy przy udzielaniu bierzmowania. Zob. MR, s. 979.

[55] Tym sformułowaniem na określenie sakramentu Eucharystii posłużył się papież Leon XIII (+1903). Zob. Leonus XIII: Epistola Encyclica „Miræ Caritatis” de sanctissima Eucharistia. Roma: 1902 (ASS, XXXIV, 641).

[56] Zob. Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor, IV, 8, 1 (PL, CXCII, 856).

[57] Zob. Mnich Kartuski: Miłość i milczenie. Tłum. S. Sztuka. Wyd. II. Kraków: 2011, s. 22.

[58] Zob. Ambrosius Mediolanensis: De sacramentis, IV, 28 (PL, XVI, 446). Sakrament ten jest bowiem środkiem przeciwdziałającym na grzech i skazy dnia codziennego. Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 79, art. 4 (ST, XXVIII, 110).

[59] Zob. Cyprianus Carthaginensis: Epistulae, LVII, 2 (SCL, I, 9).

[60] Mówi się przy tym o „tajemnicy wiary”, ponieważ widząc chleb i wino wierzy się w Ciało i Krew Zbawiciela. Zob. BF, s. 391. Na ten temat pouczał także Lanfrank z Bec (+1089), zob. Tenże: Liber de corpore et sanguine Domini, XX (PL, CL, 436).

[61] Zob. Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor, IV, 8, 1 (PL, CXCII, 856). W Eucharystii Syn Boży jest obecny w sposób niepodzielny (a więc cały), zarówno w swym Bóstwie, jak i w człowieczeństwie, namacalnie (a więc substancjalnie) i nieprzerwanie, dopóki trwają postacie eucharystyczne. Zob. Prænotanda Generalia de Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam. W: SC, art. 6.

[62] Ten, kto nie zgadza się z nauką Kościoła, a przyjmuje sakrament ołtarza, dostępuje go ku swemu sądowi. Zob. Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor, IV, 9, 1 (PL, CXCII, 858). Prawdę tę wyraża również sekwencja na Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej: „Sumunt boni, sumunt mali: sorte tamten inæquáli, vitæ vel intéritus. Mors est malis, vita bonis: vide paris sumpitónis quam sit dispar éxitus”. SC, s. 60.

[63] Jest on bowiem niezwykle potrzebny. Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 73, art. 1 (ST, XXVIII, 6).

[64] Zob. KKK, art. 1322.

[65] Sobór Watykański II (1962-1965) powiada przy tym o „uczcie paschalnej”, „więzi miłości”, „sakramencie miłosierdzia”, „pamiątce Męki i Zmartwychwstania” i „znaku jedności”. Zob. KL, art. 47. Szeroko o znaczeniu każdej z formuł, jakimi określa się ten sakrament zob. KKK, art. 1328-1332.

[66] Zob. DK, art. 5; Prænotanda Generalia de Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam. W: SC, art. 1.

[67] Zob. Algerus Magister: De sacramento corporis et sanguinis Domini, III, 8 (PL, CLXXX, 840-841); Augustinus: De Trinitate, III, 4, 10 (PL, XLII, 874); Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Armenorum, XVI (DSP, III, 517); Iohannes Chrysostomus: De proditione Judæ, I, 6 (PG, XLIX, 380); Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor, IV, 8, 4 (PL, CXCII, 856); Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 78, art. 4, ad. 2 (ST, XXVIII, 97-98).

[68] Zob. Ambrosius Mediolanensis: De mysteriis, IX, 50 (PL, XVI, 405).

[69] Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 78, art. 5, ad. 2 (ST, XXVIII, 97-98). Dlatego uznaje się, że w tych postaciach jest zarówno prawda (Ciało i Krew Pana), jak i figura (widzialny chleb i widzialne wino). Zob. Paschasius Radbertus Corbiensis Abbas: De corpore et sanguine Domini, IV, 1 (PL, CXX, 1278-1279).

[70] Zob. Pseudo-Hieronim: Epistolae, XXXVIII, 2 (PL, XXX, 272).

[71] Fragment hymnu eucharystycznego Sacris sollemniis. Zob. SC, s. 56.

[72] Zob. Florus Lugdunensis: De expositione missæ, LXII-LXIII (PL, CXIX, 54-55). Na próżno czasem chce się zracjonalizować to wydarzenie transsubstancjacji, gdyż „quod non capis, quod non vides, animósa firmat fides, præter rerum órdinem”. SC, s. 60.

[73] „Ludis thema speciális, panis vivus et vitális hódie propónitur”. Tamże, s. 59.

[74] Zob. SC, s. 56.

[75] Dlatego właśnie pod tymi sakramentalnymi znakami zawiera się prawda o śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa, które Kościół głosi w liturgii, o czym poucza kolekta Mszy wotywnej o Najświętszym Sakramencie. Zob. MR, s. 1162. Również kolekta Mszy o Jezusie Chrystusie Najwyższym i Wiecznym Kapłanie wspomina
o tym. Zob. MR, s. 1160.

[76] Zob. Thomas de Aquino: Catena Aurea, Ad Ioannes, XIX, 31-37 (ZŁ, 286). Wyraża to także modlitwa podczas wystawienia Najświętszego Sakramentu, odmawiana tuż przed udzieleniem błogosławieństwa. Zob. SC, s. 42.

[77] Miłość Boża tam, gdzie istnieje, nieustannie się rozwija i powiększa. Zob. Gregorius Magnus: Homiliarum in Evangelia, II, 30, 2-3 (PL, LXXVI, 1220-1222). Pochwałę tego sakramentu wyraża antyfona w skróconym obrzędzie Komunii chorych: „O sacrum convívium, in quo Christus súmitur: recólitur memória passiónis eius, mens implétur grátia, et futúræ glóriæ nobis pignus datur”. SC, s. 29. Jeden z hymnów eucharystycznych szczególnie mocno wyraża podziw dla tego sakramentu: „O res mirábilis: mandúcat Dóminum servus pauper et húmilis”. SC, s. 56.

[78] Zob. Cyrillus Alexandrinus: Commentarii in Lucam, V, 19-24 (PG, LXXII, 909-912). Świadczy o tym także modlitwa nad darami Uroczystości Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa. Zob. MR, s. 489. Augustyn z Hippony (+430) utrzymywał także, że czymś oznaczonym w sakramencie ołtarza jest właśnie owa jedność. Zob. Tenże: In Evangelium Ioannis, XXVI, 15 (PL, XXXV, 1614).

[79] Zob. Tamże, XXVI, 17 (PL, XXXV, 1614).

[80] „Wprawdzie chrzest i bierzmowanie o wiele częściej niż Eucharystię uważa się za <<sakramenty inicjacji chrześcijańskiej>>, to jednak liturgia eucharystyczna wnosi największy wkład w proces wprowadzania chrześcijanina we wspólnotę, a więc także w misterium Chrystusa”. B. Cooke: Sakramenty między ołtarzem
a codziennością. Przekł. Z. Kasprzyk. Kraków: 2013, s. 230. Dlatego w tekstach mszalnych wielokrotnie można natknąć się na wzmianki o zjednoczeniu wiernych węzłem miłości, czego przykład posiada modlitwa nad darami Mszy wotywnej o Najświętszej Eucharystii. Zob. MR, s. 1162.

[81] „Communicántes, et memóriam venerántes, in primis gloriósæ semper Vírginis Maríæ, Genetrícis Dei et Dómini nostri Iesu Christi, sed et beáti Ioseph, eiúsdem Vírginis Sponsi, et beatórum Apostolórum ac Mártyrum tuórum […]”. Zob. MR, s. 572. W Mszale w języku polskim występuje tutaj kluczowy zwrot: „Zjednoczeni
z całym Kościołem”. Zob. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 304*.

[82] Świadczy o tym modlitwa podczas przygotowania kielicha. Zob. MR, s. 509.

[83] Zob. Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor, IV, 11, 5 (PL, CXCII, 863).

[84] Zob. Tamże, IV, 12, 6 (PL, CXCII, 866); Paschasius Radbertus Corbiensis Abbas: De corpore et sanguine Domini, IX, 1 (PL, CXX, 1293-1294). O czterech ofiarach mówi w poetycki sposób hymn eucharystyczny Verbus supernum w następujących słowach: „In mortem a discípulo suis tradéndus æmulis, prius in vitæ férculo se trádidit discípulis. Quibus sub bina spécie carnem dedit et sánguinem, ut dúplicis substántiæ totum cibáret hóminem. Se nascens dedit sócium, convéscens in edúlium, se móriens in prétium, se regnans dat in præmium”. SC, s. 57.

[85] Wprawdzie nie jest on bezwzględnie konieczny do zbawienia, gdyż takim jest tylko chrzest, lecz jest bardzo pomocny w zmierzaniu ku zbawieniu.

[86] Wskazuje na to m.in. wprowadzenie do obrzędu udzielenia wiatyku. Zob. SC, s. 30. Mówi o tym również hymn Verbus supernum. Zob. Tamże, s. 57.

[87] „Pamiętaj też, że masz odprawiać twoją Mszę tak, jak to czyni kapłan: święcie, z wiarą, nabożeństwem
i miłością. Zapamiętaj także, że twoja Msza będzie zawsze rozpoczęta, a nigdy niedokończona. Masz ją bowiem odprawiać aż do ostatniego wezwania anioła śmierci. Ostatnie twoje słowo na ziemi będzie brzmiało: <<Ite, missa est>>, a w niebie odpowiesz: <<Deo gratias>>”. F. Astruc: Msza mistyczna. Przekł. D. Makowski. Zielona Góra: 2022, s. 20.

[88] Zob. P. Napiwodzki: Bliżej, niż się wydaje. O końcu świata, millenaryzmie i chrześcijańskiej nadziej. Kraków: 2010, s. 124. Jest on o tyle zmobilizowany do zabiegania o Królestwo Niebieskie, o ile dostrzega
w Eucharystii „zastaw” przyszłej chwały, do której zobowiązuje się Bóg. Zob. M. Przanowski: Eucharystia – „Zadatek przyszłej chwały” (Pignus futuræ gloriæ). W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012, s. 88. Zgodnie z nauką Kościoła trzeba tu uznać, że w Krainie Żyjącego Boga pokarm nieśmiertelności spożywany jest bez jakichkolwiek osłon czy postaci. Zob. Concilium Tridentinum (1545-1563): Decretum de sanctissimo eucharistiæ sacramento, I/B (DSP, IV, 455).

[89] Zob. R. Guardini: Liturgia i formacja liturgiczna. Tłum. P. Napiwodzki. Kraków: 2022, s. 106.

[90] Zob. Petrus Venerabilis Cluniacensis Abbas: De Miraculis Libri Duo, I, 4 (PL, CLXXXIX, 856).

[91] Wyraża to także śpiew na wejście podczas obrzędu pojednania wielu penitentów z indywidualną spowiedzią
i rozgrzeszeniem: „Exáudi nos, Dómine, quóniam benígna est misericórida tua. Secúndum multitúdinem miseratiónum tuárum réspice nos, Dómine”. OP, s. 29.

[92] Zob. KKK, art. 1423.

[93] Zob. KK, art. 11; Prænotanda Ordo Pæitentiæ. W: OP, art. 2.

[94] Zob. Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor, IV, 14, 1 (PL, CXCII, 868). Wczesnochrześcijańscy pisarze bardzo często posługiwali się przy tym metaforą deski, na którą rzuca się rozbitek. Deską był ten sakrament, a rozbitkiem – człowiek grzeszny. Zob. (m.in.) Tertullianus: De poenitentia, IV (PL, I, 1237).

[95] Zapewnienie o wysłuchaniu ludu przez Pana zawiera antyfona na wejście Mszy okolicznościowej
o pojednaniu: „Dicit Dóminus: Ego cógito cogitatiónes pacis et non afflictiónis; invocábitis me, et ego exáudiam vos, et redúcam captivitátem vestram de cunctis locis”. MR, s. 1134.

[96] Zob. Ambrosiaster: In II Corinthiorum, II, 7 (PL, XVII, 282).

[97] Zob. Prænotanda Ordo Pæitentiæ. W: OP, art. 1-2.

[98] Zob. Tamże, art. 2.

[99] Zob. Ambrosius Mediolanensis: Epistolæ, XLI, 12 (PL, XVI, 1116). W ten sposób Piotr Apostoł uznał swoją winę, gdy „gorzko zapłakał” (Łk 22, 62). Zob. Maximus Taurinensis Episcopus: Homiliæ, LIII (PL, LVII, 351). W ten sposób sakrament pokuty i pojednania jest konieczny do zbawienia. Zob. Thomas de Aquino: Suppl. (1-28), q. 6, art. 1 (ST, XXX, 34-35).

[100] Zob. Augustinus: De vera et falsa poenitentia, XIV, 29 (PL, XL, 1124); Hieronymus: In Ioelem, I, 13 (PL, XXV, 958).

[101] Zob. Prænotanda Ordo Pæitentiæ. W: OP, art. 5. Początkiem pokuty jest bojaźń. Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 85, art. 5 (ST, XXIX, 35).

[102] Zob. KKK, art. 1433.

[103] Zob. Augustinus: Ennarratio in Psalmum 50, XIII, 16 (PL, XXXVI, 611).

[104] Zob. OP, s. 26.

[105] Zob. Ambrosius Mediolanensis: De paradisio, XIV, 71 (PL, XIV, 310).

[106] „Deus meus, ex toto corde me pænitet ac dóleo de omnibus quæ Male egi et de bono quo omísi, quia peccándo offéndi te, summe bonum ac dignum qui super ómnia diligáris”. OP, s. 27.

[107] Zob. Tamże; Ambrosius Mediolanensis: De Spiritu Sancto, III, 18, 137 (PL, XVI, 809); KKK, art. 1466; Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 84, art. 3, ad. 3 (ST, XXIX, 9-10). W tym samym duchu wypowiada się kapłan w oracji wieńczącej obrzęd pojednania wielu penitentów z indywidualną spowiedzią
i rozgrzeszeniem. Zob. OP, s. 38. Natomiast najwyraziściej jest to widoczne w formule absolucji generalnej obrzędu pojednania wielu penitentów z ogólną spowiedzią i rozgrzeszeniem. Zob. OP, s. 41.

[108] „Pater sancte, qui nos ad imáginem Fílii tui reformásti, tríbue, quæsumus…”. Tamże.

[109] Świadczy o tym modlitwa przed czytaniami w obrzędzie pojednania wielu penitentów z indywidualną spowiedzią i rozgrzeszeniem. Zob. Tamże, s. 30. Również rozesłanie w tymże obrzędzie na to wskazuje. Zob. Tamże, s. 39.

[110] Zob. Iohannes Chrysostomus: Homilia in Psalmum 50, II, 5 (PG, LV, 581).

[111] Wyraża to również jedna z modlitw wzbudzających żal za grzechy: „Christe Iesu, Salvátor mundi, ut latro cui Paradísi portas aperuísti, rogo te…”. OP, s. 49.

[112] Zob. Leonus Magnus: Epistolae, CVIII, 2 (PL, LIV, 11012).

[113] Zob. KKK, art. 1448.

[114] Zob. Ioannis Pauli II: Adhortatio Apostolica post synodum episcoporum „Reconciliatio et pænitentia”. Roma: 1984, art. 31 (AAS, LXXVII, 257-266).

[115] Mówi o tym jedna z modlitw wzbudzających żal za grzechy: „Dómine Iesu, qui Camus peccatórum appellári voluísti, per mortis et resurrecitónis tuæ mystérium líbera me a peccátis meis. Pax tua in me vígeat, ut áfferam fructus caritátis, iustítiæ et veritátis”. OP, s. 49.

[116] Wskazuje na to druga modlitwa nad ludem w obrzędach pokuty. Zob. OP, s. 52.

[117] Zob. Augustinus: Sermones, CCCXCIII (PL, XXXIX, 1714).

[118] Zob. Thomas de Aquino: Suppl. (1-28), q. 6, art. 3 (ST, XXX, 38).

[119] Zob. KK, art. 11; Paulus VI: Constitutio Apostolica „Sacram unictionem infirmorum”. De Sacramento Unctionis Infirmorum. Roma: 1973 (AAS, LXV, 7); Petrus Venerabilis Cluniacensis Abbas: De Miraculis Libri Duo, I, 3 (PL, CLXXXIX, 835).

[120] Zob. Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Armenorum, XVIII (DSP, III, 521); Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor, IV, 23, 3 (PL, CXCII, 899-900).

[121] Zob. Thomas de Aquino: Suppl. (29-33), q. 30, art. 3, ad. 2 (ST, XXXI, 25-26). W sposób szczególny wyraża to modlitwa błogosławieństwa w obrzędach błogosławieństwa chorych. Zob. DB, s. 119.

[122] Zob. Thomas de Aquino: Suppl. (29-33), q. 29, art. 9, ad. 2 (ST, XXXI, 20).

[123] Wyraża to również obrzęd błogosławieństwa chorych. Zob. DB, s. 114-115.

[124] Znamienne są przy tym słowa Apostoła: „Sądzę bowiem, że cierpień teraźniejszych, nie można stawiać na równi z chwałą, która ma się w nas objawić” (Rz 8, 18).

[125] M. Zachara: Eschatologiczny wymiar chrztu i Eucharystii w wybranych świadectwach z I tysiąclecia. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012, s. 44. Wskazują na to wszystkie modlitwy prezydencjalne wspomnianego formularza. Zob. MR, s. 987-988. Od najdawniejszych czasów Kościół szczególnie mocno troszczy się o to, aby swoich wiernych nie pozbawiać ostatniej Komunii św., tj. wiatyku. Zob. Concilium Niceanum I (325): Canones, XIII (DSP, I, 39).

[126] Warto tutaj zauważyć, że w najdawniejszych wytycznych odnośnie do przymiotów kandydatów na kapłanów zapisano właśnie to, że osoba, która ubiega się o kapłaństwo, winna umieć sprawować sakramenty. Zob. Clemens I: Epistolae, II (PG, I, 486-487). Wszakże łaciński wyraz „sacerdos”, którym otacza się prezbiterów
i biskupów, pochodzi od sformułowania: „sacrum dare” – „dawać [to, co] święte”. Zob. Isidorus Hispalensis: Etymologiæ, VII, 12, 21 (PL, LXXXII, 291-292).

[127] Zob. KKK, art. 1534.

[128] Zob. Prænotanda Generalia de Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum. W: OEPD, art. 1.

[129] Zob. Tamże, art. 3-5; Isidorus Hispalensis: Etymologiæ, VII, 12, 11-12. 21 (PL, LXXXII, 291-292).

[130] Zob. Concilium Beneventanum I (1091): Canones, I (SCC, XX, 738).

[131] Zob. Thomas de Aquino: Suppl. (34-40), q. 34, art. 1, ad. 3 (ST, XXXI, 55).

[132] Zob. KK, art. 10.

[133] Wyraża to (m.in.) przykładowa homilia z obrzędów święceń diakonatu. Zob. OEPD, s. 105-106.

[134] Wyraża to (m.in.) przykładowa homilia z obrzędów święceń prezbiteratu. Zob. Tamże, s. 58-59.

[135] Wyraża to (m.in.) przykładowa homilia z obrzędów święceń episkopatu. Zob. Tamże, s. 38-40.

[136] Zob. KK, art. 21. Wskazuje na to także modlitwa po litanii obrzędów święceń episkopatu: ,,Propitiáre, Dómine, supplicatiónibus nostris, et inclináto super hos fámulos tuos cornu grátiæ sacerdotális, benedictiónis tuæ in eos effúnde virtútem”. Tamże, s. 43. Pouczał także o tym Beda Czcigodny (+735), który dopełnienie święceń widział w wylaniu oleju na głowę wyświęcanego. Zob. Beda Venerabilis: De Tabernaculo et vasis ejus ac vestibus sacerdotum, III, 1 (PL, XCI, 461-464).

[137] Wskazuje na to modlitwa święceń episkopatu. Zob. OEPD, s. 43-44. Wyraża to także kolekta Mszy święceń jednego biskupa, któremu przydziela się diecezję. Zob. MR, s. 990.

[138] Zob. Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis Libri Quator, II, 14 (PL, CV, 1092-1093); DB, art. 2.

[139] Wskazuje na to modlitwa święceń episkopatu. Zob. OEPD, s. 45.

[140] Biskup ma strzec wspólnotę przed zarazą błędu i grzechu. Zob. Tamże, s. 46.

[141] Biskup jest pierwszym nauczycielem wiary w Kościele. Zob. Tamże.

[142] Biskup ma bowiem czuwać nad wiernymi, którzy są powierzeni jego pieczy. Zob. Tamże, s. 46-47.

[143] Zob. Isidorus Hispalensis: Sententiæ, III, 34 (PL, LXXXIII, 706-707).

[144] Zob. DK, art. 2; KK, art. 28. Chodzi mianowicie o to, że pewne akty władzy (jak np. udzielanie święceń) przysługuje wyłącznie biskupom, stąd mówi się: „w określonym zakresie”. O funkcjach prezbiterów obrzęd święceń wypowiada się następująco: „Baptísmo hómines Dei pópulo aggregántes, Pæniténtiæ sacraménto peccáta in nómine Christi et Ecclésiæ dimitténtes, óleo sancto infírmos sublevántes, ritus sacros celebrántes, laudes cum gratiárum actióne et précibus per horas diéi offeréntes non tantum pro pópulo Dei, sed et pro mundo univérso, mementóte vos ex homínibus esse assúmptos et pro homínibus constitútos in iis quæ sunt ad Deum. Munus ergo Christi Sacerdótis perénni gáudio in vera caritáte expléte, non quæ vestra sunt, sed quæ Iesu Christi quæréntes”. OEPD, s. 59-60.

[145] W przypadku święceń prezbiteratu, zob. Tamże, s. 61-62. Biskup pragnie być dla prezbiterów duchowym ojcem, któremu duchowi synowie winni być oddani. Zob. KKK, art. 1567.

[146] „Nunc étiam infirmitáti nostræ, Dómine, quæsumus, hos adiutóres largíre, quibus in apostólico sacerdótio fungéndo indigémus”. Tamże, s. 70.

[147] Zob. Tamże, s. 76-77.

[148] Zob. Thomas de Aquino: Suppl. (34-40), q. 35, art. 2, (ST, XXXI, 66).

[149] Zob. Iohannes Chrysostomus: De sacerdotio, II, 4 (PG, XLVIII, 635).

[150] Zob. KK, art. 21.

[151] Zob. DB, art. 15.

[152] Wskazuje na to przykładowa homilia z obrzędów święceń diakonatu. Zob. OEPD, s. 86-88. Jednak zdaje się, że o wiele wyraźniej świadczy o tym wezwanie szafarza święceń przed otrzymaniem przyrzeczeń: „Fili caríssime, priásquam ad Ordinem presbytérii accédas, te opórtet coram pópulo propósitum de suscipiéndo münere profitéri”. Tamże, s. 88.

[153] Przerwa ta jest potrzebna do tego, aby człowiek ten nabrał wprawy w niższych urzędach. W ten sposób owocniej będzie mógł spełniać wyższe stopnie kościelnego posługiwania jako człowiek wypróbowany, gdyż Kościół pragnie mieć w szeregach duchowieństwa ludzi sprawdzonych. Zob. Concilium Niceanum I (325): Canones, IX (DSP, I, 35).

[154] Zob. CIC, kan. 1055 §1; Prænotanda Ordo Celebrandi Matrimonium. W: OCM, art. 1.

[155] Zob. KDK, art. 48; KKK, art. 1605.

[156] Zob. Prænotanda Ordo Celebrandi Matrimonium. W: OCM, art. 8.

[157] W podobny sposób później pisał papież Leon Wielki (+461). Zob. Tenże: Epistolae, CLXVII, 4 (PL, LIV, 1204-1205).

[158] „Ta wielka tajemnica […] dotyczy analogii między ludzkim małżeństwem oraz zaślubinami Chrystusa z Kościołem”. J. Kupczak: „Dlatego opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją, i będą dwoje jednym ciałem. Tajemnica to wielka, a ja mówię: w odniesieniu do Chrystusa i do Kościoła” (Ef 5, 31-32). Wprowadzenie do teologii sakramentu małżeństwa. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2016, s. 126.

[159] Zob. Augustinus: De bono conjugali, XVIII, 21 (PL, XL, 388).

[160] Zob. Prænotanda Ordo Celebrandi Matrimonium. W: OCM, art. 15. W istocie ich ciała są ukierunkowane na miłość. Zob. J. Kupczak: „Dlatego opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją, i będą dwoje jednym ciałem. Tajemnica to wielka, a ja mówię: w odniesieniu do Chrystusa i do Kościoła” (Ef 5, 31-32). Wprowadzenie do teologii sakramentu małżeństwa. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2016, s. 154.

[161] Zob. OCM, s. 17. Warto wspomnieć, że bez tej zgody nie ma małżeństwa. Zob. CIC, kan. 1055 §1. Zdanie to podkreślał także papież Mikołaj I (+867). Zob. Nicolaus I: Epistolae, XCVII, 3 (PL, CXIX, 980). Wcześniej zaś zostało ono wypowiedziane przez Ojców Kościoła. Zob. Ambrosius Mediolanensis: De institutione virginis, VI, 41 (PL, XVI, 316); Ioannes Chrysostomus: Homiliae, XXXII (PG, LVI, 802).

[162] Zob. OCM, s. 17; KKK, art. 1623.

[163] Zob. OCM, s. 18-19.

[164] Dlatego jedna z formuł błogosławieństwa obrączek wskazuje na to, że jest to symbol wierności i miłosnego oddania się drugiej osobie. Zob. Tamże, s. 19.

[165] Zob. KDK, art. 48.

[166] Zob. R. Guardini: Vom Geist der Liturgie. Freiburg-Basel-Wien: 1962, s. 95. Warto przy tym zauważyć, że w najstarszych księgach rzymskich wskazywano na to „niebieskie pochodzenie” świętego obrzędu. Zob. M. Zachara: Eschatologiczny wymiar chrztu i Eucharystii w wybranych świadectwach z I tysiąclecia. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012, s. 41.

Wszystkie teksty serii Bibliografia serii

Literatura w językach oryginalnych

Alcuinus: De Divinis Officii Liber. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CI. Paris: 1851 (s. 1173-1286).

Algerus Magister: De sacramento corporis et sanguinis Domini. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CLXXX. Paris: 1854 (s. 739-854).

Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis Libri Quator. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CV. Paris: 1864 (s. 985-1242).

Ambrosiaster: In II Corinthiorum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 275-338).

Ambrosius Mediolanensis: Apologia Prophetæ David ad Theodosium Augustum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XIV. Paris: 1844 (s. 851-884).

Ambrosius Mediolanensis: De institutione virginis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 305-334).

Ambrosius Mediolanensis: De mysteriis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 389-410).

Ambrosius Mediolanensis: De paradisio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XIV. Paris: 1845 (s. 275-314).

Ambrosius Mediolanensis: De Sacramentis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 417-462).

Ambrosius Mediolanensis: De Spiritu Sancto. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 703-816).

Ambrosius Mediolanensis: Epistolæ. W: W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 875-1286).

Augustinus: Confessionum Libri Tredecim. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXII. Paris: 1845 (s. 657-868).

Augustinus: Contra Cresconium. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLIII. Paris: 1845 (s. 445-593).

Augustinus: De bono conjugali. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1863 (s. 373-396).

Augustinus: De civitate Dei. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLI. Paris: 1845 (s. 13-804).

Augustinus: De Cura pro Mortuis Gerenda ad Paulinum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 591-610).

Augustinus: De Trinitate. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1836 (s. 819-1098).

Augustinus: De vera et falsa poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 1113-1130).

Augustinus: Enarrationes In Psalmos [1-79]. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVI. Paris: 1861 (s. 67-1027).

Augustinus: Enarrationes In Psalmos [80-144]. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVII. Paris: 1865 (s. 1033-1967).

Augustinus: Epistulae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXIII. Paris: 1857 (s. 61-1094).

Augustinus: In Evangelium Ioannis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXV. Paris: 1845 (s.1379-1976).

Augustinus: Sermones. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVIII. Paris: 1845 (s. 995-1246).

Augustinus: Quæstiones in Heptateuchum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 547-824).

Athanasius: Epistula festalis. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXVI. Paris: 1857 (s. 1366-1371).

Beda Venerabilis: De Tabernaculo et vasis ejus ac vestibus sacerdotum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XCI. Paris: 1850 (s. 093-498).

Beda Venerabilis: Homiliae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XCIV. Paris: 1850 (s. 9-516).

Cyrillus Alexandrinus: Commentarii in Lucam. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LXXII. Paris: 1859 (s. 395-950).

Florus Lugdunensis: De expositione missæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXIX. Paris: 1846 (s. 15-72).

Gregorius Magnus: Dialogæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXVII. Paris: 1849 (s. 149-430).

Gregorius Magnus: Homiliarum In Evangelia Libri Duo. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXVI. Paris: 1857 (s. 1075-1312).

Gregorius Nazianzenus: Orationes. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXXVI. Paris: 1858 (s. 9-662).

Hieronymus: Commentarius In Evangelium Secundum Marcum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXX. Paris: 1846 (s. 589-644).

Hieronymus: Commentariorum In Isaim Prophetam Libri Duodeviginti. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXIV. Paris: 1845 (s. 17-678).

Hieronymus: In Ioelem. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXV. Paris: 1845 (s. 947-988).

Hrabanus Maurus: De institutione clericorum. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. CVII. Paris: 1864 (s. 293-420).

Innocentus III: De sacro altaris mysterio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CCXVII. Paris: 1855 (s. 763-966).

Iohannes Chrysostomus: Adversus ebriosos. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. L. Prais: 1862 (s. 434-442).

Iohannes Chrystosomus: Contra Anomoeos. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLVIII. Paris: 1862 (s. 701-813).

Iohannes Chrysostomus: De proditione Judæ. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLIX. Paris: 1862 (s. 337-383).

Iohannes Chrysostomus: De sacerdotio. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLVIII. Paris: 1862 (s. 623-690).

Iohannes Chrysostomus: Homiliam de Ascensione. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. L. Paris: 1862 (s. 441-452).

Iohannes Chrysostomus: Homilia in Ioannem Evangelium. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LIX. Paris: 1862 (s. 23-483).

Iohannes Chrysostomus: Homilia in Psalmum 50. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LV. Paris: 1862 (s. 23-483).

Iraenues: Contra Hæreses. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. VIIa. Paris: 1857 (s. 433-1118).

Iraenues: Contra Hæreses. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. VIIb. Paris: 1857 (s. 1119-1225).

Isidorus Hispalensis: Etymologiæ. W: „Migne. Patrologia. Latina”. Vol. LXXXII. Paris: 1850 (s. 73-728).

Isidorus Hispaliensis: Sententiae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXIII. Paris: 1850 (s. 537-738).

Lactantius: Carmen de Pascha. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. VII. Paris: 1844 (s. 285-290).

Lanfrancus Cantuariensis Archiepiscopus: Liber de Corpore et Sanguine Domini. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CV. Paris: 1854 (s. 407-441).

Leonus Magnus: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LIV. Paris: 1846 (s. 551-1218).

Leonus Magnus: Sermones. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LIV. Paris: 1846 (s. 137-467).

Maximus Taurinensis Episcopus: Homiliæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LVII. Paris: 1847 (s. 221-530).

Nicolaus I: Epistolæ et Decreta. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXIX. Paris: 1852 (s. 769-1182).

Optatus Milevius: De Schismate donatistarum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XI. Paris: 1845 (s. 883-1104).

Paschasius Radbertus Corbiensis Abbas: De corpore et sanguine Domini. W: W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXX. Paris: 1852 (s. 1255-1350).

Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXCII. Paris: 1855 (s. 519-964).

Petrus Venerabilis Cluniacensis Abbas: De Miraculis Libri Duo. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CLXXXIX. Paris: 1854 (s. 851-954).

Prosper Aquitanus: Præteritorum sedes Apostolicæ Episcoporum Auctoritates. De gratia Dei et Libero voluntatis arbitrio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LI Paris: 1844 (s. 205-212).

Pseudo-Hieronim: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXX. Paris: 1844 (s. 13-308).

Tertullianus: De Baptismo et de Poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. II. Paris: 1836 (s. 1135-1206).

Tertullianus: De poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. I. Paris: 1844 (s. 1223-1248).

Venantius Fortunatus: Expositio Fidei Catholicæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXVIII. Paris: 1836 (s. 585-592).

Victorinus Petavionensis Episcopus: Scolia in Apocalypsin Beati Joannis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. V. Paris: 1844 (s. 317-344).

Zacharias: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXIX. Paris: 1830 (s. 741-752).

Tłumaczenia

Columbanus Opatus: De Christo, fons vitæ. Fragm. w: „Liturgia Godzin”. T. IV. Poznań: 1988 (s. 124-125).

Constitutiones Apostolorum. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. II. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2007 (s. 1-293).

Cyprianus Carthaginensis: Epistula LVII. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. I. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2006 (s. 8-12).

Cyprianus Carthaginensis: Epistula LXX. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. I. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2006 (s. 27).

Evagrius Ponticus: De octo spiritibus militiæ. W: „Z Tradycji Mniszej”. T. XXX. Przekł. A. Bielawski, L. Nieścior. Wyd. III. Kraków: 2013.

Ioannes Cassianus: Collationes Patrum XXIV. W: „Z Tradycji Mniszej”. T. XXXI. Tłum. A. Nocoń. Wyd. III. Kraków: 2012.

Leonus: Epistula ad Flavianum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 197-213).

Nicetas Aquileiensis Episcopus: De psalmodiæ bono. W: „Biblioteka Ojców Kościół”. Przekł. M. Przyszychowska (i in.). Kraków: 2015.

Origenes: Homiliae XIV In Jeremiam. W: „Fathers of the Church”. Vol. XCVII. Washington: 1998.

Serapionis: Euchologion. W: „Synodi et Collectiones Legum”. Vol. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2007 (s. 300-318).

Symeon Nowy Teolog: Teologia mistyczna. Tłum. W. Szymona. Kraków: 2022.

Święta i Boska liturgia błogosławionego Ojca naszego Germana, biskupa paryskiego zwana też gallikańską liturgią świętą. Przekł. A. Sarwa. Sandomierz: 2012.

Tomasz á Kempis: O naśladowaniu Chrystusa. Przkł. K. Kokoszkiewicz. Warszawa: 2020.

Thomas de Aquino: Catena Aurea. Przekł. L. Szynder. Dębogóra: 2007.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 1-22). W: „Suma Teologiczna”. T. XV. Tłum. P. Bełch. Londyn: 1966.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 23-46). W: „Suma Teologiczna”. T. XVI. Tłum. A. Głażewski. Londyn: 1967.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 81-100). W: „Suma Teologiczna”. T. XIX. Tłum. F. W. Bednarski. Londyn: 1991.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 38-59). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVI. Tłum. S. Piotrowicz. Londyn: 1968.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu.60-72). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVII. Tłum. P. Bełch. Londyn: 1984.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 73-83). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVIII. Tłum. S. Piotrowicz. Londyn: 1974.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 84-90). W: „Suma Teologiczna”. T. XXIX. Tłum. R. Kostecki. Londyn: 1974.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (Suppl. 1-28). W: „Suma Teologiczna”. T. XXX. Tłum. F. W. Bednarski. Londyn: 1985.

Thomas de Aquino: Suppl. (29-40). W: „Suma Teologiczna”. T. XXXI. Tłum. R. Kostecki. Londyn: 1985.

Księgi liturgiczne i wprowadzenia do nich

Caeremoniale Episcoporum. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1984.

Calendarium Romanum. Normæ Universales de Anno Liturgico et de Calendario. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1969.

Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Prænotanda de Ordo Lectionum Missæ. Editio typica altera. Libreria Editrice Vaticana, 1981.

Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Hymni instaurandi Breviarii Romani. Libreria Editrice Vaticana, 1968.

Graduale Simplex. In usum minorum ecclesiarum. Editio typica altera. Lbreria Editrice Vaticana, 2007.

Graduale Triplex seu Graduale Romanum Pauli pp. VI cura recognitum et rhythmicis signis a solesmensibus monachis ornatum. Solesmis: 1979.

Hymni ad usum Ordinis Cartusiensis. Typis Maioris Cartusiæ, 2008.

Liber Usualis. Solesmes: 1961.

Martyrologium Romanum. Editio Altera. Typis Vaticanis, 2004.

Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986.

Obrzędy Błogosławieństw Służby Liturgicznej. Kraków: 2012.

Prænotanda Generalia de Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum. W: „De Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum”. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1990 (s. 1-8).

Prænotanda Generalia de Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam. W: „De Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam”. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1991 (s. 1-10).

Prænotanda Ordo Celebrandi Matrimonium. W: „Ordo Celebrandi Matrimonium”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis,

Prænotanda Ordo Confirmationis. W: „Ordo Confirmationis”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973 (s. 16-22).

Prænotanda Ordo Pæitentiæ. W: „Ordo Pænitentiæ”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1974 (s. 11-25).

Prænotanda Ordo Professsionis Religiosæ. W: „Ordo Consecrationis Virginum”. Editio Typica. Libreria Editrice Vaticana, 1978 (s. 7-9).

Pontificale Romanum. De Institutione Catechistarum. Editio Typica. 2021.

Pontificale Romanum. De Institutione Lectorum et Acolythorum. De Admissione inter candidatos ad Diaconatum et Presbyteratum. De Sacro Cælibatu aplectendo. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1972.

Pontificale Romanum. De Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1990.

Pontificale Romanum. Ordo Benedictionis Abbatis et Abbatissæ. Editio typica. Reimpressio. Typis Vaticanis, 2010.

Rituale Romanum. Ordo Celebrandi Matrimonium. Editio Typica Altera. Typis Vaticanis, 1991.

Pontificale Romanum. Ordo Confirmationis. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973.

Pontificale Romanum. Ordo Consecrationis Virginum. Editio Typica. Libreria Editrice Vaticana, 1978.

Rituale Romanum. De Benedictionibus. Editio Typica. Typis Vaticanis, 1984.

Rituale Romanum. De Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973.

Rituale Romanum. Ordo Baptismi parvulorum. Editio typica altera. Libreria Editrice Vaticana, 1976.

Rituale Romanum. Ordo Pænitentiæ. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1974.

Rituale Romanum. Ordo Professionis Religiosæ. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1970.

Święte Triduum Paschalne. Na podstawie Mszału Rzymskiego dla diecezji polskich. Poznań: 1986.

Wprowadzenie do Obrzędów Błogosławieństw Służby Liturgicznej. W: „Obrzędy Błogosławieństw Służby Liturgicznej”. Kraków: 2012 (s. 7-11).

Orzeczenia Soborów i Synodów

Concilium Beneventanum I (1091): Canones. W: „Mansi. Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio”. Vol. XX. Venetiis: 1775 (s. 737-740).

Concilium Carthaginense (256): Sententiæ episcoporum. W: „Synodi et Collectiones Legum”. Vol. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2006 (s. 27-40).

Concilium Constantinopolitanum I (381): Canones. W: W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 87-98).

Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Armenorum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. III. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 493-544).

Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Græcorum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. III. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 459-478).

Concilium Lugdunense II (1274): Constitutiones. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 401-460).

Concilium Niceanum I (325): Canones. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. T. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 27-46).

Concilium Tridentinum (1545-1563): Decretum de sanctissimo eucharistiæ sacramento. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. IV. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 227-229).

Concilium Tridentinum (1545-1563): Summa sententiarum patrum super peccati orginalis remedio et remedia effectibus. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. IV. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s.).

Sacrosanctum Oecumenicum Concilium Vaticanum II (1962-1965): Constitutionis de Sacra Liturgia. Roma: 1963. W: „Sobór Watykański II”. Red. M. Przybył. Poznań: 2002 (s. 48-95).

Concilium Viennense (1311-1312): Decreta. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 533-637).

Pozostałe dokumenty Kościoła

Benedictus XVI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Porta fidei” quibus Annus fidei incohatur. Roma: 2011. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. CIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 2011 (s. 723-734).

Benedictus XVI: Litteræ Encyclicæ Episcopis, presbyteris, et diaconis, viris et mulieribus consecratis omnibusque christifidelibus laicis ,,De christiano amore”. Roma: 2005. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXXIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 2005 (s. 217-232).

Catechismus Catholicæ Ecclesiæ. Libreria Editrice Vaticana, 1997.

Codex Iuris Canonici. Auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus. Roma: 1983.

Commissione Theologica Internazionale: La speranza della salvezza per i bambini che muoiono senza battesimo. Roma: 2007.

Congregatio de Culto Divina et Disciplina Sacramentorum: Guida per le grandi celebrazioni. Roma: 2014.

Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Instructio de quibusdam observandis et vitandis circa sanctissimam Eucharistiam. Roma: 2004. W: W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XCVI. Typis Polyglotis Vaticanis, 2004 (s. 549-601).

Congregatio de Culto Divino et Disciplina Sacramentorum: The role of liturgical norms in the eucharistic celebration. Roma: 2007. W: „Notitiae”. Vol. XLV. 2007 (s. 600-610).

Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Direttorio Omiletico. Roma: 2014.

Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Lettera Circolare L’espressione rytuale del dono della pace nella messa. Roma: 2014.

Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Direttorio su pietá popolare
e ltirugia. Principi e orientamenti. Roma: 2002.

Franciscus: Littera Apostolica ,,Desiderio desideravi” ai vescovi, ai presbiteri e ai diakoni, alle persone consacrate e ai fedeli laici. Sulla formazione liturgica del popolo di Dio. Roma: 2022.

Ioannis Pauli II: Adhortatio Apostolica post synodum episcoporum „Reconciliatio et pænitentia”. Roma: 1984. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXXVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1984 (s. 257-266).

Ioannis Pauli II: Ecclesia de Eucharystia. Literæ Encyclicæ cunctis catholicæ ecclesiæ episcopis, presbyteris et diakonis viris et mulieribus consecratis omnisque christifidelibus laicis de Eucharistia eiusque necessitudine cum Ecclesia. Roma: 2003. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XCV. Typis Polyglotis Vaticanis, 2003 (s. 433-475).

Komisja Liturgiczna przy Komisji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Konferencji Episkopatu Polski: Ceremoniał Wspólnoty Parafialnej. Warszawa: 2016.

Konferencja Episkopatu Polski: Dyrektorium w sprawie celebracji Mszy świętej transmitowanej przez telewizję. Warszawa: 2017. W: „Akta Komisji Episkopatu Polski”. T. XXIX. 2017 (s. 47-55).

Konferencja Episkopatu Polski: Instrukcja o muzyce kościelnej. Lublin: 2017. W: „Akta Konferencji Episkopatu Polski”. T. XXIX. 2017 (s. 137-151).

Leonus XIII: Epistola Encyclica „Miræ Caritatis” de sanctissima Eucharistia. Roma: 1902. W: „Acta Sancta Sedis”. Vol. XXXIV. Romæ ex Typographia Polyglotta, 1901-1902 (s. 641-654).

Paulus VI: Constitutio Apostolica de sacramento confirmationis „Divinæ consortium naturæ”. Rzym: 1971. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 657-664).

Paulus VI: Constitutio Apostolica „Laudis canticum”. Officium divinum ex decreto Concilii Oecumenici Vaticani II instauratum, promulgatur. Roma: 1971. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1971 (s. 527-535).

Paulus VI: Constitutio Apostolica ,,Missale Romanum”. Missale Romanum ex decreto Concilii Oecumenci Vaticani II instauratum promulgatur. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 217-222).

Paulus VI: Constitutio Apostolica „Sacram unictionem infirmorum”. De Sacramento Unctionis Infirmorum. Roma: 1973. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXV. Typis Polyglotis Vaticanis, 1973 (s. 5-9).

Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Mysterii Paschalis”. Normæ universales de Anno Liturgico et novum Calendarium Romanum generale aprobantur. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 222-226).

Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Sacram Liturgiam” decernitur ut præscripta quædam Constitutionis de Sacra Liturgia a Concilio Oecumenico Vaticano II probatæ vigere incipiant. Roma: 1964. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LVI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1964 (s. 139-144).

Paulus VI: Litteræ Encyclicæ ,,Mysterium fidei” de doctrina et cultu SS. Eucharistiæ. Roma: 1965. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1965 (s. 753-774).

Pius XI: Constitutio Apostolica ,,Divini Cultus sanctitatem” de liturgia deque cantu gregoriano et musica sacra cotidie magis provehendis. Roma: 1928. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1947 (s. 33-41).

Pius XI: Epistulæ Encyclicæ ,,Quas primas” de festo Domini nostri Iesu Christi Regis constituendo. Roma: 1925. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1925 (s. 593-610).

Pius XII: Constitutio Apostolica ,,Munificentissimus Deus” fidei dogma definitur deiparam Virginem Mariam corpore et anima fuisse ad cælestem gloriam assumptam. Roma: 1950. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XLII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1950 (s. 753-771).

Pius XII: Litteræ Encyclicæ de Sacra Liturgia ,,Mediator Dei et hominium”. Roma: 1947. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXXIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 1947 (s. 521-595).

Sacra Congregatio pro Culto Divino: Instructio de Missis pro coetibus particularis. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 806-811).

Sacra Congregatio Rituum: Instructio de Cultu Mysterii Eucharistici. Roma: 1967. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 1967 (s. 539-573).

Literatura przedmiotu

Filaber: Muzyka świecka w liturgii. W: „Anamnesis”. Nr 88. 2017 (s. 74).

Hlond: Parafia w duchu liturgicznym. W: MCh. R. 4. Nr 6-7. 1932/1933 (s. 44-45).

Hyszko: Duch pobożności kształtowany przez liturgię. Katecheza mistagogiczna. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 127-140).

Jasiński: Księga Proroka Ezechiela. Nowy komentarz. Opole: 2017.

Nichols: Patrząc na liturgię. Krytyczna ocena jej współczesnej formy. Przekł. T. Glanz. Poznań: 2005.

Scola: Osoba ludzka. Antropologia teologiczna. Tłum. L. Balter. Poznań: 2005.

Sertillanges: Misja liturgiczna Kościoła. W: MCh. R. 4. Nr 1. 1932/1933 (s. 7-10).

Sorrentino: Zreformować reformę? Przekł. A. Żądło. Kielce: 2019.

Vanhoye: Jezus Chrystus nasz Arcykapłan. Tłum. K. Stopa. Pelplin: 2009.

Cooke: Sakramenty między ołtarzem a codziennością. Przekł. Z. Kasprzyk. Kraków: 2013.

Gładysz: Gloria, laus et honor. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 97-98).

Gładysz: Symbolika popiołu. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 99-100).

Häring: Sakramenty. Obecność łaski. Tłum. J. Serafin. Kraków: 2009.

Matczak: Cypriano Vagaggini i reforma liturgiczna. Wyd. I. Kraków: 2013.

Migut: Duchowość liturgiczna jako zasada jedności duchowości chrześcijańskiej. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 105-126).

Nadolski: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: 2004.

Chwałą Boga żyjący człowiek (2). W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/T/TD/chwala-_boga2.html, [dostęp: 12.03.2022].

Folsom: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. D. Jurczak (i in.). Kraków: 2018.

Agostino de Jesus e Souza: Hierarchiczny porządek w obchodzeniu świąt. W: MCh. R. 4. Nr. 4. 1933 (s. 110-114).

Bourgeios: Duszpasterstwo Kościoła. Przekł. M. Ostrowska-Tryc. Poznań: 2001.

Jurczak, D. Jarczewski: Nerw święty. Rozmowy o liturgii. Kraków: 2021.

Jurczak: Katecheza mistagogiczna – uświęcenie ludu przez liturgię. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Kraków: 2016 (s. 226-244).

Jurczak: Znaczenie Słowa w liturgii. W: „Pro Musica Sacra”. T. XVII. 2019 (s. 9-22).

Piekarz: ,,Abyście dali ciała swoje na ofiarę żywą, świętą, Bogu przyjemną, jako wyraz rozumnej służby Bożej” (Rz 12, 1). Kapłaństwo powszechne. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XX. Red. K. Porosło. Kraków: 2016 (s. 87-108).

Piotrkowski: Teodramat. Kraków: 1999.

Astruck: Msza mistyczna. Przekł. D. Makowski. Zielona Góra: 2022.

Blachnicki: Liturgia a wspólnota. Kraków: 2015.

Drączkowski: Synteza teologii w ujęciu graficznym. Lublin: 2014.

Manthey: Człowiek nowoczesny a liturgia. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 4. 1938/1939 (s. 169-176).

Marlewski: Akcja Katolicka a Ruch Liturgiczny. W: „Mysterium Christi”. R. 7. Nr 7-8. 1936 (s. 218-229).

Greshake: Trójjedyny Bóg. Teologia trynitarna. Przekł. J. Tyrawa. Wrocław: 2009.

Lercaro: Epistola ad Præsides Coetuum Episcoporum. Roma: 1965. W: „Notitiæ”. Vol. IX-X. Roma: 1965 (s. 257-264).

2015. Müller: Dogmatyka katolicka. Tłum. W. Szymon. Kraków: 2015.
2016. Marini: Sługa liturgii. Tłum. A. Kazimierczak. Ząbki: 2010.
2017. Szmyd: Liturgika katolicka. Podręcznik szkolny. Lwów: 1928.

Urs von Balthasar: Credo. Medytacje o składzie apostolskim. Przekł. J. D. Szczurek. Kraków: 1997.

Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. I. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.

Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. III. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.

1988. Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. V. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.
1989. Pietras: Herezje. Kraków: 2019.
1990. Paprocki: Eucharystia jako sakrament sakramentów. W: „Elpis”. T. 4. Nr 6. 2002 (s. 155-167).
1991. Powodowski: Liturgia czyli opisanie Mszy Świętej i jej obrzędów. Przekł. D. Makowski. Kraków: 2022.

Manzanares: Myricæ. W: Not. Vol. 106-107. Vatican: 1975 (s. 196-201).

Schuster: Liturgia a pobożność prywatna. W: ,,Mysterium Christi”. R. 2. Nr 7. 1931 (s. 299-303).

1. G. B. De Paulorena: Anamneza: wspomnienie i proroctwo. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XIV. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2010 (s. 100-128).

Andrasz: Kolekta o Najśw. Sakramencie. „Deus, qui nobis sub Sacramento”. W: MCh. R. 1. Nr 4. 1930 (s. 10-16).

Cierniewski: Przeżycie chrztu świętego. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 4. 1938/1939 (s. 145-157).

Danielou: Pisma wybrane. Przekł. S. Federowicz. Kraków: 2011.

2019. Driscoll: Co się wydarza podczas Mszy. Przekł. E. E. Nowakowska. Kraków: 2019.
2020. Glaser: Druga droga do liturgii. W: „Mysterium Christi”. R. 9.Nr 1. 1937 (s. 17-20).
2021. Grześkowiak: Do końca ich umiłował. Liturgia Eucharystii. Katowice: 1987.
2022. Huzinga: Homo laudens. Zabawa jako źródło kultury. Tłum. M. Kurecka, W. Wirpsza. Warszawa: 1985.
2023. Korzonkiewicz: Pascha nostrum… W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 4. 1931 (s. 153-155).
2024. Korzonkiewicz: ,,Profusis gaudiis”. Wiązanka myśli o liturgii Zielonych Świąt. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 5. 1931-1932 (s. 193-197).
2025. K. Pytel: Nieustająca pieśń chwały. W: LUC. Red. J. Hadalski. Poznań: 2017 (s. 131-137).
2026. Kraft: Liturgia i Ruch Liturgiczny. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 102-114).
2027. Kraft: Liturgia i Ruch Liturgiczny. W: Mch. T. II. Nr 4. 1932/3 (s. 160-167).
2028. Kupczak: „Dlatego opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją, i będą dwoje jednym ciałem. Tajemnica to wielka, a ja mówię: w odniesieniu do Chrystusa i do Kościoła” (Ef 5, 31-32). Wprowadzenie do teologii sakramentu małżeństwa. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2016 (s. 123-158).
2029. Mokrzycki: Życie społeczne we Mszy św. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 17-22).
2030. Pinsk: Rok kościelny w niebezpieczeństwie. W: MCh. R. 3. Nr 1. 1931/1932 (s. 8-13).
2031. P. Rosato: Wprowadzenie do posoborowej liturgii sakramentów. Tłum. A. Baron. Kraków: 1998.
2032. Przygoda: Antyfony na święto Epifanii. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 2. 1031/1932 (s. 49-51).
2033. Ratzinger: Bóg Chrystusa. Przekł. J. Zychowicz. Kraków: 2022.
2034. Ratzinger: Duch liturgii. Tłum. E. Pieciul. Kraków: 2000.
2035. Worocniecki: Doniosłość wychowawcza liturgii eucharystycznej. W: MCh. R. I. Nr 1. 1930 (s. 15-18).

Bieszk: Od staro zapustnej do wielkiejnocy. W: „Mysterium Christi”. R. 8. Nr 3. 1936/1937 (s. 65-68).

Bieszk: Przez Chrystusa, Pana naszego. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 8-17).

Dąbrowski: Antyfony „O”. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 1. 1931-1932 (s. 1-8).

1987. Gamber: Das Geheimnis der sieben Sterne: zur Symbolik der Apokalypse. Regensburg: 1987.
1988. Gamber: Das Opfer der Kirche nach dem Neuen Testament und den frühesten Zeugnissen. Regensburg: 1982.
1989. Gamber: Gemeinsames Erbe: liturgische Neubesinnung aus dem Geist der frühen Kirche. Regensburg: 1980.
1990. Gamber: Kult und mysterium: das Liturgieverständnis der frühen, ungeteilten Christenheit. Regensburg: 1983.
1991. Gamber: Opfer und Mahl: Gedanken zur Feier der Eucharistie im Geist der Kirchenväter. Regensburg: 1982.
1992. Gamber: Sacrificium Missæ: zum Opferverständnis und zur Liturgie der Frühkirche. Regensburg: 1980.
1993. Gamber: W stronę Pana! Pytania o budowę kościołów i modlitwę w kierunku wschodnim. Tłum. A. Huculak. Rzeszów: 2012.
1994. Grzywocz: Liturgia jako modlitwa. W: „Modlitwa Kościoła”. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 17-28).
1995. Hemmerle: Vorspiel zur Theologie. Einübungen. Freiburg: 1976.
1996. Małys: Życie i duch kształtowane przez liturgię. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017.
1997. Porosło: Liturgia życia. Katecheza mistagogiczna. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 141-150).
1998. Porosło: Przez rzeczy widzialne do niewidzialnych – symbol właściwym językiem liturgii.
      W: „Teologia żyjąca w liturgii”. Red. K. Porosło. Kraków: 2010 (s. 86-109).
1999. Porosło: To mówi Amen. Spotkanie z Chrystusem z Apokalipsy. Kraków: 2014.
2000. Rahner: Pisma wybrane. T. II. Przekł. G. Bubel. Kraków: 2007.
2001. Rahner: Schriften zur Tehologie VIII. Einsiedeln-Zürich-Köln: 1966.
2002. Von. Oost: Chrystus w liturgji. W: „Mysterium Christi”. R. 1. Nr 5. 1930 (s. 6-13).
2003. Von Oost: Corpus Christi (Boże Ciało). W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 6. 1931 (s. 241-247).
2004. Von Oost: Duch Święty a liturgia. W: „Mysterium Christi”. R. 4. Nr 5. 1932/3 (s. 129-135).
2005. Von Oost: Na marginesie nowej książki. W: „Mysterium Christi”. R. 9. Nr 3. 1937/1938 (s. 85-89).
2006. Von Oost: Popielec. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 3. 1931-1932 (s. 97-102).

Liturgia Godzin z Janem Pawłem II i Benedyktem XVI. T. XXXIII. Red. S. Dziwisz (i in.). Tarnów: 2007.

Kołodziej: Zgromadzenie liturgiczne jako rzeczywistość teologiczno-kanoniczna
w ministerialnym posługiwaniu Kościoła. Wrocław: 2012.

Kordel: Liturgja źródłem radości. W: „Mysterium Chrisi”. R. 7. Nr 7-8. 1936 (s. 208-218).

Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999.

Majewski: Świętość Boga a świętość człowieka. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XX. Kraków: 2016 (s. 61-86).

Mnich Kościoła Wschodniego: Ofiara liturgiczna. Tłum. M. Romanek. Wyd. II. Kraków: 2014.

Mnich Kartuski: Miłość i milczenie. Tłum. S. Sztuka. Wyd. II. Kraków: 2011.

Lègaut: Nawiedzenie. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 22-29).

Przanowski: Eucharystia – „Zadatek przyszłej chwały” (Pignus futuræ gloriæ). W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 83-128).

1. Uniżycki: Historia sakramentologii. W: „Znaki Tajemnicy”. Red. K. Porosło, R. J. Woźniak. Kraków: 2018 (s. 15-42).
2. Von Kochem: Wykład Ofiary Mszy Świętej. Częstochowa: 2020.
3. Zachara: Eschatologiczny wymiar chrztu i Eucharystii w wybranych świadectwach z I tysiąclecia. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 30-52).

Casel: Chrześcijańskie misterium kultu. Przekł. M. Wolicki. Kraków: 2000.

Casel: Liturgiczne znaczenie świąt. W: „Mysterium Christi”. R. 8. Nr 9. 1937 (s. 261-268).

Casel: Pamiątka Pana w liturgii pierwotnego Kościoła. Przekł. A. Ziernicki, D. Świderski. Wyd. II. Kraków: 2014.

1. Recelj: Święci w liturgji. W: „Mysterium Christi”. R. 1. Nr 6. 1930 (s. 1-7).

Kruk: Czym się Panu odpłacę… W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/czym-sie-panu-odplace/, [dostęp: 01.03.2023].

Maciaszek: W bliskości Boga. Jak żyć liturgią? Kielce: 2012.

Napiwodzki: Bliżej, niż się wydaje. O końcu świata, millenaryzmie i chrześcijańskiej nadziej. Kraków: 2010.

Nowakowski: Eschatologiczny charakter liturgii wschodniej. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 51-80).

Sczaniecki: Msza po staremu się odprawia. Wyd. III. Kraków: 2011.

2020. Sczaniecki: Służba Boża w dawnej Polsce. Kraków: 2020.
2021. Sczaniecki: Viventis et videntis. W: RBL. T. XI. Nr 6. 1958 (s. 507-515).

Guardini: Liturgia i formacja liturgiczna. Przekł. P. Napiwodzki. Kraków: 2022.

Guardini: O Bogu żywym. Tłum. K. Wierszyłowski. Warszawa: 1987.

Guardini: Vom Geist der Liturgie. Freiburg-Basel-Wien: 1962.

Guradini: Znaki święte. Przekł. J. Birkenmajer. Wrocław: 1982.

2017. Woźniak: Szkoła patrzenia. Rozmowy w Trójcy Świętej. Kraków: 2017.

Rak: Pojęcie liturgii w świetle nauki Soboru Watykańskiego II. W: „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”. T. 4. 1971 (s. 309-324).

2017. Sarah, N. Diat: Moc milczenia. Przeciw dyktaturze hałasu. Przekł. A. Kuryś. Warszawa: 2017.

Jeziorski: Eucharystia. Krok po kroku. Tyczyn: 2011.

Hiżycki: Tyniecki Wieczernik. Krótkie rekolekcje o Duchu Świętym. Kraków: 2020.

Nowak: Ubi Caritas et amor. W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/ubi-caritas-et-amor/, [dostęp: 01.03.2023].

Grabowski: Argument: Pan Jezus się nie obrazi. W: ,,Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/Argument-Pan-Jezus-sie-nie-obrazi/, [dostęp: 14.01.2023].

Grabowski: Interpretacja naiwna czy mistyczna? Alegoryczne odczytanie rytu Mszy św. drogą do duchowości liturgicznej. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 57-92).

Jelonek: Na spotkanie z Panem. Kraków: 2020.

10. Pawluk: Czynny udział wiernych w Mszy św. w świetle soborowej odnowy liturgicznej. W: „Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny”. T. 10. Nr 3-4. 1967 (s. 225-252).
11. P. O’Malley: Dar Komunii: liturgiczna poetyka hymnu Ubi Caritas. W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/dar-komunii-liturgiczna-poetyka-hymnu-ubi-caritas/, [dostęp: 01.03.2022].
12. Schneider: Znaki bliskości Boga. Tłum. J. Tyrawa. Wrocław: 1995.
13. Stępień: Pseudo-Dionizy Areopagita. Chrześcijanin i platonik. Warszawa: 2010.

Ver Sacrum. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 4. 1931/1932 (s. 145-148).

Bołoz: Eklezjalne aspekty moralności chrześcijańskiej. Kraków: 1992.

Mówka: Błogosławieni słudzy czekający Pana. W: MCh. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 3-8).

Pałęcki: Pytanie o liturgię. Lublin: 2015.

Rzemiński: Eucharystia liturgią nieba i ziemi. Kraków: 2012.

Świerzawski: Rok liturgiczny naszą dorgą z Chrystusem. Sandomierz: 2004.

Schultz: Tajemnica Ducha Świętego. W: MCh. R. 9. Nr 5. 1937/1938 (s. 129-132)

jacktoto link slot penidabet toto togel jacktoto jacktoto link jacktoto cabe4d cabe4d rimbatoto rimbatoto rimbatoto cabe4d cabe4d rimbatoto bandar togel cabe4d rimbatoto jacktoto cerutu4d slot resmi link jacktoto toto togel jacktoto jacktoto jacktoto jacktoto situs slot penidabet penidabet penidabet jacktoto situs hk pools toto hk toto slot jacktoto bento4d