Rola wody w rytach wschodnich – Część II (Objawienie Pańskie)

UWAGA: TEKST JEST PISANY Z PERSPEKTYWY TEOLOGII PRAWOSŁAWNEJ

Na całym chrześcijańskim Wschodzie to święto, obchodzone 6 stycznia, utożsamiane jest z Chrztem Pańskim – w przypadku Ormian równocześnie z Narodzeniem Chrystusa, zgodnie ze starszą praktyką. Przez to wszystkie ryty wschodnie przewidują obrzęd wielkiego poświęcenia wody. Przypomina on – chyba najbardziej w rytach bizantyjskim i koptyjskim – poświęcenie wody chrzcielnej. Jest to tak ważny i głęboki rytuał, iż często podaje się go jako najlepszy przykład na to, iż ryty wschodnie mają więcej, niż siedem sakramentów. Mimo pewnych różnic, z łatwością można zauważyć wspólną strukturę, ideę oraz terminologię tego obrzędu w różnych rytach wschodnich.

Ryt bizantyjski

W porządku bizantyjskim zależnie od tradycji mogą występować pewne różnice związane z tym obrzędem. Wyróżnia się tutaj dwie większe grupy tradycji tego obrzędu: grecką i słowiańską. W obydwu jednak tzw. wielkiej agiasmy dokonuje się dwa razy: w Wigilię Epifanii oraz w sam dzień święta. W przypadku tradycji greckiej w dniu święta występuje dodatkowa modlitwa – poza tym obrzęd wygląda identycznie. W Wigilię Teofanii wielkie poświęcenie wody odbywa się po Liturgii św. Bazylego łączonej z wieczernią (od poniedziałku do piątku włącznie) lub po wielkiej wieczerni (sobota-niedziela), która ma te same 13 starotestamentowych co w przypadku łączenia z Liturgią. Z kolei w dniu święta obrzęd ma miejsce bezpośrednio po Boskiej Liturgii – św. Jana Chryzostoma od wtorku do soboty włącznie albo św. Bazylego Wielkiego w niedzielę lub poniedziałek. W Wigilię Teofanii w niektórych tradycjach – np. arabskiej – po wielkim poświęceniu kapłan dokonuje tylko pokropienia świątyni, bez kropienia wiernych indywidualnie oraz zabierania butelek z wodą przez zgromadzonych. To jakby zaznaczenie, iż właściwa uroczystość jeszcze nie nadeszła.

W Polsce używa się wersji słowiańskiej, stąd zostanie przytoczony jej porządek. Kapłani i asysta liturgiczna wychodzi procesyjnie do głównej nawy lub przedsionka (narteksu) albo nad zbiornik wodny: rzekę, jezioro, staw, morze, a nawet fontannę. Temu towarzyszy śpiew specjalnych troparionów na ton 2, pierwszy z nich podkreśla sakramentalny charakter obrzędu: Głos Pański woła nad wodami, mówiąc: Przyjdźcie, przyjmijcie wszyscy Ducha mądrości, Ducha rozumu, Ducha bojaźni Bożej, objawiającego Chrystusa[1]. Drugi z kolei podkreśla fakt, iż w dniu święta żywioł wody zostaje uświęcony – to element przebóstwienia całego stworzenia. Jeśli procesja trwa dłużej, może być śpiewany troparion – krótki hymn ukazujący esencję święta – Epifanii na ton 1: Gdy chrzciłeś się, Panie, w wodach Jordanu… Czytane są trzy paremije, tj. fragmenty Starego Testamentu:  Iz 35, 1-10, Iz 55, 1-13, Iz 12, 3-6. Należy tu jednak dodać, iż na Liturgii Wigilii święta, która łączy się z wieczernią, odczytuje się aż 13 fragmentów ze Starego Testamentu (o 5 więcej niż na Liturgii Narodzenia Pańskiego i o 2 mniej niż na Liturgii Wielkiej Soboty) i wszystkie one mówią o roli wody. W trakcie obrzędu po czytaniach od razu następuje śpiew prokimenonu – wersetu psalmu z refrenem – jest on typowy dla sakramentu chrztu oraz niektórych innych świąt związanych tradycyjnie ze chrztami, jak Sobota Wskrzeszenia Łazarza (dzień przed Niedzielą Palmową): Pan jest światłem moim i zbawieniem moim, kogóż miałbym się lękać? Pan jest obrońcą mego życia, kogo miałbym się trwożyć[2]? Lektor(ka) odczytuje tzw. Apostoła, w tym przypadku 1 Kor 10, 1-4. Potem zostaje odśpiewane alleluja na ton 4 z wersetem: Głos Pana nad wodami, zagrzmiał Bóg majestatu, Pan nad niezmierzonymi wodami, i duchowny odczytuje Ewangelię o chrzcie Chrystusa (Mk 1, 9-11).[3] Taki układ czytań podkreśla rangę tego obrzędu. Po Ewangelii następuje ektenia – czyli różne prośby, które mają stały charakter – skonkludowana dodatkowymi wezwaniami dotyczącymi wody oraz jej skutków. Część z nich zawiera wątki epiklezy, tj. przyzywania Ducha Świętego: O darowanie jej łaski zbawienia i błogosławieństwa Jordanu przez moc, działanie i zstąpienie Świętego Ducha, do Pana módlmy się; Abyśmy zostali oświeceni duchowym oświeceniem i pobożnością przez zstąpienie Świętego Ducha, do Pana módlmy się; Abyśmy przez napicie się tej wody stali się godnymi napełnienia uświęceniem niewidzialną obecnością Świętego Ducha, do Pana módlmy się. Woda ta, choć nie jest równa Eucharystii, może mieć nieco podobne skutki, jeśli spożywa się ją z wiarą: Aby ta woda stała się darem uświęcającym, oczyszczeniem grzechów, uzdrowieniem dusz i ciał, pożyteczną we wszelkich potrzebach, do Pana módlmy się.[4]

Dobitniej epiklezę widać w słowach kapłana wypowiadanych trzykrotnie w trakcie modlitw następujących po ektenii, które mają być wygłaszane w sposób tajemny, czyli, w terminologii wschodniej tyle, co sakramentalny: Ty przeto, Miłujący człowieka, Królu, przyjdź i teraz przez zstąpienie Świętego Twego Ducha, i uświęć tę wodę[5]. Modlitwy łączą wydarzenie Objawienia Pańskiego z sakramentem chrztu oraz odbywającym się poświęceniem wody:  Z ręki sługi raczyłeś przyjąć w Jordanie chrzest, aby jako bezgrzeszny nadać wodzie moc uświęcania i uczynić nam drogę do odrodzenia z wody i Ducha, i obdarzyć nas pierwotną wolnością. Tej to właśnie Boskiej Tajemnicy dziś uroczyście obchodząc pamiątkę, prosimy Ciebie, Władco, Miłujący człowieka, pokrop i nas, niegodne Twoje sługi, według Twej Boskiej obietnicy, wodą czystą, darem Twego miłosierdzia, i niech modlitwy nas grzesznych nad tą wodą będą przyjemne Twojej łaskawości[6]. Przy niektórych momentach kapłan dmucha na wodę – jako tchnienie Ducha; może też zanurzyć świece, co się wydaje być bardziej polską tradycją. Inna możliwość to zanurzenie bazylii lub innej rośliny. Cykl długich modlitw kończy się wezwaniem: Sam i teraz, Władco, uświęć tę wodę Duchem Twoim Świętym (x3), i udziel wszystkim dotykającym jej i spożywającym ją, i namaszczającym się nią, uświęcenie, zdrowie, oczyszczenie i błogosławieństwo. Następuje modlitwa na skłonienie głów, specjalna na tę okazję: Nakłoń, Panie, Twoje ucho i usłysz nas, który w Jordanie zechciałeś być ochrzczonym i uświęciłeś wody. Pobłogosław nas wszystkich, którzy przez skłonienie głów oznaczamy nasze poddaństwo i uczyń nas godnymi Twego uświęcenia przez spożycie tej wody, Panie, na uzdrowienie duszy i ciała.

Na koniec, przy trzykrotnym śpiewie troparionu święta na ton 1 Gdy chrzciłeś się, Panie, w wodach Jordanu…, kapłan zanurza krzyż w wodzie. Warto tu zaznaczyć, iż naczyń z wodą może być wiele. Tak samo jeśli chodzi o butelki z wodą, które wierni zabierają do domów – mogą być już wypełnione wodę przez parafię, a mogą być też puste, by przybyli sami sobie nabrali wody. Duchowieństwo najpierw kropi wodą całą świątynię. Jeśli wszystko odbywa się na zewnątrz, może występować – w różnych formach – konkurs o wyłowienie krzyża wrzuconego do wody przez kapłana. A gdzieniegdzie bez konkursu wierni wchodzą do wody. Koniec obrzędu to pokropienie głowy każdego przybyłego przez duchownego. Woda z tego obrzędu, potocznie zwana jordańską, przechowywana jest przez cały rok. Oprócz dnia święta pije się ją na czczo w razie potrzeby duchowej i/lub fizycznej.

Istotnym przedłużeniem tego sakramentu jest wizyta duszpasterska z wodą jordańską w domach: Pisze o tym prawosławnym metropolity Trypolisu (Patriarchat Antiocheński) Efrem (Kiriakos): Ten obrzęd zawiera w sobie służbę nazwaną wielkim poświęceniem wody, który dokonuje się w Cerkwi, a do tego jest służba poświęcenia mieszkań i posiadłości – co rozciąga się z Cerkwi – po poświęceniu wiernych w nich poprzez pokropienie ich wodą święconą. Można zauważyć, iż niektórzy wyrażają się o wizycie kapłana z wodą jordańską [całość po arabsku to ghattasijja] jako o zwyczaju. Prosimy, by poprawili takie stwierdzenie, i nazywali całość „obrzędem cerkiewnym” czy też „służbą sakramentalną”, ponieważ  jest ona rozciągnięciem obrzędu czy też właściwie sakramentu wielkiego poświęcenia wody.[7] Owe wizyty, w zależności od tradycji lokalnej, odbywają się albo w okresie święta Epifanii (do 14 stycznia włącznie), albo wręcz w kolejnych tygodniach, do rozpoczęcia Wielkiego Postu.

Ryt koptyjski (egipski)

W rycie koptyjskim wielkie poświęcenie wody, tzw. Laqān, ma miejsce po jutrzni w dniu święta Teofanii. Przy hymnie świątecznym oraz zwyczajnym Królu pokoju kapłani przechodzą do miejsca, gdzie ma być święcona woda – przed ikonostas, na środku cerkwi. Po ektenii (litanii) z różnymi intencjami kapłan okadza naczynie z wodą, po czym śpiewane są specjalne świąteczne wersety – różne w zależności czy to święto wypada w okresie od niedzieli do wtorku lub od środy do soboty. Po odczytaniu psalmu 50 następują czytania: Hbk 3,2-19; Iz 35,1-2; Iz 40,1-5; Iz 9,1-2, Ba 3,36-4,4; Ez 36,25-29; Ez 47,1-9; 1 Kor 10,1-13.

Tutaj następuje kolejny segment hymnów, razem ze specjalną wersją trisagionu: Święty Boże, Święty Mocny, Święty Nieśmiertelny Który zostałeś ochrzczony w Jordanie, zmiłuj się nad nami[8]. Po fragmencie psalmu (113,3,5) następuje odczytanie Ewangelii: Mt 3,1-17. Następnie kapłan, trzymając krzyż z trójświecznikiem, śpiewa Panie zmiłuj się, a lud odpowiada 10 razy, w powolnym tonie. Kapłan w wodzie czyni znak krzyża krzyżem trzymanym w ręku trzy razy, gdy zgromadzeni śpiewają odpowiedź na Ewangelię w świątecznym tonie. Następuje ektenia za chorych, uwięzionych, będących w utrapieniu, podróżujących, za obfitość plonów, za władze, za zmarłych, o oczyszczenie. Wreszcie następuje specjalna ektenia tego obrzędu z prośbą o błogosławieństwo wód na ziemi. Wówczas kapłan ponownie trzyma krzyż z trójświecznikiem, a wierny lud śpiewa 100 razy Panie zmiłuj się.

Po tych modlitwach wszyscy recytują Wyznanie wiary i następuje część nazywana Anaforą – analogiczna w strukturze i treści, jak ma to miejsce na Boskiej Liturgii, z tym że przedmiotem przemiany są nie chleb i wino w Ciało i Krew Pańskie, lecz woda, która ma mieć naturę sprzed Upadku, uzdrawiającą dusze i ciała, pełną Łaski Bożej. Na koniec poświęcenia jeden z kapłanów macza czysty materiał w wodzie, a następnie naznacza nim czoło głównego celebransa – na wzór tego, jak to uczynił św. Jan Chrzciciel wobec Jezusa Chrystusa. Śpiewany jest psalm 150, ludzie mogą zaczerpnąć wody, by ją zanieść do domów. Kapłan wygłasza modlitwę: Dziękujemy Tobie, Panie Boże, że uczyniłeś nas godnymi spełnić to święte misteirum [tj. sakrament]. Prosimy Ciebie, Miłujący Człowieka: daruj czystość naszym duszom i czystość ciałom, tak byśmy byli oczyszczeni z wszelkiej plugawości. Oświeć nasze dusze i umysły, byś odkrył nam widzę o tym misterium [sakramencie]. I prowadź nas na wysokości poprzez przytoczone wcześniej przykłady. Albowiem Tobie należna jest wszelka chwała, Chryste Boże nasz, wraz z Twym Dobrym Ojcem i Świętym Duchem, teraz i zawsze, i na wieki, wieków, amen[9]. Dopiero potem zaczyna się Boska Liturgia święta.

Ryt syriacki (tradycje aramejska i malankarska-indyjska)

Także w rycie syriackim obrzęd wielkiego poświęcenia wody rozpoczyna się od razu po jutrzni. Ideałem jest, by procesja z kapłanami, asystą liturgiczną i naczynie wody przykrytym stosownym materiałem i z umieszczonym nań krzyżem wyszła z cerkwi i ją obeszła przy śpiewie stosownych hymnów. Po modlitwach początkowych, w tym psalmie 50 i Magnificat, kapłan wygłasza specjalny typ modlitwy sedro na to święto, która wprowadza do dalszych obrzędów. Wysławiają ona Chrystusa jako Stwórcę i Światłość wszystkiego i wszystkich, a wychwalanie jest należne zwłaszcza w trakcie tych świętych uroczystości poświęcania wód.

Następują czytania biblijne: Lb 20,1-11; 2 Krl 3,19-25; Iz 22,1-16; Dz 8,35-40, Hbr 10,15-25, J 4,4-42. Po Ewangelii diakon wygłasza specjalną ektenię, w trakcie której prosi, by poświęcana woda była na odegnanie demonów i oczyszczenie z grzechów – zostają tu też przywołane wydarzenia Starego Testamentu związane z wodą, np. Mojżesz i skała, prorok Eliasz. Po tym kapłan okadza naczynie z wodą, a wszyscy recytują Wyznanie wiary. Bezpośrednio po nim duchowny recytuje modlitwę: O Stwórco Wód, Wszystko Czyniący i Zmieniający wszystko, pobłogosław te wody mocą Twego Świętego Ducha i daruj im łaskę i moc przeciwko wszystkim sprzeciwiającym się nam siłom, daruj tym wszystkim, którzy będą uczestniczyć w tych wodach [terminologia adekwatna jak do Eucharystii – udziału w Ciele i Krwi Pańskich, podobnie jak w rycie bizantyjskim, przyp. tłum.] poprzez ich picie lub pokropienie lub w jakikolwiek inny sposób, uzdrowienie duszy i ciała oraz bogate miłosierdzie od Ciebie, usunięcie wszelkiego zła, zbawienie oraz pokój w życiu poprzez łaskę naszego Pana Jezusa Chrystusa, i Twego Ojca i Twego Ducha Świętego, jedynego Świętego, Dobrego, Godnego Czci i Życiodajnego, Który jest współistotny z Tobą, teraz i zawsze, i na wieki, wieków[10].

Tu następuje dialog analogiczny do początku Anafory Eucharystycznej, przy czym prośby kapłana dotyczą oczywiście wody, by Duch Święty zstąpił na nią, tak oto dając łaskę Jordanu. Znajdujemy tu jednak mniej analogii wobec Anafory, niż w porządku koptyjskim, np. nie ma hymnu Święty Święty… Po tych modlitwach kapłani podnoszą naczynie do góry, i następuje obrzęd podwyższenia wody na cztery strony świata – na inne święta dotyczy to krzyża lub palmy. Następnie kapłan symbolicznie, na kształt krzyża, po kropli, wlewa do chrzcielnicy nowo poświęconą wodę, a następnie naczynie zostaje przeniesione na ołtarz, gdzie stoi aż do końca Boskiej Liturgii, która ma miejsce po tym obrzędzie. Na koniec wierni biorą wodę do domów.

Ryt ormiański

Ormiański Kościół Prawosławny (orientalny) jako jedyny zachował starożytną tradycję obchodzenia Narodzenia i Objawienia (rozumianego jako Chrzest) Pańskiego jednego dnia, 6 stycznia. Wielkie poświęcenie wody, zwane Chrorhnek, ma miejsce na koniec Boskiej Liturgii święta, na krańcu części ołtarzowej. Na początku obrzędu spośród męskiej części parafian zostaje wybrany „Ojciec Chrzestny Świętego Krzyża”. Zostaje on ubrany w szatę noszoną przez członków chóru oraz stosowne buty (typ kapci ołtarzowych), i po udzieleniu Eucharystii wstępuje do części ołtarzowej, gdzie dostaje krzyż do trzymania w trakcie obrzędu. Ten krzyż zostanie użyty przez kapłana do zanurzenia w wodzie, by ją pobłogosławić.

Właściwa część obrzędu rozpoczyna się bezpośrednio po Liturgii okadzeniem naczynia na wodę oraz wyniesieniem go przez diakonów. Kapłan nalewa doń wody na kształt krzyża, śpiewając ps 28,3-24. Następują czytania: Iz 12,3-6; Joz 3,14-17; Wj 15,22-27; 2 Krl 2,19-22; Ez 47,1-12. Śpiewany jest 11 werset psalmu 95, po czym zostaje odczytany fragment pierwszego listu apostoła do Koryntian, 10,1-4 oraz Ewangelii: Mt 3.

Następuje ektenia (litania), gdzie wznoszone są specjalne prośby o zstąpienie Świętego Ducha na tę wodę i błogosławieństwo Jordanu. Potem kapłan odczytuje modlitwę poświęcenia wody autorstwa św. Bazylego Wielkiego: …Dzisiejszy świąteczny dzień jest Boski i niebiański, święty i czcigodny. Niebiańskie promienie światła Świętego Ducha jasno oświecają świat. Dzisiaj ta Światłość oczyszcza wody, oświeca stworzenie i czyni je bytami duchowymi. Dzisiaj ziemia jest zaszczycona staniem się nowym niebem, albowiem Syn Boży objawił się na ziemi i chodzi pośród ludzi. Dzisiaj On przychodzi nad rzekę Jordan. Wchodząc do niej, On oczyszcza wody i oświeca stworzenie, tak by mogło ono być oczyszczone poprzez wodę i ożywione w Duchu[11]. Potem prezbiter lub diakon wygłasza specjalną ektenię (litanię) przez trzynastowiecznego ormiańskiego teologa i hymnografa, wardapeta Hovhannesa Bluz z Dzordzor, m. in. z takim wezwaniem: O Oczyszczający świat, który oczyściłeś wody Jordanu, daj pieczęć odnowienia dzieciom Syjonu, daruj oczyszczenie Twej Cerkwi i wolność Twemu ludowi[12].

Następuje śpiew specjalnych hymnów, kapłan zanurza krzyż w wodzie, i wlewa doń ze specjalnego naczynia w kształcie gołębicy miro (krzyżmo). Duchowny zwraca krzyż Ojcu Chrzestnemu. Na koniec obrzędu wszyscy wierni podchodzą do niego, by ucałować krzyż i otrzymać wodę święconą do domów, mówiąc przy tym: Obyśmy byli godnymi Twej pomocy i zostali przyjęcie, uzdrowieni, pobłogosławieni i uświęceni przez Ciebie [tj. Boga działającego za sprawą krzyża i wody][13].

Dominika Kovačević

Bibliografia:

1. Blessing of water. Order of Baptism of our Lord Jesus Christ according to the rite of the Armenian Church, https://drive.google.com/file/d/1EjaR3AbSkCbfhh1E-wnBnMhPRLGPY_aE/view [13.01.2023].
2. Holy Liturgy of Denaha (Epiphany), https://www.stgregorioschurchdc.org/static/resources/home/resource-files/holy-liturgy-of-denaha.pdf [12.01.2023]
3. Objawienie Pańskie, https://wiadomosci.cerkiew.pl/news.php?id_n=3573 [11.04.2022].
4. Obrzęd wielkiego poświęcenia wody w święto Teofanii, http://www.liturgia.cerkiew.pl/euch/rok/teofania_woda.pdf [11.04.2022].
5. Rites of Epiphany Laqan لقان عيد الظهور األلهي, https://stnoufer.files.wordpress.com/2015/01/lakan-of-epiphany.pdf [12.01.2023].

[1] Obrzęd wielkiego poświęcenia wody w święto Teofanii, s. 1, http://www.liturgia.cerkiew.pl/euch/rok/teofania_woda.pdf [11.04.2022].

[2] Tamże, s. 2.

[3] Tamże, s. 3.

[4] Tamże, s. 4.

[5] Tamże, s. 5.

[6] Tamże.

[7] Objawienie Pańskie, https://wiadomosci.cerkiew.pl/news.php?id_n=3573 [11.04.2022].

[8] Rites of Epiphany Laqan لقان عيد الظهور األلهي, https://stnoufer.files.wordpress.com/2015/01/lakan-of-epiphany.pdf, s. 35.

[9] Tamże, s. 91-92.

[10] Holy Liturgy of Denaha (Epiphany), https://www.stgregorioschurchdc.org/static/resources/home/resource-files/holy-liturgy-of-denaha.pdf , str. 24-25.

[11] Blessing of water. Order of Baptism of our Lord Jesus Christ according to the rite of the Armenian Church, https://drive.google.com/file/d/1EjaR3AbSkCbfhh1E-wnBnMhPRLGPY_aE/view [13.01.2023], s. 14.

[12] Tamże, s. 20.

[13] Tamże, s. III.