Udzielanie urzędów kościelnych u Hipolita Rzymskiego (+236)

Ostatnimi czasy dość dużo było pisane na temat święceń w sakramentarzach i przedtrydenckich pontyfikałach. Jednakże zostało tutaj pominięte wspomnienie o święceniach w dziele przypisywanym Hipolitowi Rzymskiego (+236) pt. Tradycja Apostolska. Warto więc zagłębić się w tekst tego autora, aby zaobserwować kilka niuansów związanych ze stopniami niższymi i ceremonią udzielania wyższych posług.

Hipolit Rzymski (+236) w swoim dziele wzmiankuje o następujących kościelnych posługach: biskupstwo, prezbiterat, diakonat, służba wdowy, lektorat, służba dziewicy, subdiakonat, służba mających dar uzdrawiania[1]. W tym zestawieniu ważna jest kolejność. Jednakże zanim o niej, to warto tutaj dokonać pewnej redukcji. Należy mianowicie usunąć z tej grupy te stopnie, które nie wpisywały się do ówczesnej zasady (głosiła ona, że każdy stopień musi mieć odzwierciedlenie w celebracji liturgicznej)[2], a więc: wdowę, dziewicę, wyznawcę i tych z darem uzdrawiania. Teraz widać: biskupa, prezbitera, diakona, lektora i subdiakona. Czy jednak te stopnie były wówczas hierarchią? Jest to wątpliwe. Prawdopodobnie tylko trzy pierwsze były do niej zaliczane[3]. Dwa kolejne nie były jeszcze (w dzisiejszym tego słowa znaczeniu) sklerykalizowane[4]. Jednakże nie ulega wątpliwości, że subdiakonat był niższy od lektoratu[5]. Świadczy o tym sam obrzęd udzielania tych posług: subdiakona się tylko mianuje do pomocy diakonowi, podczas gdy lektorowi przekazuje się księgę[6]. Podobieństwo tych stopni pod kątem obrzędu znajduje się dopiero w Kanonach tegoż autora, które złożono w całość w IV wieku., a więc kilkadziesiąt lat po śmierci Hipolita Rzymskiego (+236)[7]. Wówczas do obrzędu ustanowienia subdiakona (nazwa jest tutaj bardzo ważna) dodano przekazanie księgi – konkretnie Ewangelii[8]. Wówczas też jasno określono, że obydwie posługi ma przekazywać biskup. W poprzednim dziele taka nota była zawarta jedynie odnośnie do lektoratu[9]. Daje się więc tutaj zauważyć drobny niuans: subdiakonat w III wieku jest niżej niż lektorat, a obydwie posługi nie są odłączone od wiernych, lecz im przysługują.

Tradycja Apostolska obfituje także w pierwsze teksty obrzędów święceń wyższych – episkopatu, prezbiteratu i diakonatu. Warto się teraz w nie zagłębić.

Konsekracja biskupa miały miejsce po publicznych wyborach, w których prócz kleru brał udział także laikat. Dopiero po aprobacie ludu można było przystępować do obrzędu sakry biskupiej. Dokonywano tego w dzień niedzielny. Ręce nakładali jedynie biskupi, prezbiterzy stali obok w milczeniu. Główny konsekrator nakładając swoje dłonie na elekta, wygłaszał modlitwę konsekracyjną. Oracja ta zawierała informację na temat sukcesji apostolskiej, wedle której konsekrowany otrzymywał Ducha Świętego, poprzez którego miał łączność z Apostołami i samym Chrystusem[10]. Z tej modlitwy wynika również, że biskup jest przewodnikiem życia liturgicznego powierzonej mu owczarni i staje nad prezbiterami[11].

Udzielenie święceń prezbiteratu odbywało się w niedzielę i polegało na nałożeniu rąk tak przez biskupa (na znak wyświęcenia), jak i przez innych prezbiterów (na znak aprobaty i dołączenia do rady prezbiterium; wcześniej wraz z ludem wybierano daną osobę na ten urząd)[12]. Jednakże tylko biskup wygłaszał modlitwę święceń. Zawierała ona informację, iż wyświęcony ma troszczyć się o lud i pomagać biskupowi w przewodzeniu ludowi. Zdaje się jednak, że prezbiter nie był wówczas zależny od biskupa, a przynajmniej tak można wnioskować z tej modlitwy[13]. Zdaniem C. Krakowiaka tekst modlitwy święceń nie wskazuje na to, że prezbiterów wyświęcano do składania ofiary, lecz raczej do pomocy przy kierowaniu ludowi, a ewentualne uczestnictwo prezbiterów w liturgii polegało na koncelebracji obrzędu, któremu przewodniczył biskup[14].

Natomiast udzielenie diakonatu polegało na nałożeniu rąk przez samego tylko biskupa na głowę wyświęcanego, po jego uprzednim wyborze przez lud i kler. Gest ten miał symbolizować, że diakoni nie przystępują do kapłaństwa, lecz do posługi[15]. Z modlitwy święceń, którą wypowiadał biskup, wynika, że diakon ma pomagać biskupowi podczas liturgii mszalnej. Jest więc to prawdziwie służebna posługa.

Powyższy tekst ukazał pojmowanie obrzędów i urzędów kościelnych w pierwszych wiekach Kościoła. To właśnie z Tradycji Apostolskiej Hipolita (+236) badacz dowiaduje się, jak wyglądały pierwsze obrzędy święceń. Teraz ta wiedza została przedstawiona także szerszemu gronu osób, aby opis historii ceremonii święceń był jaśniejszy i – gdy już zostanie on w całości dokonany – kompletny.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Faivre A.: Naissance d’une hierarchie. Les premiéres étapes du ursus clérical. W: ,,Théologie Historique”. V. 40. 2012.
2. Greshake G.: Być kapłanem dzisiaj. Przekł. Szymon W. Kraków: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów ,,W drodze”, 2010.Urz
3. Hippolyt: Canones. W: ,,Kanony Ojców Greckich“. Opr. Baron A., Pietras H.Kraków: Wydawnictwo WAM, 2009 (s. 176-203).
4. Hypolitus Romanus: Traditio Apostolica. Przekł. Paprocki H. W: ,,Studia Theologica Varsaviensia”. 14/1. 1976 (s. 145-169).
5. Krakowiak C.: Sakrament święceń. Święcenia biskupa. Lublin: TN KUL, 2020.
6. Krakowiak C.: Sakrament święceń. Święcenia prezbitera. Lublin: TN KUL, 2019.
7. Kwiatkowski D.: Obrzędy święceń prezbiteratu do X wieku. W: ,,Studia Liturgiczne”. T. VII. Red. Krakowiak C., Pałęcki W. Lublin: TN KUL, 2011 (s. 19-30).

[1] Zob. Hypolitus Romanus: Traditio Apostolica, I, 1-2. 6-13.

[2] Zob. Greshake G.: Być kapłanem dzisiaj. Przekł. Szymon W. Kraków: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów ,,W drodze”, 2010, s. 231.

[3] Zob. Faivre A.: Naissance d’une hierarchie. Les premiéres étapes du ursus clérical. W: ,,Théologie Historique”. V. 40. 2012, s. 57.

[4] Zob. Tamże, s. 48-49. W Kanonach jest również wzmianka o tym, że do stopnia subdiakona i lektora powinni być dopuszczani przede wszystkim ci, którzy nie są celibatariuszami. Zob. Hypolitus: Canones, kan. 7.

[5] Zob. Faivre A.: Naissance d’une hierarchie. Les premiéres étapes du ursus clérical. W: ,,Théologie Historique”. V. 40. 2012, s. 57.

[6] Zob. Hypolitus Romanus: Traditio Apostolica, I, 10. 12.

[7] Zob. Hypolitus: Canones, kan. 7.

[8] Zob. Tamże.

[9] Zob. Hypolitus Romanus: Traditio Apostolica, I, 10.

[10] Zob. Krakowiak C.: Sakrament święceń. Święcenia biskupa. Lublin: TN KUL, 2020, s. 28.

[11] Zob. Hypolitus Romanus: Traditio Apostolica, I, 2.

[12] Zob. Kwiatkowski D.: Obrzędy święceń prezbiteratu do X wieku. W: ,,Studia Liturgiczne”. T. VII. Red. Krakowiak C., Pałęcki W. Lublin: TN KUL, 2011, s. 23.

[13] Zob. Krakowiak C.: Sakrament święceń. Święcenia prezbitera. Lublin: TN KUL, 2019, s. 19.

[14] Zob. Tamże, s. 20.

[15] Zob. Hypolitus Romanus: Traditio Apostolica, I, 7.