Podstawy liturgii: Uczestnicy liturgii
Jeśliby przyjąć, że jedynym uczestnikiem tej świętej rozgrywki jest człowiek, to całe to przedsięwzięcie nie miałoby sensu, gdyż w końcu stałoby się ono dla niego nudne[1]. Dopiero wówczas, gdy dostrzega się w tej liturgii także innych, to zauważa się bez problemu, że jest ona czymś nader potrzebnym[2]. Z poprzednich tekstów tej serii wynika, że istnieją ,,jak gdyby” dwa główne podmioty liturgii: Bóg (dzielący się swoją miłością) i człowiek (odpowiadający na ową miłość)[3]. Jednak zawężenie pojęcia ,,uczestnika” do tych dwóch istot byłoby czymś błędnym, gdyż w samej Apokalipsie widnieje opis wielu innych istot, które składają Panu swoją chwałę (por. Ap 4-5; 6, 9; 7, 1-9; 14, 1; 21, 9)[4].
Tymi, o których w każdej liturgii mszalnej wspomina się, że śpiewają Bogu hymn uwielbienia, a do których dołącza się głos ludu, są Aniołowie[5]. To właśnie oznacza stwierdzenie Psalmisty, iż będzie uwielbiał Pana wobec Aniołów (por. Ps 138, 1), którzy nieustannie wpatrują się w twarz Boga Ojca (por. Mt 18, 10)[6]. Nie ulega wątpliwości, że Aniołowie mają do spełnienia konkretną rolę w świętej liturgii[7]. O nich wspominają teksty mszalne już w obrzędach wstępnych, gdy podczas pierwszego aktu pokuty prosi się ich o modlitwę[8]. Ich święta służba w niebie (por. Ps 103, 20) rozciąga się na ziemię, aby doprowadzić ludzi do wyznaczonego celu (por. Rdz 16, 7; Wj 14, 19)[9]. Owo niezliczone wojsko niebieskie (por. Ne 9, 6; Dn 7, 10) jest więc stale obecne w świętych obrzędach, towarzysząc celebracji, w której niebo łączy się z ziemią[10]. Kapłan w I Modlitwie Eucharystycznej prosi Boga, aby Ten raczył zesłać Anioła, który zaniesie składane dary na niebieski ołtarz[11]. W ten sposób w świętej celebracji realizują się słowa Pisma o przystąpieniu do góry tysiąca Aniołów (por. Hbr 12, 22)[12]. To właśnie te ofiary, które są składane podczas świętej liturgii, jeden z Aniołów składa przed tronem Boga (por. Ap 8, 3) jako współsługa człowieka (por. Hbr 1, 14; Ap 19, 10). Niebiańskie istoty obrazują więc doskonałość i potęgę Boga[13].
Obok Aniołów w Niebieskim Jeruzalem (por. Ap 21, 10) znajdują się także Święci wszystkich stanów (por. Ap 7, 9)[14]. Również oni mają udział w tej świętej celebracji, co znajduje swój wyraz w sposób szczególny w liście świętych, wymienianych w I Modlitwie Eucharystycznej[15]. Prawdziwa liturgia jest bowiem nawiązaniem swoistej wspólnoty ze Świętymi[16]. To właśnie oni mają orędować za człowiekiem u Boga i być przykładem dobrego życia[17]. Dzięki takiej formie egzystencji, wzorowanej na życiu świętych, człowiek istotnie za ich przykładem może zdążać do nieba[18]. Dlatego eucharystyczne wezwanie: ,,W górę serca”, jest właśnie zwróceniem uwagi na niebo, które święta liturgia antycypuje[19].
Owo zwrócenie uwagi na to, co w górze, jest także spoglądaniem w stronę czyśćca[20]. Kościół prosi bowiem dla zmarłych w czyśćcu o łaskę udziału w Bożej ,,radości, światłości i pokoju”[21]. Człowiek pragnie bowiem dla siebie i dla innych tego, o czym jest mowa w III Modlitwie Eucharystycznej: ,,Ufamy, że razem z nimi będziemy się tam wiecznie radować Twoją chwałą, gdy otrzesz z naszych oczu wszelką łzę, bo widząc Ciebie, Boże, jaki jesteś, przez wszystkie wieki będziemy do Ciebie podobni i chwalić Cię będziemy bez końca”[22]. Od najdawniejszych czasów wiadome było, że modlitwa za zmarłych ma wielką wartość[23]. Kościół wierzy bowiem, że życie człowieka nie kończy się w chwili jego śmierci, lecz wówczas się tylko zmienia[24]. Choć ci, którzy dziś śpią snem śmierci[25], kiedyś powstaną z miejsc ich przebywania i ożyją (por. Ez 37, 12-14), to już teraz należy się za nich modlić do Pana życia i śmierci (por. Mdr 16, 13), gdyż nie wiadomo, jaka jest ich sytuacja w przyszłym świecie[26].
W ten sposób człowiek dostrzega, że liturgia, w której bierze udział, jest celebracją przekraczającą to, co ziemskie[27]. Oto w niej Cherubin (por. Rdz 3, 24) daje dostęp do drzewa życia[28]. Ta transcendentna rzeczywistość ukazuje więc wierzącemu, że jego ziemskie życie to tylko drobny kawałek historii, który domaga się swoistej aktualizacji w momencie śmierci w konkretnym kierunku, z czego należy tu pamiętać, że Pan Bóg nie ma upodobania w śmierci, gdyż woli, aby człowiek się nawrócił i żył (por. Ez 18, 32)[29]. To natomiast ukazuje, że ta święta celebracja jest w istocie kosmiczną celebracją[30]. Wszakże promieniuje ona na cały wszechświat[31].
Dawid Makowski
[1] Pod sformułowaniem ,,człowieka” rozumie się tu nie tylko indywidualne osoby, ile też całą grupę ziemskich członków zgromadzenia liturgicznego, którzy w myśl słów Apostoła modlą się za siebie nawzajem (Jk 5, 16), czego najlepszym przykładem jest modlitwa powszechna, w której są zanoszone prośby o zbawienie wszystkich ludzi, obejmując w tym jednym wezwaniu różne stany i potrzeby społeczeństwa. Zob. IGMR, art. 69.
W liturgiach wschodnich istnieje w anaforze sformułowanie: ,,I wszystkich i wszystko”, co jest niejako klamrą całej modlitwy wstawienniczej, obejmującej wszystkie potrzeby Kościoła i świata. Zob. Mnich Kościoła Wschodniego: Ofiara liturgiczna. Tłum. M. Romanek. Wyd. II. Kraków: 2014, s. 55-56.
[2] Owi współgracze to nie tylko ludzie, których wierzący widzi obok siebie (Kościół walczący), ale także wszyscy ci, którzy pokutują w czyśćcu (Kościół pokutujący) oraz zbawieni w niebie (Kościół tryumfujący). Zob. C. Folsom: Człowiek współczesny a liturgia. D. Jurczak (i in.). W: MK. T. XXIV. Kraków: 2018, s. 101-102.
[3] Zob. KKK, art. 1083. Pod słowem ,,Bóg” rozumie się tutaj całą Trójcę Świętą.
[4] W świętej liturgii bierze udział cały Kościół. Zob. Augustinus: In Evangelium Ioannis, XXXVIII (PL, XXXV, 1622); C. Folsom: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. D. Jurczak (i in.). W: MK. T. XXIV. Kraków: 2018, s. 96.
[5] Tą wzmianką kończy się każda prefacja, np.: ,,Et ídeo cum Angelis et Archángelis, cum Thronis et Dominatiónibus, cumque omni milítia cæléstis exércitus, hymnum glóriæ tuæ cánimus, sine fine dicéntes”. MR, s. 519. Niektórzy teologowie wyróżniają tutaj trzy grupy anielskie: pierwszy ich stopień obejmuje Serafinów, Cherubinów i Tronów; drugi stopień tworzą Panowania, Moce i Władze; trzeci natomiast Zwierzchności, Archaniołowie i Aniołowie. Zob. T. Stępień: Pseudo-Dionizy Areopagita. Chrześcijanin i platonik. Warszawa: 2010, s. 271.
[6] Prefacja IV Modlitwy Eucharystycznej wskazuje, że służą oni Bogu dniem i nocą, ciągle oddając Mu cześć. Zob. MR, s. 591. Warto przy tym przywołać antyfonę introitu Pierwszego Tygodnia Zwykłego: ,,In excélso throno vidi sedére virum, quem adórat multitúdo Angelórum, psalléntes in unum: Ecce cuius impérii nomen est in ætérnum”. Tamże, s. 451.
[7] Zob. Beda Venerabilis: Homiliae, II, 4 (PL, XCIV, 151); Gregorius Magnus: Dialogæ, IV, 58 (PL, LXXVII, 425-428). Mnich Kościoła Wschodniego: Ofiara liturgiczna. Tłum. M. Romanek. Wyd. II. Kraków: 2014, s. 27; M. Von Kochem: Wykład Ofiary Mszy Świętej. Częstochowa: 2020, s. 187.
[8] Zob. MR, s. 505.
[9] Teksty mszalne mówią dokładnie o ,,opiece” Aniołów nad ludźmi. Zob. Tamże, s. 1176-1178.
[10] Znamienne są tu słowa liturgii gallikańskiej: ,,My, którzy Cherubinów tajemnice przedstawiamy i życiodajnej Trójcy trój świętą pieśń śpiewamy, odrzućmy teraz wszelką życia troskę, abyśmy przyjęli Króla wszystkich, którego strzegą niewidzialne zastępy anielskie”. Święta i Boska liturgia błogosławionego Ojca naszego Germana, biskupa paryskiego zwana też gallikańską liturgią świętą. Przekł. A. Sarwa. Sandomierz: 2012, s. 11. Na temat roli Aniołów w teodramacie, zob. E. Piotrkowski: Teodramat. Kraków: 1999, s. 232-235.
[11] Zob. MR, s. 577.
[12] Warto tutaj przywołać fragment wczesnochrześcijańskiego tekstu liturgicznego: ,,<<Przy Tobie stoją tysiące tysięcy i dziesiątki tysięcy dziesiątek tysięcy>> Aniołów, Archaniołów, <<Tronów, Panowań, Władz, Mocy>>; przy Tobie stoją dwaj najdostojniejsi Serafini o sześciu skrzydłach, <<dwoma skrzydłami zasłaniający twarz, dwoma stopy, a na dwóch latający>> i uświęcający”. Serapionis: Euchologion, XIII, 9 (SCL, II, 306-307).
[13] Zob. MR, s. 841-842.
[14] Zob. Tertullianus: De Baptismo et de Poenitentia, XV (PL, II, 1182). W liturgii gallikańskiej diakon w modlitwie próśb przyzywał świętych w ten sposób: ,,Pamiętając o błogosławionych apostołach i męczennikach, o zawsze błogosławionej Dziewicy Maryi, Zachariaszu, Janie, zamordowanych niewinnych dzieciach z Betlejem, o Piotrze, Pawle, Janie, Jakubie, Andrzeju, Filipie, Tomaszu, Bartłomieju, Mateuszu, Jakubie, Szymonie i Judzie, Mateuszu, Marku i Łukaszu. [Chór:] I o wszystkich świętych i męczennikach”. Święta i Boska liturgia błogosławionego Ojca naszego Germana, biskupa paryskiego zwana też gallikańską liturgią świętą. Przekł. A. Sarwa. Sandomierz: 2012, s. 16.
[15] Wymienia się w niej kolejno (z podziałem na dwa miejsca): Maryję, Józefa, Piotra, Pawła, Andrzeja, Jakuba, Jana, Tomasza, Jakuba, Filipa, Bartłomieja, Mateusza, Szymona, Tadeusza, Linusa, Kleta, Klemensa, Sykstusa, Korneliusza, Cypriana, Wawrzyńca, Chryzogona, Jana, Pawła, Kosmę, Damiana, Jana Chrzciciela, Szczepana, Macieja, Barnabę, Ignacego, Aleksandra, Marcelina, Piotra, Felicytę, Perpetuę, Agatę, Łucję, Agnieszkę, Cecylię, Anastazję i wszystkich Świętych Pańskich. Zob. Tamże, s. 572-573 i 577.
[16] Zob. G. Marini: Sługa liturgii. Tłum. A. F. Kaźmierczak. Ząbki: 2010, s. 60; Ioannis Pauli II: Ecclesia de Eucharystia. Literæ Encyclicæ cunctis catholicæ ecclesiæ episcopis, presbyteris et diakonis viris et mulieribus consecratis omnisque christifidelibus laicis de Eucharistia eiusque necessitudine cum Ecclesia. Roma: 2003, art. 19 (AAS, XCV, 445-446).
[17] Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 2-2, q. 83, art. 11 (ST, XXVI, 37-38). Widać to w kolekcie Święta św. Szczepana: ,,Da nobis, quǽsumus, Dómine, imitári quod cólimus, ut discámus et inimícos dilígere, quia eius natalícia celebrámus, qui novit étiam pro persecutóribus exoráre”. MR, s. 884.
[18] Zob. KL, art. 111; Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Sacram Liturgiam” decernitur ut præscripta quædam Constitutionis de Sacra Liturgia a Concilio Oecumenico Vaticano II probatæ vigere incipiant. Roma: 1964 (AAS, LVI, 139-144); Pius XI: Epistulæ Encyclicæ ,,Quas primas” de festo Domini nostri Iesu Christi Regis constituendo. Roma: 1925, art. 22 (AAS, XVII, 603-604); W. Rzemiński: Eucharystia liturgią nieba i ziemi. Kraków: 2012, s. 187.
[19] Zob. B. Nadolski: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: 2004, s. 86.
[20] Zob. Pius XII: Litteræ Encyclicæ de Sacra Liturgia ,,Mediator Dei et hominium”. Roma: 1947, art. I (AAS, XXXIX, 530). Szeroko na temat ofiarowania Mszy św. za zmarłych, zob. M. Von Kochem: Wykład Ofiary Mszy Świętej. Częstochowa: 2020, s. 172-181.
[21] Zob. MR, s. 577. Chodzi zatem o udział w życiu wiecznym. Zob. Tamże, s. 583.
[22] Tamże, s. 588.
[23] Zob. Augustinus: De Cura pro Mortuis Gerenda ad Paulinum, IV (PL, XL, 596); Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Græcorum, XIV (DSP, III, 471-472).
[24] Zob. J. Korzonkiewicz: Pascha nostrum… W: MCh. R. 2. Nr 4. 1931, s. 156; P. Sczaniecki: Służba Boża w dawnej Polsce. Kraków: 2020, s. 43. Takie słowa zawiera zresztą I prefacja o zmarłych: ,,Tuis enim fidélibus, Dómine, vita mutátur, non tóllitur, et, dissolúta terréstris huius incolátus domo, ætérna in cælis habitátio comparátur”. MR, s. 563.
[25] W sposób szczególny jest to widoczne w średniowiecznej sekwencji żałobnej, która nie znalazła swojego miejsca w nowym mszale, a w której to zawarto stwierdzenie, że zmarli śpią zgonem, tj. snem śmierci. Zob. Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Hymni instaurandi Breviarii Romani. Libreria Editrice Vaticana, 1968, s. 292.
[26] Zob. Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis Libri Quator, III, 44 (PL, CV, 1163).
[27] Zob. Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Direttorio su pietá popolare
e ltirugia. Principi e orientamenti. Roma: 2002, art. 2010; W. Rzemiński: Eucharystia liturgią nieba i ziemi. Kraków: 2012, s. 184-185.
[28] Zob. H. Paprocki: Eucharystia jako sakrament sakramentów. W: EL. T. 4. Nr 6. 2002, s. 167.
[29] Augustyn z Hippony (+431) zauważa, że wierni są niczym wielotysięczne rydwany (Iz 67, 18), które są prowadzone do celu podróży przez Pana. Zob. Augustinus: Enarrationes In Psalmos, LXVII, 24 (PL, XXXVI, 828-829).
[30] Zob. A. Sertillanges: Misja liturgiczna Kościoła. W: MCh. R. 4. Nr 1. 1932/1933, s. 9; B. Nadolski: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: 2004, s. 135. Jan Paweł II (+2005) wskazuje tutaj na pewien istotny fakt: ,,Nawet wtedy bowiem, gdy Eucharystia jest celebrowana na małym ołtarzu wiejskiego kościoła, jest ona wciąż poniekąd sprawowana na <<ołtarzu świata>>. Jednoczy niebo z ziemią. Zawiera w sobie i przenika całe stworzenie”. Zob. Ioannis Pauli II: Ecclesia de Eucharystia. Literæ Encyclicæ cunctis catholicæ ecclesiæ episcopis, presbyteris et diakonis viris et mulieribus consecratis omnisque christifidelibus laicis de Eucharistia eiusque necessitudine cum Ecclesia. Roma: 2003, art. 8 (AAS, XCV, 437-438).
[31] Zob. A. Sertillanges: Misja liturgiczna Kościoła. W: MCh. R. 4. Nr 1. 1932/1933, s. 9.
Literatura w językach oryginalnych
Alcuinus: De Divinis Officii Liber. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CI. Paris: 1851 (s. 1173-1286).
Algerus Magister: De sacramento corporis et sanguinis Domini. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CLXXX. Paris: 1854 (s. 739-854).
Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis Libri Quator. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CV. Paris: 1864 (s. 985-1242).
Ambrosiaster: In II Corinthiorum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 275-338).
Ambrosius Mediolanensis: Apologia Prophetæ David ad Theodosium Augustum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XIV. Paris: 1844 (s. 851-884).
Ambrosius Mediolanensis: De institutione virginis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 305-334).
Ambrosius Mediolanensis: De mysteriis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 389-410).
Ambrosius Mediolanensis: De paradisio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XIV. Paris: 1845 (s. 275-314).
Ambrosius Mediolanensis: De Sacramentis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 417-462).
Ambrosius Mediolanensis: De Spiritu Sancto. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 703-816).
Ambrosius Mediolanensis: Epistolæ. W: W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 875-1286).
Augustinus: Confessionum Libri Tredecim. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXII. Paris: 1845 (s. 657-868).
Augustinus: Contra Cresconium. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLIII. Paris: 1845 (s. 445-593).
Augustinus: De bono conjugali. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1863 (s. 373-396).
Augustinus: De civitate Dei. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLI. Paris: 1845 (s. 13-804).
Augustinus: De Cura pro Mortuis Gerenda ad Paulinum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 591-610).
Augustinus: De Trinitate. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1836 (s. 819-1098).
Augustinus: De vera et falsa poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 1113-1130).
Augustinus: Enarrationes In Psalmos [1-79]. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVI. Paris: 1861 (s. 67-1027).
Augustinus: Enarrationes In Psalmos [80-144]. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVII. Paris: 1865 (s. 1033-1967).
Augustinus: Epistulae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXIII. Paris: 1857 (s. 61-1094).
Augustinus: In Evangelium Ioannis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXV. Paris: 1845 (s.1379-1976).
Augustinus: Sermones. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVIII. Paris: 1845 (s. 995-1246).
Augustinus: Quæstiones in Heptateuchum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 547-824).
Athanasius: Epistula festalis. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXVI. Paris: 1857 (s. 1366-1371).
Beda Venerabilis: De Tabernaculo et vasis ejus ac vestibus sacerdotum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XCI. Paris: 1850 (s. 093-498).
Beda Venerabilis: Homiliae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XCIV. Paris: 1850 (s. 9-516).
Cyrillus Alexandrinus: Commentarii in Lucam. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LXXII. Paris: 1859 (s. 395-950).
Florus Lugdunensis: De expositione missæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXIX. Paris: 1846 (s. 15-72).
Gregorius Magnus: Dialogæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXVII. Paris: 1849 (s. 149-430).
Gregorius Magnus: Homiliarum In Evangelia Libri Duo. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXVI. Paris: 1857 (s. 1075-1312).
Gregorius Nazianzenus: Orationes. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXXVI. Paris: 1858 (s. 9-662).
Hieronymus: Commentarius In Evangelium Secundum Marcum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXX. Paris: 1846 (s. 589-644).
Hieronymus: Commentariorum In Isaim Prophetam Libri Duodeviginti. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXIV. Paris: 1845 (s. 17-678).
Hieronymus: In Ioelem. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXV. Paris: 1845 (s. 947-988).
Hrabanus Maurus: De institutione clericorum. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. CVII. Paris: 1864 (s. 293-420).
Innocentus III: De sacro altaris mysterio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CCXVII. Paris: 1855 (s. 763-966).
Iohannes Chrysostomus: Adversus ebriosos. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. L. Prais: 1862 (s. 434-442).
Iohannes Chrystosomus: Contra Anomoeos. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLVIII. Paris: 1862 (s. 701-813).
Iohannes Chrysostomus: De proditione Judæ. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLIX. Paris: 1862 (s. 337-383).
Iohannes Chrysostomus: De sacerdotio. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLVIII. Paris: 1862 (s. 623-690).
Iohannes Chrysostomus: Homiliam de Ascensione. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. L. Paris: 1862 (s. 441-452).
Iohannes Chrysostomus: Homilia in Ioannem Evangelium. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LIX. Paris: 1862 (s. 23-483).
Iohannes Chrysostomus: Homilia in Psalmum 50. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LV. Paris: 1862 (s. 23-483).
Iraenues: Contra Hæreses. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. VIIa. Paris: 1857 (s. 433-1118).
Iraenues: Contra Hæreses. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. VIIb. Paris: 1857 (s. 1119-1225).
Isidorus Hispalensis: Etymologiæ. W: „Migne. Patrologia. Latina”. Vol. LXXXII. Paris: 1850 (s. 73-728).
Isidorus Hispaliensis: Sententiae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXIII. Paris: 1850 (s. 537-738).
Lactantius: Carmen de Pascha. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. VII. Paris: 1844 (s. 285-290).
Lanfrancus Cantuariensis Archiepiscopus: Liber de Corpore et Sanguine Domini. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CV. Paris: 1854 (s. 407-441).
Leonus Magnus: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LIV. Paris: 1846 (s. 551-1218).
Leonus Magnus: Sermones. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LIV. Paris: 1846 (s. 137-467).
Maximus Taurinensis Episcopus: Homiliæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LVII. Paris: 1847 (s. 221-530).
Nicolaus I: Epistolæ et Decreta. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXIX. Paris: 1852 (s. 769-1182).
Optatus Milevius: De Schismate donatistarum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XI. Paris: 1845 (s. 883-1104).
Paschasius Radbertus Corbiensis Abbas: De corpore et sanguine Domini. W: W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXX. Paris: 1852 (s. 1255-1350).
Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXCII. Paris: 1855 (s. 519-964).
Petrus Venerabilis Cluniacensis Abbas: De Miraculis Libri Duo. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CLXXXIX. Paris: 1854 (s. 851-954).
Prosper Aquitanus: Præteritorum sedes Apostolicæ Episcoporum Auctoritates. De gratia Dei et Libero voluntatis arbitrio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LI Paris: 1844 (s. 205-212).
Pseudo-Hieronim: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXX. Paris: 1844 (s. 13-308).
Tertullianus: De Baptismo et de Poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. II. Paris: 1836 (s. 1135-1206).
Tertullianus: De poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. I. Paris: 1844 (s. 1223-1248).
Venantius Fortunatus: Expositio Fidei Catholicæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXVIII. Paris: 1836 (s. 585-592).
Victorinus Petavionensis Episcopus: Scolia in Apocalypsin Beati Joannis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. V. Paris: 1844 (s. 317-344).
Zacharias: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXIX. Paris: 1830 (s. 741-752).
Tłumaczenia
Columbanus Opatus: De Christo, fons vitæ. Fragm. w: „Liturgia Godzin”. T. IV. Poznań: 1988 (s. 124-125).
Constitutiones Apostolorum. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. II. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2007 (s. 1-293).
Cyprianus Carthaginensis: Epistula LVII. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. I. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2006 (s. 8-12).
Cyprianus Carthaginensis: Epistula LXX. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. I. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2006 (s. 27).
Evagrius Ponticus: De octo spiritibus militiæ. W: „Z Tradycji Mniszej”. T. XXX. Przekł. A. Bielawski, L. Nieścior. Wyd. III. Kraków: 2013.
Ioannes Cassianus: Collationes Patrum XXIV. W: „Z Tradycji Mniszej”. T. XXXI. Tłum. A. Nocoń. Wyd. III. Kraków: 2012.
Leonus: Epistula ad Flavianum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 197-213).
Nicetas Aquileiensis Episcopus: De psalmodiæ bono. W: „Biblioteka Ojców Kościół”. Przekł. M. Przyszychowska (i in.). Kraków: 2015.
Origenes: Homiliae XIV In Jeremiam. W: „Fathers of the Church”. Vol. XCVII. Washington: 1998.
Serapionis: Euchologion. W: „Synodi et Collectiones Legum”. Vol. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2007 (s. 300-318).
Symeon Nowy Teolog: Teologia mistyczna. Tłum. W. Szymona. Kraków: 2022.
Święta i Boska liturgia błogosławionego Ojca naszego Germana, biskupa paryskiego zwana też gallikańską liturgią świętą. Przekł. A. Sarwa. Sandomierz: 2012.
Tomasz á Kempis: O naśladowaniu Chrystusa. Przkł. K. Kokoszkiewicz. Warszawa: 2020.
Thomas de Aquino: Catena Aurea. Przekł. L. Szynder. Dębogóra: 2007.
Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 1-22). W: „Suma Teologiczna”. T. XV. Tłum. P. Bełch. Londyn: 1966.
Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 23-46). W: „Suma Teologiczna”. T. XVI. Tłum. A. Głażewski. Londyn: 1967.
Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 81-100). W: „Suma Teologiczna”. T. XIX. Tłum. F. W. Bednarski. Londyn: 1991.
Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 38-59). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVI. Tłum. S. Piotrowicz. Londyn: 1968.
Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu.60-72). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVII. Tłum. P. Bełch. Londyn: 1984.
Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 73-83). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVIII. Tłum. S. Piotrowicz. Londyn: 1974.
Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 84-90). W: „Suma Teologiczna”. T. XXIX. Tłum. R. Kostecki. Londyn: 1974.
Thomas de Aquino: Summa theologiae (Suppl. 1-28). W: „Suma Teologiczna”. T. XXX. Tłum. F. W. Bednarski. Londyn: 1985.
Thomas de Aquino: Suppl. (29-40). W: „Suma Teologiczna”. T. XXXI. Tłum. R. Kostecki. Londyn: 1985.
Księgi liturgiczne i wprowadzenia do nich
Caeremoniale Episcoporum. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1984.
Calendarium Romanum. Normæ Universales de Anno Liturgico et de Calendario. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1969.
Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Prænotanda de Ordo Lectionum Missæ. Editio typica altera. Libreria Editrice Vaticana, 1981.
Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Hymni instaurandi Breviarii Romani. Libreria Editrice Vaticana, 1968.
Graduale Simplex. In usum minorum ecclesiarum. Editio typica altera. Lbreria Editrice Vaticana, 2007.
Graduale Triplex seu Graduale Romanum Pauli pp. VI cura recognitum et rhythmicis signis a solesmensibus monachis ornatum. Solesmis: 1979.
Hymni ad usum Ordinis Cartusiensis. Typis Maioris Cartusiæ, 2008.
Liber Usualis. Solesmes: 1961.
Martyrologium Romanum. Editio Altera. Typis Vaticanis, 2004.
Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986.
Obrzędy Błogosławieństw Służby Liturgicznej. Kraków: 2012.
Prænotanda Generalia de Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum. W: „De Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum”. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1990 (s. 1-8).
Prænotanda Generalia de Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam. W: „De Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam”. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1991 (s. 1-10).
Prænotanda Ordo Celebrandi Matrimonium. W: „Ordo Celebrandi Matrimonium”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis,
Prænotanda Ordo Confirmationis. W: „Ordo Confirmationis”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973 (s. 16-22).
Prænotanda Ordo Pæitentiæ. W: „Ordo Pænitentiæ”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1974 (s. 11-25).
Prænotanda Ordo Professsionis Religiosæ. W: „Ordo Consecrationis Virginum”. Editio Typica. Libreria Editrice Vaticana, 1978 (s. 7-9).
Pontificale Romanum. De Institutione Catechistarum. Editio Typica. 2021.
Pontificale Romanum. De Institutione Lectorum et Acolythorum. De Admissione inter candidatos ad Diaconatum et Presbyteratum. De Sacro Cælibatu aplectendo. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1972.
Pontificale Romanum. De Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1990.
Pontificale Romanum. Ordo Benedictionis Abbatis et Abbatissæ. Editio typica. Reimpressio. Typis Vaticanis, 2010.
Rituale Romanum. Ordo Celebrandi Matrimonium. Editio Typica Altera. Typis Vaticanis, 1991.
Pontificale Romanum. Ordo Confirmationis. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973.
Pontificale Romanum. Ordo Consecrationis Virginum. Editio Typica. Libreria Editrice Vaticana, 1978.
Rituale Romanum. De Benedictionibus. Editio Typica. Typis Vaticanis, 1984.
Rituale Romanum. De Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973.
Rituale Romanum. Ordo Baptismi parvulorum. Editio typica altera. Libreria Editrice Vaticana, 1976.
Rituale Romanum. Ordo Pænitentiæ. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1974.
Rituale Romanum. Ordo Professionis Religiosæ. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1970.
Święte Triduum Paschalne. Na podstawie Mszału Rzymskiego dla diecezji polskich. Poznań: 1986.
Wprowadzenie do Obrzędów Błogosławieństw Służby Liturgicznej. W: „Obrzędy Błogosławieństw Służby Liturgicznej”. Kraków: 2012 (s. 7-11).
Orzeczenia Soborów i Synodów
Concilium Beneventanum I (1091): Canones. W: „Mansi. Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio”. Vol. XX. Venetiis: 1775 (s. 737-740).
Concilium Carthaginense (256): Sententiæ episcoporum. W: „Synodi et Collectiones Legum”. Vol. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2006 (s. 27-40).
Concilium Constantinopolitanum I (381): Canones. W: W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 87-98).
Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Armenorum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. III. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 493-544).
Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Græcorum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. III. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 459-478).
Concilium Lugdunense II (1274): Constitutiones. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 401-460).
Concilium Niceanum I (325): Canones. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. T. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 27-46).
Concilium Tridentinum (1545-1563): Decretum de sanctissimo eucharistiæ sacramento. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. IV. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 227-229).
Concilium Tridentinum (1545-1563): Summa sententiarum patrum super peccati orginalis remedio et remedia effectibus. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. IV. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s.).
Sacrosanctum Oecumenicum Concilium Vaticanum II (1962-1965): Constitutionis de Sacra Liturgia. Roma: 1963. W: „Sobór Watykański II”. Red. M. Przybył. Poznań: 2002 (s. 48-95).
Concilium Viennense (1311-1312): Decreta. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 533-637).
Pozostałe dokumenty Kościoła
Benedictus XVI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Porta fidei” quibus Annus fidei incohatur. Roma: 2011. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. CIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 2011 (s. 723-734).
Benedictus XVI: Litteræ Encyclicæ Episcopis, presbyteris, et diaconis, viris et mulieribus consecratis omnibusque christifidelibus laicis ,,De christiano amore”. Roma: 2005. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXXIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 2005 (s. 217-232).
Catechismus Catholicæ Ecclesiæ. Libreria Editrice Vaticana, 1997.
Codex Iuris Canonici. Auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus. Roma: 1983.
Commissione Theologica Internazionale: La speranza della salvezza per i bambini che muoiono senza battesimo. Roma: 2007.
Congregatio de Culto Divina et Disciplina Sacramentorum: Guida per le grandi celebrazioni. Roma: 2014.
Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Instructio de quibusdam observandis et vitandis circa sanctissimam Eucharistiam. Roma: 2004. W: W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XCVI. Typis Polyglotis Vaticanis, 2004 (s. 549-601).
Congregatio de Culto Divino et Disciplina Sacramentorum: The role of liturgical norms in the eucharistic celebration. Roma: 2007. W: „Notitiae”. Vol. XLV. 2007 (s. 600-610).
Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Direttorio Omiletico. Roma: 2014.
Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Lettera Circolare L’espressione rytuale del dono della pace nella messa. Roma: 2014.
Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Direttorio su pietá popolare
e ltirugia. Principi e orientamenti. Roma: 2002.
Franciscus: Littera Apostolica ,,Desiderio desideravi” ai vescovi, ai presbiteri e ai diakoni, alle persone consacrate e ai fedeli laici. Sulla formazione liturgica del popolo di Dio. Roma: 2022.
Ioannis Pauli II: Adhortatio Apostolica post synodum episcoporum „Reconciliatio et pænitentia”. Roma: 1984. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXXVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1984 (s. 257-266).
Ioannis Pauli II: Ecclesia de Eucharystia. Literæ Encyclicæ cunctis catholicæ ecclesiæ episcopis, presbyteris et diakonis viris et mulieribus consecratis omnisque christifidelibus laicis de Eucharistia eiusque necessitudine cum Ecclesia. Roma: 2003. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XCV. Typis Polyglotis Vaticanis, 2003 (s. 433-475).
Komisja Liturgiczna przy Komisji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Konferencji Episkopatu Polski: Ceremoniał Wspólnoty Parafialnej. Warszawa: 2016.
Konferencja Episkopatu Polski: Dyrektorium w sprawie celebracji Mszy świętej transmitowanej przez telewizję. Warszawa: 2017. W: „Akta Komisji Episkopatu Polski”. T. XXIX. 2017 (s. 47-55).
Konferencja Episkopatu Polski: Instrukcja o muzyce kościelnej. Lublin: 2017. W: „Akta Konferencji Episkopatu Polski”. T. XXIX. 2017 (s. 137-151).
Leonus XIII: Epistola Encyclica „Miræ Caritatis” de sanctissima Eucharistia. Roma: 1902. W: „Acta Sancta Sedis”. Vol. XXXIV. Romæ ex Typographia Polyglotta, 1901-1902 (s. 641-654).
Paulus VI: Constitutio Apostolica de sacramento confirmationis „Divinæ consortium naturæ”. Rzym: 1971. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 657-664).
Paulus VI: Constitutio Apostolica „Laudis canticum”. Officium divinum ex decreto Concilii Oecumenici Vaticani II instauratum, promulgatur. Roma: 1971. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1971 (s. 527-535).
Paulus VI: Constitutio Apostolica ,,Missale Romanum”. Missale Romanum ex decreto Concilii Oecumenci Vaticani II instauratum promulgatur. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 217-222).
Paulus VI: Constitutio Apostolica „Sacram unictionem infirmorum”. De Sacramento Unctionis Infirmorum. Roma: 1973. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXV. Typis Polyglotis Vaticanis, 1973 (s. 5-9).
Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Mysterii Paschalis”. Normæ universales de Anno Liturgico et novum Calendarium Romanum generale aprobantur. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 222-226).
Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Sacram Liturgiam” decernitur ut præscripta quædam Constitutionis de Sacra Liturgia a Concilio Oecumenico Vaticano II probatæ vigere incipiant. Roma: 1964. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LVI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1964 (s. 139-144).
Paulus VI: Litteræ Encyclicæ ,,Mysterium fidei” de doctrina et cultu SS. Eucharistiæ. Roma: 1965. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1965 (s. 753-774).
Pius XI: Constitutio Apostolica ,,Divini Cultus sanctitatem” de liturgia deque cantu gregoriano et musica sacra cotidie magis provehendis. Roma: 1928. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1947 (s. 33-41).
Pius XI: Epistulæ Encyclicæ ,,Quas primas” de festo Domini nostri Iesu Christi Regis constituendo. Roma: 1925. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1925 (s. 593-610).
Pius XII: Constitutio Apostolica ,,Munificentissimus Deus” fidei dogma definitur deiparam Virginem Mariam corpore et anima fuisse ad cælestem gloriam assumptam. Roma: 1950. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XLII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1950 (s. 753-771).
Pius XII: Litteræ Encyclicæ de Sacra Liturgia ,,Mediator Dei et hominium”. Roma: 1947. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXXIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 1947 (s. 521-595).
Sacra Congregatio pro Culto Divino: Instructio de Missis pro coetibus particularis. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 806-811).
Sacra Congregatio Rituum: Instructio de Cultu Mysterii Eucharistici. Roma: 1967. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 1967 (s. 539-573).
Literatura przedmiotu
Filaber: Muzyka świecka w liturgii. W: „Anamnesis”. Nr 88. 2017 (s. 74).
Hlond: Parafia w duchu liturgicznym. W: MCh. R. 4. Nr 6-7. 1932/1933 (s. 44-45).
Hyszko: Duch pobożności kształtowany przez liturgię. Katecheza mistagogiczna. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 127-140).
Jasiński: Księga Proroka Ezechiela. Nowy komentarz. Opole: 2017.
Nichols: Patrząc na liturgię. Krytyczna ocena jej współczesnej formy. Przekł. T. Glanz. Poznań: 2005.
Scola: Osoba ludzka. Antropologia teologiczna. Tłum. L. Balter. Poznań: 2005.
Sertillanges: Misja liturgiczna Kościoła. W: MCh. R. 4. Nr 1. 1932/1933 (s. 7-10).
Sorrentino: Zreformować reformę? Przekł. A. Żądło. Kielce: 2019.
Vanhoye: Jezus Chrystus nasz Arcykapłan. Tłum. K. Stopa. Pelplin: 2009.
Cooke: Sakramenty między ołtarzem a codziennością. Przekł. Z. Kasprzyk. Kraków: 2013.
Gładysz: Gloria, laus et honor. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 97-98).
Gładysz: Symbolika popiołu. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 99-100).
Häring: Sakramenty. Obecność łaski. Tłum. J. Serafin. Kraków: 2009.
Matczak: Cypriano Vagaggini i reforma liturgiczna. Wyd. I. Kraków: 2013.
Migut: Duchowość liturgiczna jako zasada jedności duchowości chrześcijańskiej. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 105-126).
Nadolski: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: 2004.
Chwałą Boga żyjący człowiek (2). W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/T/TD/chwala-_boga2.html, [dostęp: 12.03.2022].
Folsom: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. D. Jurczak (i in.). Kraków: 2018.
Agostino de Jesus e Souza: Hierarchiczny porządek w obchodzeniu świąt. W: MCh. R. 4. Nr. 4. 1933 (s. 110-114).
Bourgeios: Duszpasterstwo Kościoła. Przekł. M. Ostrowska-Tryc. Poznań: 2001.
Jurczak, D. Jarczewski: Nerw święty. Rozmowy o liturgii. Kraków: 2021.
Jurczak: Katecheza mistagogiczna – uświęcenie ludu przez liturgię. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Kraków: 2016 (s. 226-244).
Jurczak: Znaczenie Słowa w liturgii. W: „Pro Musica Sacra”. T. XVII. 2019 (s. 9-22).
Piekarz: ,,Abyście dali ciała swoje na ofiarę żywą, świętą, Bogu przyjemną, jako wyraz rozumnej służby Bożej” (Rz 12, 1). Kapłaństwo powszechne. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XX. Red. K. Porosło. Kraków: 2016 (s. 87-108).
Piotrkowski: Teodramat. Kraków: 1999.
Astruck: Msza mistyczna. Przekł. D. Makowski. Zielona Góra: 2022.
Blachnicki: Liturgia a wspólnota. Kraków: 2015.
Drączkowski: Synteza teologii w ujęciu graficznym. Lublin: 2014.
Manthey: Człowiek nowoczesny a liturgia. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 4. 1938/1939 (s. 169-176).
Marlewski: Akcja Katolicka a Ruch Liturgiczny. W: „Mysterium Christi”. R. 7. Nr 7-8. 1936 (s. 218-229).
Greshake: Trójjedyny Bóg. Teologia trynitarna. Przekł. J. Tyrawa. Wrocław: 2009.
Lercaro: Epistola ad Præsides Coetuum Episcoporum. Roma: 1965. W: „Notitiæ”. Vol. IX-X. Roma: 1965 (s. 257-264).
- Müller: Dogmatyka katolicka. Tłum. W. Szymon. Kraków: 2015.
- Marini: Sługa liturgii. Tłum. A. Kazimierczak. Ząbki: 2010.
- Szmyd: Liturgika katolicka. Podręcznik szkolny. Lwów: 1928.
Urs von Balthasar: Credo. Medytacje o składzie apostolskim. Przekł. J. D. Szczurek. Kraków: 1997.
Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. I. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.
Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. III. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.
- Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. V. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.
- Pietras: Herezje. Kraków: 2019.
- Paprocki: Eucharystia jako sakrament sakramentów. W: „Elpis”. T. 4. Nr 6. 2002 (s. 155-167).
- Powodowski: Liturgia czyli opisanie Mszy Świętej i jej obrzędów. Przekł. D. Makowski. Kraków: 2022.
Manzanares: Myricæ. W: Not. Vol. 106-107. Vatican: 1975 (s. 196-201).
Schuster: Liturgia a pobożność prywatna. W: ,,Mysterium Christi”. R. 2. Nr 7. 1931 (s. 299-303).
- G. B. De Paulorena: Anamneza: wspomnienie i proroctwo. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XIV. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2010 (s. 100-128).
Andrasz: Kolekta o Najśw. Sakramencie. „Deus, qui nobis sub Sacramento”. W: MCh. R. 1. Nr 4. 1930 (s. 10-16).
Cierniewski: Przeżycie chrztu świętego. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 4. 1938/1939 (s. 145-157).
Danielou: Pisma wybrane. Przekł. S. Federowicz. Kraków: 2011.
- Driscoll: Co się wydarza podczas Mszy. Przekł. E. E. Nowakowska. Kraków: 2019.
- Glaser: Druga droga do liturgii. W: „Mysterium Christi”. R. 9.Nr 1. 1937 (s. 17-20).
- Grześkowiak: Do końca ich umiłował. Liturgia Eucharystii. Katowice: 1987.
- Huzinga: Homo laudens. Zabawa jako źródło kultury. Tłum. M. Kurecka, W. Wirpsza. Warszawa: 1985.
- Korzonkiewicz: Pascha nostrum… W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 4. 1931 (s. 153-155).
- Korzonkiewicz: ,,Profusis gaudiis”. Wiązanka myśli o liturgii Zielonych Świąt. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 5. 1931-1932 (s. 193-197).
- K. Pytel: Nieustająca pieśń chwały. W: LUC. Red. J. Hadalski. Poznań: 2017 (s. 131-137).
- Kraft: Liturgia i Ruch Liturgiczny. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 102-114).
- Kraft: Liturgia i Ruch Liturgiczny. W: Mch. T. II. Nr 4. 1932/3 (s. 160-167).
- Kupczak: „Dlatego opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją, i będą dwoje jednym ciałem. Tajemnica to wielka, a ja mówię: w odniesieniu do Chrystusa i do Kościoła” (Ef 5, 31-32). Wprowadzenie do teologii sakramentu małżeństwa. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2016 (s. 123-158).
- Mokrzycki: Życie społeczne we Mszy św. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 17-22).
- Pinsk: Rok kościelny w niebezpieczeństwie. W: MCh. R. 3. Nr 1. 1931/1932 (s. 8-13).
- P. Rosato: Wprowadzenie do posoborowej liturgii sakramentów. Tłum. A. Baron. Kraków: 1998.
- Przygoda: Antyfony na święto Epifanii. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 2. 1031/1932 (s. 49-51).
- Ratzinger: Bóg Chrystusa. Przekł. J. Zychowicz. Kraków: 2022.
- Ratzinger: Duch liturgii. Tłum. E. Pieciul. Kraków: 2000.
- Worocniecki: Doniosłość wychowawcza liturgii eucharystycznej. W: MCh. R. I. Nr 1. 1930 (s. 15-18).
Bieszk: Od staro zapustnej do wielkiejnocy. W: „Mysterium Christi”. R. 8. Nr 3. 1936/1937 (s. 65-68).
Bieszk: Przez Chrystusa, Pana naszego. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 8-17).
Dąbrowski: Antyfony „O”. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 1. 1931-1932 (s. 1-8).
- Gamber: Das Geheimnis der sieben Sterne: zur Symbolik der Apokalypse. Regensburg: 1987.
- Gamber: Das Opfer der Kirche nach dem Neuen Testament und den frühesten Zeugnissen. Regensburg: 1982.
- Gamber: Gemeinsames Erbe: liturgische Neubesinnung aus dem Geist der frühen Kirche. Regensburg: 1980.
- Gamber: Kult und mysterium: das Liturgieverständnis der frühen, ungeteilten Christenheit. Regensburg: 1983.
- Gamber: Opfer und Mahl: Gedanken zur Feier der Eucharistie im Geist der Kirchenväter. Regensburg: 1982.
- Gamber: Sacrificium Missæ: zum Opferverständnis und zur Liturgie der Frühkirche. Regensburg: 1980.
- Gamber: W stronę Pana! Pytania o budowę kościołów i modlitwę w kierunku wschodnim. Tłum. A. Huculak. Rzeszów: 2012.
- Grzywocz: Liturgia jako modlitwa. W: „Modlitwa Kościoła”. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 17-28).
- Hemmerle: Vorspiel zur Theologie. Einübungen. Freiburg: 1976.
- Małys: Życie i duch kształtowane przez liturgię. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017.
- Porosło: Liturgia życia. Katecheza mistagogiczna. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 141-150).
- Porosło: Przez rzeczy widzialne do niewidzialnych – symbol właściwym językiem liturgii.
W: „Teologia żyjąca w liturgii”. Red. K. Porosło. Kraków: 2010 (s. 86-109). - Porosło: To mówi Amen. Spotkanie z Chrystusem z Apokalipsy. Kraków: 2014.
- Rahner: Pisma wybrane. T. II. Przekł. G. Bubel. Kraków: 2007.
- Rahner: Schriften zur Tehologie VIII. Einsiedeln-Zürich-Köln: 1966.
- Von. Oost: Chrystus w liturgji. W: „Mysterium Christi”. R. 1. Nr 5. 1930 (s. 6-13).
- Von Oost: Corpus Christi (Boże Ciało). W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 6. 1931 (s. 241-247).
- Von Oost: Duch Święty a liturgia. W: „Mysterium Christi”. R. 4. Nr 5. 1932/3 (s. 129-135).
- Von Oost: Na marginesie nowej książki. W: „Mysterium Christi”. R. 9. Nr 3. 1937/1938 (s. 85-89).
- Von Oost: Popielec. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 3. 1931-1932 (s. 97-102).
Liturgia Godzin z Janem Pawłem II i Benedyktem XVI. T. XXXIII. Red. S. Dziwisz (i in.). Tarnów: 2007.
Kołodziej: Zgromadzenie liturgiczne jako rzeczywistość teologiczno-kanoniczna
w ministerialnym posługiwaniu Kościoła. Wrocław: 2012.
Kordel: Liturgja źródłem radości. W: „Mysterium Chrisi”. R. 7. Nr 7-8. 1936 (s. 208-218).
Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999.
Majewski: Świętość Boga a świętość człowieka. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XX. Kraków: 2016 (s. 61-86).
Mnich Kościoła Wschodniego: Ofiara liturgiczna. Tłum. M. Romanek. Wyd. II. Kraków: 2014.
Mnich Kartuski: Miłość i milczenie. Tłum. S. Sztuka. Wyd. II. Kraków: 2011.
Lègaut: Nawiedzenie. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 22-29).
Przanowski: Eucharystia – „Zadatek przyszłej chwały” (Pignus futuræ gloriæ). W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 83-128).
- Uniżycki: Historia sakramentologii. W: „Znaki Tajemnicy”. Red. K. Porosło, R. J. Woźniak. Kraków: 2018 (s. 15-42).
- Von Kochem: Wykład Ofiary Mszy Świętej. Częstochowa: 2020.
- Zachara: Eschatologiczny wymiar chrztu i Eucharystii w wybranych świadectwach z I tysiąclecia. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 30-52).
Casel: Chrześcijańskie misterium kultu. Przekł. M. Wolicki. Kraków: 2000.
Casel: Liturgiczne znaczenie świąt. W: „Mysterium Christi”. R. 8. Nr 9. 1937 (s. 261-268).
Casel: Pamiątka Pana w liturgii pierwotnego Kościoła. Przekł. A. Ziernicki, D. Świderski. Wyd. II. Kraków: 2014.
- Recelj: Święci w liturgji. W: „Mysterium Christi”. R. 1. Nr 6. 1930 (s. 1-7).
Kruk: Czym się Panu odpłacę… W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/czym-sie-panu-odplace/, [dostęp: 01.03.2023].
Maciaszek: W bliskości Boga. Jak żyć liturgią? Kielce: 2012.
Napiwodzki: Bliżej, niż się wydaje. O końcu świata, millenaryzmie i chrześcijańskiej nadziej. Kraków: 2010.
Nowakowski: Eschatologiczny charakter liturgii wschodniej. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 51-80).
Sczaniecki: Msza po staremu się odprawia. Wyd. III. Kraków: 2011.
- Sczaniecki: Służba Boża w dawnej Polsce. Kraków: 2020.
- Sczaniecki: Viventis et videntis. W: RBL. T. XI. Nr 6. 1958 (s. 507-515).
Guardini: Liturgia i formacja liturgiczna. Przekł. P. Napiwodzki. Kraków: 2022.
Guardini: O Bogu żywym. Tłum. K. Wierszyłowski. Warszawa: 1987.
Guardini: Vom Geist der Liturgie. Freiburg-Basel-Wien: 1962.
Guradini: Znaki święte. Przekł. J. Birkenmajer. Wrocław: 1982.
- Woźniak: Szkoła patrzenia. Rozmowy w Trójcy Świętej. Kraków: 2017.
Rak: Pojęcie liturgii w świetle nauki Soboru Watykańskiego II. W: „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”. T. 4. 1971 (s. 309-324).
- Sarah, N. Diat: Moc milczenia. Przeciw dyktaturze hałasu. Przekł. A. Kuryś. Warszawa: 2017.
Jeziorski: Eucharystia. Krok po kroku. Tyczyn: 2011.
Hiżycki: Tyniecki Wieczernik. Krótkie rekolekcje o Duchu Świętym. Kraków: 2020.
Nowak: Ubi Caritas et amor. W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/ubi-caritas-et-amor/, [dostęp: 01.03.2023].
Grabowski: Argument: Pan Jezus się nie obrazi. W: ,,Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/Argument-Pan-Jezus-sie-nie-obrazi/, [dostęp: 14.01.2023].
Grabowski: Interpretacja naiwna czy mistyczna? Alegoryczne odczytanie rytu Mszy św. drogą do duchowości liturgicznej. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 57-92).
Jelonek: Na spotkanie z Panem. Kraków: 2020.
- Pawluk: Czynny udział wiernych w Mszy św. w świetle soborowej odnowy liturgicznej. W: „Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny”. T. 10. Nr 3-4. 1967 (s. 225-252).
- P. O’Malley: Dar Komunii: liturgiczna poetyka hymnu Ubi Caritas. W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/dar-komunii-liturgiczna-poetyka-hymnu-ubi-caritas/, [dostęp: 01.03.2022].
- Schneider: Znaki bliskości Boga. Tłum. J. Tyrawa. Wrocław: 1995.
- Stępień: Pseudo-Dionizy Areopagita. Chrześcijanin i platonik. Warszawa: 2010.
Ver Sacrum. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 4. 1931/1932 (s. 145-148).
Bołoz: Eklezjalne aspekty moralności chrześcijańskiej. Kraków: 1992.
Mówka: Błogosławieni słudzy czekający Pana. W: MCh. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 3-8).
Pałęcki: Pytanie o liturgię. Lublin: 2015.
Rzemiński: Eucharystia liturgią nieba i ziemi. Kraków: 2012.
Świerzawski: Rok liturgiczny naszą dorgą z Chrystusem. Sandomierz: 2004.
Schultz: Tajemnica Ducha Świętego. W: MCh. R. 9. Nr 5. 1937/1938 (s. 129-132)