Oddalona liturgia – O rycie premonstrateńskim/norbertańskim

Kolejna liturgia, nad którą warto się pochylić, to obrządek premonstrateński, zwany również norbertańskim. Ryt ten jest związany z Zakonem Kanoników Regularnych. Liturgia ta jest o tyle istotna, o ile obecnie mało się na jej temat cokolwiek mówi czy też pisze.

Z historii powstania rytu

Zakon Kanoników Regularnych został założony w 1120 r. Prémontré k. Laon (we Francji) przez św. Norberta z Xanten (+1134). Sześć lat później papież Honoriusz II (+1130) zatwierdził i aprobował działalność nowego zakonu. Dzięki temu społeczność klasztorna się rozwijała i tworzono wiele nowych domów.

Zgromadzenie Kanoników posiadało również własny ryt, zwany od miejsca powstania zakonu ,,premonstrateńskim” lub od założyciela ,,norbertańskim”. Obrządek ten zyskał swoje pierwsze ordo w drugiej połowie XII w. Utworzenie tego dokumentu przypisuje się Hugonowi z Fosses (+1164)[1]. Następnie wszystkie te obrzędy ewoluowały do tego stopnia, że w 1578 r. wydano mszał (było to ostatnie wydanie wcześniejszych ksiąg). Widać więc, że liturgia ta przetrwała mimo wydania w 1570 r. przez Piusa V (+1572) Bulli ,,Quo primum tempore”. Po tym wydarzeniu Jan Despruetes (+1596), ówczesny opat zakonu, wydał listę obowiązujących ksiąg i w ten sposób jako zwierzchnik zakonu wyraził życzenie dalszego sprawowania liturgii w tym rycie.

Jednakże jego zdania nie podzielał kolejny opat, który zaczął zbliżać liturgię norbertańską do obrządku rzymskiego[2]. Konsekwencją tego działania było zbliżenie brewiarza (m.in. przez usunięcie rodowodu Chrystusa w Narodzenie Pańskie i Trzech Króli) oraz mszału (m.in. przez reformę wotyw i liturgii requiem) do liturgii rzymskiej. Nowe księgi ukazały się kolejno w 1621 r. (brewiarz) i 1622 r. (mszał)[3]. Zdaniem M. Wendlanda ta reforma zubożyła dawną tradycję liturgiczną zakonu[4]. Kolejne wydanie ksiąg datuje się na rok 1666 r. (profesjonał), 1676 r. (rytuał), 1680 r. (graduał i antyfonarz), 1697 r. (mszał i brewiarz). Następnie przeprowadzono kolejne zmiany, po których wydano trzecią edycję mszału i brewiarza (licząc od odnowy trydenckiej). Miało to miejsce pod koniec XVIII w. Ostatnie wydanie brewiarza i mszału datuje się na 1930 r. (brewiarz) i 1936 r. (mszał)[5].

Reforma liturgiczna rytu rzymskiego, która dokonała się w ubiegłym stuleciu, sprawiła, że ryt norbertański został porzucony na rzecz odnowionej liturgii rzymskiej.

Msza św. rytu norbertańskiego

Liturgia Mszy Świętej rytu premonstrateńskiego nie różniła się zbytnio od obrządku rzymskiego. Podczas introitu do ołtarza przystępował kapłan wraz z asystą. Subdiakon w procesji niósł księgę Ewangelii. Po dojściu do ołtarza występował Psalm 42 (tak, jak w vetus ordo rytu rzymskiego). Następnie celebrans odmawiał Confiteor. Modlitwa ta różniła się od Confiteoru starej formy rytu rzymskiego tym, że zawierała wzmiankę tylko o Maryi. Kolejne modlitwy były tożsame z tymi, które odmawia się w vetus ordo Mszy rzymskiej (Misereatur…, Indulgentiam…, Aufer…). W czasie Confiteoru dwóch akolitów (lub jeden, w zależności od Mszy św.) trzymało świece, zwracając się do siebie do wewnątrz. Odkładali je dopiero podczas Kyrie, które kapłan odmawiał prywatnie na środku ołtarza z asystą diakona (po prawej stronie) i subdiakonem (po lewej). Jednakże między spowiedzią powszechną a wezwaniem o miłosierdzie Pana, występowało okadzenie. Następnie, jeśli modlono się hymnem Gloria, kapłan intonował tenże śpiew (w większe uroczystości czynił to kantor w kapie). W trakcie Glorii akolici podążali do zakrystii i stamtąd wynosili kielich (w lnianym obrusiku) oraz ampułki, które wnosili do prezbiterium podczas pierwszej kolekty. Jeśli mieli asystować subdiakonowi podczas czytania Epistoły, to naczynia te wnosili podczas Kyrie. Kładli je na ołtarzu (w święta I klasy) lub na kredensji (w święta II i III klasy). Podczas kolekty diakon rozkładał korporał (mógł jednak uczynić to dopiero na graduale lub podczas Credo). Przed tą czynnością obmywał dłonie. Natomiast podczas wezwania do modlitwy dnia, diakon klękał i podnosił skraj ornatu kapłana.

Liturgia słowa rozpoczynała się od lekcji, którą w uroczystych Mszach św. proklamował subdiakon (twarzą do ludu), stojąc pomiędzy dwoma akolitami. W innych liturgiach czynił to kapłan lub lektor. Następnie występuje śpiew międzylekcyjny i błogosławieństwo przed Ewangelią. Diakon natomiast podążał do miejsca głoszenia Ewangelii i tam też ją głosi. Następnie po Ewangelii, gdy celebrans intonował Credo, każdy przebywający w chórze całował Ewangeliarz i zostawał okadzany.

Ofiarowanie wyglądało podobnie jak w starożytnym rycie rzymskim. Subdiakon w welonie przynosił do ołtarza kielich i wraz z diakonem przygotowywał go podczas, gdy celebrans zajmował się Ofiarowaniem hostii, a później też wina. Następnie występowało okadzenie.

Potem kapłan odmawiał prefację.

Kanon rzymski był identyczny jak w liturgii rzymskiej. Różnicą było jedynie zapalanie świecy podczas Mszy św. konwentualnej, którą wnoszono na ołtarz podczas Sanctus, a znoszono po Komunii św. Warto też wspomnieć, że przed wypowiedzeniem pierwszych słów kanonu, kapłan rozkładał ręce w formie krzyża i dopiero później podnosił nad głowę, łączył i całował ołtarz.

Obrzędy Komunii św. też nie były znacząco różne od tych, które występowały w vetus ordo rytu rzymskiego. Różnicą było m.in. inne umiejscowienie znaku krzyża, które kapłan wykonywał pateną podczas embolizmu. Warto też wspomnieć o tym, że znak pokoju bardzo często przekazywano poprzez jakiś relikwiarz lub krzyż.

Reszta obrzędów była tożsama z rytem rzymskim. Jedynie ,,alleluja” po rozesłaniu było odmawiane po Wielkanocy kilka dni dłużej niż w rycie rzymskim.

Zakończenie

Ryt norbertański był liturgią, która kładła bardzo mocny nacisk na kwestię Paschy Jezusa Chrystusa. Jest to zatem kolejny obrządek, który dość mocno uwypuklał jakiś aspekt życia Chrystusa. Podobna rzecz miała przecież miejsce w rycie karmelitańskim i mozarabskim. Niech więc powyższa publikacja, która przybliżyła liturgię kolejnego zakonu, będzie kolejnym dowodem na to, że Kościół jest piękny w swej różnorodności.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Dippo G.: A Premonstratensian Mass of the Epiphany. W: ,,New Liturgical Movement” [online] https://www.newliturgicalmovement.org/2018/01/a-premonstratensian-mass-of-epiphany.html#.YUiw9rgzZPY, [dostęp: 20.09.2021].
2. Mączyński M.: Język dawnych statutów premonstrateńskich. Interpretacje. Kraków: 2013.
3. Missale Praemonstratense.
4. Pietras D.: Nadzwyczajna Forma Rytu Rzymskiego. Status prawny liturgii i wspólnot. Dębogóra: Wydawnictwo Dębogóra, 2021.
5. Wendland M.: Geneza i historia rytu premonstrateńskiego. W: ,,Liturgia Sacra”. T. XXII. Nr 1. 2016 (s. 151-163).

Netografia:

1. W: ,,Norbertines” [online] https://www.norbertines.org.uk/the-order/liturgy, [dostęp: 20.09.2021].
2. Tribe S.: Premonstratensian Rite: A Summary. W: ,,New Liturgical Movement” [online] https://www.newliturgicalmovement.org/2006/11/premonstratensian-rite-summary.html#.YUicrbgzZPY, [dostęp: 20.09.2021].

[1] Zob. Wendland M.: Geneza i historia rytu premonstrateńskiego. W: ,,Liturgia Sacra”. T. XXII. Nr 1. 2016, s. 152.

[2] Zob. Tribe S.: Premonstratensian Rite: A Summary. W: ,,New Liturgical Movement” [online] https://www.newliturgicalmovement.org/2006/11/premonstratensian-rite-summary.html#.YUicrbgzZPY, [dostęp: 20.09.2021].

[3] Zob. Wendland M.: Geneza i historia rytu premonstrateńskiego. W: ,,Liturgia Sacra”. T. XXII. Nr 1. 2016, s. 158.

[4] Zob. Tamże, s. 159.

[5] Zob. Pietras D.: Nadzwyczajna Forma Rytu Rzymskiego. Status prawny liturgii i wspólnot. Dębogóra: Wydawnictwo Dębogóra, 2021, s. 54.