Drugim najdłuższym co do trwania okresem liturgicznym Kościoła obrządku rzymskiego jest Okres Wielkiego Postu. Jest to czas postu, modlitwy i jałmużny, przygotowujący wiernych do celebrowania misteriów wiary – Męki, Śmierci
i Zmartwychwstania Pańskiego (por. CR, 27).
i Zmartwychwstania Pańskiego (por. CR, 27).
1.1. Czas trwania
Wielki Post rozpoczyna się Środą Popielcową, a kończy się przed Mszą Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek. Można w nim wyróżnić dwie części: pierwszą, tzw. dalszą (trwającą od Środy Popielcowej do I Nieszporów Niedzieli Męki Pańskiej) oraz drugą, tzw. bliższą (trwającą od I Nieszporów Niedzieli Męki Pańskiej do Mszy Wieczerzy Pańskiejw Wielki Czwartek).
1.2. Charakterystyka tego okresu
W trakcie całego Wielkiego Postu nie przyozdabia się ołtarzy, nie odmawia hymnu Chwała (poza uroczystościami i świętami) i Alleluja, ani też nie gra się na instrumentach, z wyjątkiem podtrzymywania śpiewu (por. OWLM, 91; OWMR, 305). Natomiast od V Niedzieli Wielkiego Postu można zasłonić czerwonym lub fioletowym płótnem krzyże w kościołach (por. PS, 26 i 57). Kolorem wiodącym tego okresu liturgicznego jest fiolet. Jedynie w IV Niedzielę Wielkiego Postu można użyć koloru różowego, grać na instrumentach i ozdobić ołtarz (por. OWMR, 346f). Natomiast kolorem liturgicznym Niedzieli Męki Pańskiej jest czerwień (por. OWMR, 346b).
1.3. Formularze i prefacje mszalne
W Okresie Wielkiego Postu Msze św. sprawuje się z własnych formularzy tego czasu, biorąc pod uwagę czas celebracji liturgii, jako że każdy dzień Wielkiego Postu ma swój osobny formularz (por. MRpol, 62-125). Prefacje wielkopostne dzielą się na dwie grupy. Pierwsza z nich jest przeznaczona na dni powszednie i ukazuje: od I do IV Tygodnia Wielkiego Postu – wartość postu i praktyk pokutnych (por. MRpol, 25*-28*); w V Tygodniu Wielkiego Postu oraz w Wielkim Tygodniu – znaczenie męki Pańskiej (por. MRpol, 34*-35*). Druga natomiast jest przeznaczona na niedziele i zawiera podkreślenie tajemnicy Chrystusa (por. MRpol, 29*-33*). Oczywiście, może się zdarzyć tak, że jeśli nie odczytano stosownej Ewangelii w III, IV i V Niedzielę Wielkiego Postu, to – zgodnie z rubrykami – odmawia się pierwszą lub drugą prefację wielkopostną, ale zawsze – niezależnie od cyklu lekcjonarza – można taką Ewangelię odczytać i później modlić się prefacją tematyczną na daną niedzielę (por. PS, 24).
1.4 Normy liturgiczne dla poszczególnych dni Okresu Wielkiego Postu
Niedziele Wielkiego Postu, Środa Popielcowa oraz dni powszednie Wielkiego Tygodnia (od poniedziałku do czwartku) nie dopuszczają celebrowania żadnych wspomnień, świąt i uroczystości (por. CR, 59). Jeśli więc jakaś uroczystość wypada w tym czasie, należy ją przenieść na najbliższy wolny termin, a święto i wspomnienie – jeśliby występowało – opuścić (por. CR, 60). Podobna rzecz ma miejsce ze wszystkimi Mszami okolicznościowymi, z wyjątkiem Mszy pogrzebowych w Środę Popielcową i wspomniane ferie Wielkiego Tygodnia (por. OWMR, 372). W miejscach, gdzie w Wielkim Poście odbywają się skrutynia, można wyjątkowo zamiast formularza niedzielnego użyć formularza Mszy obrzędowej (dotyczy III Niedzieli Wielkiego Postu, IV Niedzieli Wielkiego Postu i V Niedzieli Wielkiego Postu) i dodać stosowne wezwanie wstawiennicze w modlitwie eucharystycznej. Natomiast dni powszednie Wielkiego Postu dopuszczają przed siebie wszystkie obchody wyższe rangą niż wspomnienie (por. CR, 59). Decyzją Konferencji Episkopatu Polski między Środą Popielcową a I Niedzielą Wielkiego Postu Kościół w Polsce modli się o ducha pokuty. Nie korzysta się przy tym ze specjalnych formularzy, lecz celebruje się Msze święte z bieżących dni liturgicznych. Stosowne wzmianki na temat podejmowanych modlitw należy umieścić w modlitwie powszechnej i wymienić w innych nabożeństwach (por. INM, 18b).
1.5. Możliwe adaptacje
1.5. Możliwe adaptacje
W każdy dzień Wielkiego Postu, gdy celebruje się Mszę św. recytowaną, można opuścić werset przed Ewangelią wraz z towarzyszącą mu aklamacją (por. OWMR, 63c). Kapłan celebrujący Mszę św. w III, IV i V Niedzielę Wielkiego Postu, może zamienić Ewangelię dnia roku B i C na Ewangelię o Samarytance (III Niedziela), niewidomym od urodzenia (IV Niedziela) lub o wskrzeszeniu Łazarza (V Niedziela), które są czytane w roku A (por. PS, 24). Czytania te można proklamować także w dni powszednie, zastępując czytania bieżące, zwłaszcza w tych trzech tygodniach (por. OWLM, nr 98). Celebrując liturgię w Niedzielę Męki Pańskiej można tylko raz wykorzystać pierwszą formę wjazdu Chrystusa do Jerozolimy, tj. procesję, po której okadza się ołtarz i odmawia się kolektę. Podczas pozostałych Mszy św. można używać formy drugiej, tj. uroczystego wejścia (obrzędy poświęcenia odbywają się w konkretnym miejscu kościoła lub przy ołtarzu), po którym kapłan odmawia kolektę lub wejścia zwykłego, po którym Msza św. odbywa się jak zwykle. Biskup odprawiający liturgię Mszy św. krzyżma, sprawuje wówczas jedyną Mszę św. Wielkiego Czwartku Okresu Wielkiego Postu. Może on poświęcić olej chorych tuż przed zakończeniem kanonu, zaś błogosławieństwa oleju katechumenów i konsekracji olejów krzyżma dokonać po Komunii św. lub uczynić to wszystko razem po liturgii słowa (por. CEpol, 277). W modlitwie eucharystycznej podczas Mszy św. krzyżma wspomina się tajemnicę dnia.
1.6. Czytania mszalne
Lekcje mszalne niedziel tego okresu liturgicznego wskazują na poszczególne elementy dziejów zbawienia, dlatego też lekcja ze Starego Testamentu jest spokrewniona z Epistołą i Ewangelią (por. OWLM, 97). Również w dni powszednie tego okresu lekcja starotestamentalna jest związana z Ewangelią (por. OWLM, 98). Lekcje Mszy krzyżma wskazują natomiast na sakramenty, będące rozwinięciem działalności Chrystusa (por. OWLM, 98). Wszystkie czytania Wielkiego Tygodnia wskazują zaś na Mękę Pańską (por. OWLM, 98).
1.7. Wskazania praktyczne
Warto jeszcze pamiętać, że:
- Jeśli w danym kościele celebruje się obrzędy związane z przygotowaniem katechumenów do chrztu świętego, to zawsze, gdy taka Msza św. jest sprawowana w niedziele i uroczystości, używa się formularza dnia bieżącego. Wyjątkiem są tutaj tylko Msze w czasie skrutyniów (zwyczajowo jest to III, IV i V Niedziela Wielkiego Postu). Wówczas liturgię można sprawować ze specjalnego formularza dostosowanego do okoliczności, natomiast liturgię słowa czerpie się w całości z lekcji przewidzianych na: III Niedzielę Wielkiego Postu roku A (pierwsze skrutynium), IV Niedzielę Wielkiego Postu roku A (drugie skrutynium), V Niedzielę Wielkiego Postu roku A (trzecie skrutynium). Jeżeli są katechumeni, należy czytać w te niedziele Ewangelie z roku A, podczas gdy tam, gdzie ich nie ma, można to uczynić, ale nie trzeba (por. OWLM, 97). Podobnym wyjątkiem jest Msza św. z obrzędem wpisania imienia lub wybrania, celebrowana poza terminem właściwym (tj. poza I Niedzielą Wielkiego Postu), kiedy to (w razie konieczności) czytania dnia można zastąpić lekcjami I Niedzieli Wielkiego Postu (bez względu na rok), natomiast specjalnego formularza Mszy św. obrzędowej można użyć tylko poza niedzielami i uroczystościami (por. CEpol, 427). W obydwu przypadkach stosuje się prefację okresową lub prefację dnia (w przypadku niedziel), zaś kolorem szat liturgicznych jest fiolet (por. CEpol, 427). Warto także wspomnieć o tym, że celebrując Mszę św. z przekazaniem symbolu, co powinno odbywać się w dni powszednie Wielkiego Postu, można wykorzystać czytania przypisane do tego obrzędu, sprawując Mszę św. z formularza dnia powszedniego w kolorze fioletowym, wspominając w modlitwie eucharystycznej o chrzestnych i kandydatach do chrztu (por. CEpol, 438).
- Jeśli w Wielkim Poście zgodnie z decyzją Konferencji Episkopatu Polski następuje włączenie alumnów trzeciego roku formacji seminaryjnej do posługi lektoratu, to (niezależnie od dnia) sprawuje się Mszę św. z dnia bieżącego (por. CEpol, 813; ZIP, 10). Jeśli liturgia nie jest celebrowana w którąkolwiek niedzielę lub jakąkolwiek uroczystość, to wolno wziąć jedno czytanie z lekcji przeznaczonych do celebracji obrzędu ustanowienia lektorów (por. OLA, V, 1).
- Jeśli w jednym dniu wypadają dwa ważne obchody liturgiczne, to pierwszeństwo ma ten, który jest wyższej rangi. Jeśli jakiekolwiek święto zbiegają się z którąś Niedzielą Wielkiego Postu, to jest ono pomijane (por. CR, 60). W przypadku zbiegającej się niedzieli z jakąś uroczystością (np. Uroczystością Zwiastowania NMP lub Uroczystością Świętego Józefa Oblubieńca NMP), to w dany dzień (19-tego lub 25-tego marca) celebruje się przypadającą Niedzielę, zaś daną uroczystość przenosi się na najbliższy wolny termin (zwykle na poniedziałek). Również wszelkie Uroczystości odpustowe przypadające na niedzielę, należy przenieść na poniedziałek lub inny wolny termin, gdy w poniedziałek wypada jakaś Uroczystość Pańska, Świętych lub Najświętszej Maryi Panny (por. CR, 59).
- Jeśli w Wielkim Poście następują po sobie dwie uroczystości, spośród których pierwsza jest któraś z niedziel, to wówczas wieczorna liturgia mszalna jest sprawowana z formularza niedzielnego, a celebrację kolejnej uroczystości rozpoczyna się dopiero po północy. Odwrotna sytuacja jest wtedy, gdy niedziela jest drugim obchodem. W tym wypadku uroczystość świętuje się tylko do I Nieszporów Niedzieli, gdyż one – wespół z wigilijną Mszą wieczorną – są już sprawowane z formularza przypadającej niedzieli (por. CR, 59).
- Jeśli w liturgii Niedzieli Męki Pańskiej wykorzystuje się pierwszą formę wejścia, tj. procesję, to kapłan może być ubrany w kapę (lub ornat), którą zdejmuje po procesji (por. CEpol, 271).
- Podczas liturgii Mszy św. Męki Pańskiej, przy czytaniu opisu Męki, nie używa się świec ani kadzidła, a kapłan nie całuje księgi, ani nie czyni się znaku krzyża
(por. PS, 33). - Jeśli poświęcenie olejów dokonywałoby się poza terminem właściwym (tj. przedpołudniem Wielkiego Czwartku), to należy korzystać wówczas z formularza przewidzianego na tę Mszę św. (por. CEpol, 275).
- Jeśli zaplanowano udzielenie sakramentu chrztu lub bierzmowania w dzień, który
w danym roku jest dniem powszednim Wielkiego Tygodnia, to ze wszech miar wypada przenieść celebrację tych obrzędów na inny termin (por. PS, 27). - W pierwsze czwartki miesiąca (z wyjątkiem Wielkiego Czwartku) wolno odprawić jedną Mszę św. wotywną o Chrystusie Wiecznym Kapłanie lub o powołania do kapłaństwa. Jest to jednak zabronione, gdy w te dni przypada jakieś Święto Pańskie lub uroczystość (por. INM, 1).
- W pierwsze piątki miesiąca (z wyjątkiem Wielkiego Piątku) wolno odprawić jedną Mszę św. wotywną o Najświętszym Sercu Pana Jezusa. Rektor kościoła może jednak wyrazić zgodę na więcej niż jedną wotywę w te dni. Jest to jednak zabronione, gdy wówczas przypada jakieś Święto Pańskie lub uroczystość (por. INM, 2).
- W pierwsze soboty miesiąca (z wyjątkiem Wielkiej Soboty) wolno odprawić jedną Mszę św. wotywną o Niepokalanym Sercu Najświętszej Maryi Panny. Rektor kościoła może jednak wyrazić zgodę na więcej niż jedną wotywę w te dni. Jest to jednak zabroniono, gdy wówczas przypada jakieś Święto Pańskie lub uroczystość (por. INM, 3).
Opr. Dawid Makowski
Objaśnienie skrótów:
CEpol – Ceremoniał Liturgicznej Posługi Biskupów, Katowice 2013.
CR – Calendarium Romanum, Civitate Vaticana 1969.
INM – Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski w związku z wydaniem nowego mszału ołtarzowego, 1987.
MRpol – Mszał Rzymski dla diecezji polskich (wyd. 2, popr.), Poznań 2013.
OWLM – Ogólne Wprowadzenie do Lekcjonarza Mszalnego, Poznań 2022.
OWMR – Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, Poznań 2022.
PS – Paschalis Solemnitatis. List okólny Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Rzym 1988.
ZMW – Zarządzenie Konferencji Episkopatu Polski w sprawie Mszy wotywnych, Warszawa 1971.
