Podstawy liturgii: Pra-liturgia Trójjedynego Boga

Księga Rodzaju opisująca pierwsze dzieje stworzenia, zauważa, że na początku nad wodami unosił się duch Boży (por. Rdz 1, 2). Zanim powstało niebo i ziemia był więc obecny Bóg (por. J 8, 58)[1]. Nie istniał On jednak jako monada, ale jako triada: jeden Bóg w Trzech Osobach[2]. Ta wspólnota Osób jest czymś nader istotnym dla chrześcijańskiego rozumienia liturgii, gdyż pra-wzór Eucharystii zawiera się już w tym wenątrztrynitarnym dramacie Trójcy[3]. Teodramat jest więc tą pra-grą miłości, nieustannie obecną, w której Ojciec miłuje Syna miłością stwórczą, ponieważ nieustannie Go rodzi, oddając Mu wszystko (por. J 17, 10)[4]. Syn natomiast pełen wdzięczności za otrzymane dary miłuje swego Ojca miłością synowską, pełniąc Jego wolę nawet jeśli oznacza to zstąpienie z nieba w celu ratowania człowieka (por. 1 Tm 1, 15)[5]. Między Nimi jest zaś tchnięty przez Nich Duch, który umacnia miłość[6]. Ta wspólnotowa relacja miłości jest więc grą, w której każdy z uczestników przenikając się z Innym, zachowuje cały czas swoją własną odrębność Osoby, będąc jednocześnie nastawionym na Drugiego, którego obdarowuje, ale i sam jest przez Niego obdarowywany[7].  Dzieje się to w sposób całkowicie wolny i bezinteresowny[8].

Bóg-Trójca nie pragnie być jednak sam, bo jest ,,miłośnikiem życia” (Mdr 11, 26)[9]. Właśnie dlatego dokonuje dzieła stworzenia (por. Est 13, 10), spośród którego wyróżnia człowieka[10]. Już to dzieło jest uważane za liturgię – świętą grę[11]. Kiedy więc Pismo mówi, że człowiek ma władać nad wszelkim stworzeniem (por. Rdz 1, 28), to wskazuje tu na to, że wszystko ma służyć człowiekowi, aby ten ,,mógł wyrazić największą tajemnicę: życie chrześcijańskiej duszy”[12]. Dziwi się temu Psalmista, gdy pyta: ,,Czym jest człowiek, że o nim pamiętasz?” (Ps 8, 5). Zdziwienie to przybiera na wartości, gdy człowiek uświadamia sobie, że jest znikomy (por. Hi 14, 1; Ps 9, 10; Syr 18, 9)[13]. Jednak Bóg nie tylko pamięta o człowieku, ale istotnie wychodzi naprzeciw niego[14]. Wieczność pochyla się nad znikomością[15]. Stwórca powołuje go do ,,świętego związku łaski”[16]. Jest on zatem towarzyszem Jego Boskiej natury[17]. Dotyczy to każdego człowieka, gdyż Bóg nikogo nie ma w nienawiści (por. Mdr 11, 24)[18]. Utworzył On człowieka prawym, lecz sam człowiek uczynił siebie nieprawym (por. Koh 7, 29). Stary Testament znał wiele określeń Boga, które budziły w człowieku grozę, jak choćby: ,,Jest Jeden mądry, co bardzo lękiem przejmuje, siedzący na swym tronie” (Syr 1, 8). Jednak Bóg już w raju ukazał swoją miłość do swojego podobieństwa, gdyż nie pozostawił go samemu sobie, lecz zapowiedział mu cudowne jego odkupienie (por. Rdz 3, 15). Chrystus zaś zapewnił, że nie zostawi swoich wiernych sierotami (por. J 14, 18). W Nowym Testamencie obraz Boga ulega swoistemu przekształceniu, gdyż Najwyższy staje się miłosiernym dawcą życia (por. J 6, 51). Cała rzeczywistość stworzona, odzwierciedlająca to immanentne pochodzenie Trzech Osób, jest tworzona przez wypowiedzenie Słowa przez Ojca i tchnięcie przez Nich Ducha, a więc: przez Miłość, z Miłością i w Miłości[19]. Bóg bowiem do tego stopnia umiłował świat (por. J 3, 16), że posłał swojego Syna, aby ludzkość miała dostęp do Ojca (por. Ef 3, 12)[20]. Autor Listu do Hebrajczyków posłanie Syna rozumie jako ,,przemówienie” Boga do człowieka (por. Hbr 1, 2). To właśnie On pouczył ludzi, aby oddawali cześć Ojcu w ,,Duchu i prawdzie” (J 4, 23).

Ofiara Chrystusa, jaką Ten podjął dla zbawienia ludzkości, będąca ,,miłosiernym odkupieniem”, jest nieustannie obecna w Kościele[21]. Odwieczne ofiarowanie się w niebie „Baranka jakby zabitego” (Ap 5, 6), stale urzeczywistnia się we wspólnocie wierzących[22]. Trzeba mieć przed oczyma nie tylko to, że ta Ofiara w historii już raz się dokonała, ale także, że owoce krzyża posiada każda celebracja liturgiczna, spełniana na pamiątkę Pana[23]. W Liście do Hebrajczyków można bowiem przeczytać, że Arcykapłan Jezus Chrystus po swoim wstąpieniu do nieba, nadal sprawuje świętą liturgię (por. Hbr 4, 15-5, 10; 8, 1-9, 28). Ziemia stała się więc pewnego rodzaju ,,ołtarzem”, przy którym – wedle spełnionego proroctwa Izajasza – gromadzą się ludzie wszystkich narodowości (por. Iz 66, 20). Niczym szczególnym nie byłoby to zgromadzenie, gdyby posiadało świecki, ziemski rodowód[24]. Jedynie dzięki temu, że obrzędy ziemskie są zakotwiczone w tych, które mają miejsce w niebie, spotkanie wiernych w kościele nie ma charakteru budowania wspólnoty przez jakąś biesiadę, ale istotnie jest oddawaniem chwały i czci Bogu, bo to właśnie jest sensem świętych czynności[25].

Kiedy Apokalipsa wskazuje, że przy niebieskim ołtarzu jest ,,Baranek jakby zabity” (Ap 5, 6), to ukazuje tę nadziemską liturgię, w której biorą udział Cztery Istoty (por. Ap 4, 8), dwudziestu czterech Starców (por. Ap 4, 9-11), niezliczone zastępy Aniołów (por. Ap 5, 13) i wielki tłum (por. Ap 19, 1), którzy wspólnie śpiewają Bogu hymn chwały[26]. Jeśli liturgia ta jawi się człowiekowi jako zwykła wizja stanowiąca jedynie biblijny opis lub – co gorsza – rzeczywistość oddzielona od tej, w której żyje, to ziemskie obrzędy są dla niego jedynie czczym ceremonializmem. W istocie bowiem liturgia niebieska (ta niebiańska gra zawierająca w sobie nieustanne miłowanie Drugiego) jest podstawą liturgii ziemskiej[27]. Kapłan wyraża tę prawdę podczas każdej prefacji, którą wieńczy wzmianka o Aniołach, do których dołącza się głos ludu w wychwalaniu Trójjedynego Boga[28]. Pięknym tego obrazem jest kadzidło (tak często nieużywane na sumach parafialnych!)[29], którego przyjemna woń wznosi się ku sklepieniu świątyni, jak modlitwy ludu wznoszące się do Boga, gdzie na nie oczekuje Anioł z wielką kadzielnicą, aby zanieść je w ofierze na ołtarz w niebie (por. Ap 8, 3-4). Bóg zatem jako Arcygracz zaprasza człowieka do wzięcia udziału w liturgii, po czym oczekuje od niego odpowiedzi, gdyż choć mówi do każdego: ,,Pragnę” (J 19, 28), to jednak nie zmusza człowieka do niczego, gdyż zawsze go pyta: ,,Czy chcesz stać się zdrowym?” (J 5, 6). Innymi słowy: Bóg widzi nędze człowieka, lecz nie narzuca się z pomocą, daje człowiekowi przestrzeń i czas, ale nie oczekuje od niego odpowiedzi połowicznej (jakby niepewnej), lecz jednoznacznej: tak lub nie (por. Ap 3, 15)[30].

Boska idea zbawienia, w której niemałą rolę odegrała Maryja, również nie była niczym przymusowym, zarówno ze strony Boga, jak i człowieka[31]. Maryja mogła sama zdecydować czy zgodzi się na plan obwieszczony jej przez Gabriela, czy też się nie zgodzi[32]. Maryjne fiat jako całkowicie wolny akt zgody na Boże działanie było niejako umożliwieniem wprowadzenia Boskiego zamysłu w życie świata[33]. Jeśliby przyjąć tezę, że świat otrzymał liturgię w momencie Wcielenia[34], to można byłoby uznać, że Maryja w imieniu całej ludzkości opowiedziała się za jej przyjęciem[35]. Ona jako pierwsza z ludzi dołączyła do tej celebracji, stając się Matką Boga-człowieka i całego Kościoła[36].

Jezus gromadzący wokół się coraz większe rzesze ludzkie (por. Łk 14, 25), działający cuda pośród ludu (por. Mt 8, 1-4) i mający posłuch we wspólnocie (por. Łk 19, 48), wplótł wydarzenia ze swojego ziemskiego życia w misteria celebrowane przez Kościół[37]. Warto tutaj zauważyć, że Bóg przychodzi do człowieka, bo pała gorącym pragnieniem (por. Łk 22, 15)[38], które wiąże sięz podniesieniem jego upadłej godności. Istotnie więc wierni Kościoła mogą być nazwani synami w Synu[39]. Duch Święty uzdalnia bowiem wierzącego do oddawania chwały Bogu (por. Ga 4, 6), robiąc w międzyosobowym bycie Boga swoistą ,,przestrzeń” dla człowieka[40]. Jest to więc pierwszy ruch Bożej liturgii, oczekujący interakcji od strony człowieka[41].

Całe stworzenie oddaje chwałę Bogu (por. Ps 29, 9; Ps 19, 2-3), bo widzi Jego dostojeństwo oraz spodziewa się od Niego czegoś wielkiego, czego ,,ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało, ani serce człowieka nie zdołało pojąć” (1 Kor 2, 9)[42]. Tym, do czego wiedzie liturgia, co jest niejako także jej przeznaczeniem, to doprowadzenie wszystkich do Boga (por. 1 Kor 15, 28)[43]. Prorokował o tym przed wiekami Zachariasz: „Wówczas nawet na dzwoneczkach koni umieszczą napis: »Poświęcone Panu«, a kotły [zwyczajne] w domu Pańskim będą jak kropielnice przed ołtarzem. Każdy kocioł […] będzie poświęcony Panu zastępów” (Za 14, 20-21). Liturgia jako misterium nie jest dostępne ludzkim zmysłom, przez co człowiek wobec niego jest ,,niemy”[44]. Dlatego właśnie ludzie mówią do Pana: ,,Naucz nas się modlić” (Łk 11, 1). Ten natomiast nie jest obojętny; poucza o tym, co i jak należy czynić. Widać to dobrze na przykładzie Izraelitów, którzy wychodzą poza obóz w Egipcie, by złożyć ofiarę Panu (por. Wj 7, 16). Liturgia jest zatem dokładnie zaprojektowana, a więc człowiek nie może ustalać czegoś przeciwnego do tego, co zostało nadane przez Arcygracza, bo to On jest włodarzem, który pragnie włączyć ludzi w swoje życie, a nie przyciągać ich do świata[45]. Czczenie Boga w ,,Duchu” (J 4, 23) nie oznacza praktykowania spirytualizmu, ale raczej jest to przynaglenie do wyjścia poza to, co doczesne[46]. Istotnym jest tu jednak to, że nie człowiek, lecz Bóg ustala formę kultu[47]. W centrum liturgii zawsze stoi Bóg[48]. To właśnie On przekazał człowiekowi dar, wspólny całemu Kościołowi, który jest „wywołany” przez Boga, aby stanowić tajemnicę Oblubienicy Chrystusa[49].

Owo ,,wyjście” jest niejako odpowiedzią na zaproszenie Boga, który jako Gospodarz wyprawia ucztę swemu Synowi i mówi: ,,Oto przygotowałem moją ucztę: woły i tuczne zwierzęta pobite i wszystko jest gotowe. Przyjdźcie na ucztę!” (Mt 22, 4). Jakże szczęśliwi są więc ci, którzy zostali wezwani na uczę Baranka (por. Ap 19, 9)[50]. To odwieczne święto niebieskie jest sprawowane przez wieki w nadziemskiej stolicy[51]. Tam w całej pełni stworzenie ogląda Światłość Pana (por. Ps 36, 10). Chrześcijanie od początku wiedzieli, że to, co sprawują, jest naśladowaniem czynów Pana[52]. Wszakże mówili: ,,Panie, do kogóż pójdziemy? Ty masz słowa życia wiecznego” (J 6, 68). Ta deklaracja Piotra Apostoła nie byłaby jednak możliwa, gdyby wcześniej nie otrzymał od Boga daru wiary (por. 1 Kor 12, 9). Dzięki wierze, która jest ,,poręką tych dóbr, których się spodziewamy, dowodem tych rzeczywistości, których nie widzimy” (Hbr 11, 1), człowiek staje się w pewien sposób współobywatelem świętych i domownikiem Boga (por. Ef 2, 19), przebywając tam, gdzie wszyscy chwalą Boga (por. Ps 29, 9). Kraina ta jest miastem żyjącego Boga (por. Hbr 12, 22), afirmowanego w świętych obrzędach Kościoła[53].

Dawid Makowski

[1] Wskazuje na to hymn nieszporów Niedziel i Świąt Okresu Zwykłego w rycie kartuskim. Zob. Hymni ad usum Ordinis Cartusiensis. Typis Maioris Cartusiæ, 2008, s. 5-7.

[2] ,,Confiteamur Trinitatem in personis, unitatem in substantia”. Venantius Fortunatus: Expositio Fidei Catholicæ (PL, LXXXVIII, 587). Na ten temat, zob. J. Ratzinger: Bóg Chrystusa. Przekł. J. Zychowicz. Kraków: 2022, s. 58. Warto przywołać tu następujące słowa: ,,Każda refleksja o istotce liturgii musi wychodzić od wspólnej miłości Osób Trójcy Świętej”. B. Nadolski: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: 2004, s. 45.

[3] Niektórzy niemieccy teologowie wskazują na tu na doskonałą pra-grę Boga. Zob. K. Hemmerle: Vorspiel zur Theologie. Einübungen. Freiburg: 1976, s. 146.

[4] Zob. Mnich Kartuski: Miłość i milczenie. Tłum. S. Sztuka. Wyd. II. Kraków: 2011, s. 24. Działanie to określa się w teologii mianem ,,kenozy Ojca”. Zob. E. Piotrkowski: Teodramat. Kraków: 1999, s. 108.

[5] Działanie to określa się w teologii mianem ,,kenozy Syna”. Zob. Tamże, s. 112.

[6] Działanie to określa się w teologii mianem ,,kenozy Ducha”. Zob. Tamże, s. 113-114.

[7] Zob. G. Greshake: Trójjedyny Bóg. Teologia trynitarna. Przekł. J. Tyrawa. Wrocław: 2009, s. 83. Nic więc dziwnego, że Augustyn z Hippony (+430) utrzymywał, że patrząc na miłość można dostrzec Trójcę. Zob. Augustinus: De Trinitate, VIII, 8 (PL, XLII, 958).

[8] Zob. B. Nadolski: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: 2004, s. 47.

[9] Duch Święty obdarza miłością (Rz 5, 5). Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 2-2, q. 24, art. 2 (ST, XVI, 16-17). Bez Jego woli nic nie może istnieć nawet przez mikrosekundę. Wyraża to kolekta Czwartku Pierwszego Tygodnia Wielkiego Postu. Zob. MR, s. 214. Ekonomiczne działanie Boga-Trójcy w liturgii ukazuje Katechizm Kościoła Katolickiego w następujących słowach: ,,Ojciec jest uznawany i adorowany jako Źródło i Cel wszelkich błogosławieństw stworzenia i zbawienia; w swoim Słowie, które dla nas przyjęło ciało, umarło i zmartwychwstało, napełnia nas swoimi błogosławieństwami i przez nie rozlewa w naszych sercach Dar, który zawiera wszystkie dary: Ducha Świętego”. KKK, art. 1082. O tym, że Bóg od początku świata czyni człowieka uczestnikiem swojej miłości, mówi I Modlitwa Eucharystyczna o Tajemnicy Pojednania. Zob. MR, s. 676-677. Nic więc dziwnego, że bez Boga człowiek upada, co wyraża kolekta Wtorku Drugiego Tygodnia Wielkiego Postu. Zob. MR, s. 221.

[10] Zob. Tamże. Warto tutaj zauważyć, że ,,w człowieku skupia się więc całe stworzenie”. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999, s. 49. Na ten temat, zob. (również) B. Migut: Duchowość liturgiczna jako zasada jedności duchowości chrześcijańskiej. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017, s. 113. Warto tutaj zauważyć, że sam człowiek winien dostrzegać to, że ponad nim jest ,,coś wyższego”. Zob. J. Grześkowiak: Do końca ich umiłował. Liturgia Eucharystii. Katowice: 1987, s. 11. W tej pracy unikać się będzie sformułowań zbiorczych odnośnie do podmiotu liturgii, stosując przeważnie liczbę pojedynczą, gdyż dla Boga każdy człowiek stoi ,,tak, jakby był jedyny”. R. Guardini: O Bogu żywym. Tłum. K. Wierszyłowski. Warszawa: 1987, s. 192.

[11] Zob. A. Sertillanges: Misja liturgiczna Kościoła. W: MCh. R. 4. Nr 1. 1932/1933, s. 7.

[12] Zob. T. Jelonek: Na spotkanie z Panem. Kraków: 2020, s. 235. Jednak nie w sposób autorytatywny, lecz służebny i posłuszny Bogu, aby w ten sposób doprowadzić je do prawdziwego ładu. Zob. R. Guardini: Liturgia i formacja liturgiczna. Przekł. P. Napiwodzki. Kraków: 2022, s. 66 i 97. W ten sposób człowiek ma również dostrzegać Bożą obecność we wszechświecie. Zob. KKK, art. 1147.

[13] Diabeł pragął bowiem tego, co w jego rozumowaniu miało się stać, aby człowiek przezeń zwiedziony podzielił los jego, będąc skazany na sprawiedliwość Bożą bez miłosierdzia. Jednak Bóg kieruje się względem człowieka także miłością, a nie tylko sprawiedliwością. Zob. Leonus: Epistula ad Flavianum, III (DSP, I, 203).

[14] Zob. J. A. G. B. De Paulorena: Anamneza: wspomnienie i proroctwo. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2010, s. 110; K. Bieszk: Przez Chrystusa, Pana naszego. W: MCh. R. 10. Nr 1. 1938/1939, s. 9. Papież Pius XII (+1958) wskazał przy tym, że do sprawowania liturgii są w sposób szczególny przeznaczeni ludzie, których Bóg przez to wywyższył. Zob. D. Jurczak: Znaczenie Słowa w liturgii. W: PMS. T. XVII. 2019, s. 10-11; Pius XII: Litteræ Encyclicæ de Sacra Liturgia ,,Mediator Dei et dominium”. Roma: 1947, art. I (AAS, XXXIX, 526). Znamienne więc są tu słowa Mszału Rzymskiego z kolekty Mszy w dzień Uroczystości Narodzenia Pańskiego: ,,Deus, qui humánæ substántiæ dignitátem et mirabíliter condidísti, et mirabílius reformásti”. MR, s. 160.

[15] Zob. Zob. O. Casel: Liturgiczne znaczenie świąt. W: MCh. R. 8. Nr 9. 1937, s. 263.

[16] R. Guardini: O Bogu żywym. Tłum. K. Wierszyłowski. Warszawa: 1987, s. 192. Na ten temat zob. K. Gamber: Das Geheimnis der sieben Sterne: zur Symbolik der Apokalypse. Regensburg: 1987, s. 33-36. W ten sposób w liturgii człowiek może doświadczyć przebóstwiającego związku z Bogiem. Zob. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999, s. 263. Bóg jawi się w nim jako przyjaciel człowieka. Zob. Symeon Nowy Teolog: Teologia mistyczna. Tłum. W. Szymona. Kraków: 2022, s. 31.

[17] Zob. KK, art. 2; Mnich Kartuski: Miłość i milczenie. Tłum. S. Sztuka. Wyd. II. Kraków: 2011, s. 20-21. Mówi o tym także modlitwa konsekracyjna podczas profesji wieczystej w trakcie Mszy św. Zob. OPR, s. 30.

[18] Dotyczy to każdego bez wyjątku. Zob. D. Jurczak: Katecheza mistagogiczna – uświęcenie ludu przez liturgię. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Kraków: 2016, s. 236. Tomasz z Akwinu (+1274) pouczał, że przyjaźń człowieka z Bogiem może być nazwa miłością, ponieważ zarówno Bóg jak i człowiek pragnie dla odbiorcy dobra. Zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 2-2, q. 23, art. 1 (ST, XVI, 4). Nie można tu jednak zatracić tego, że to Bóg pierwej umiłował człowieka. Zob. Benedictus XVI: Litteræ Encyclicæ Episcopis, presbyteris, et diaconis, viris et mulieribus consecratis omnibusque christifidelibus laicis ,,De christiano amore”. Roma: 2005, art. 1 (AAS, XCVIII, 218).

[19] Zob. E. Piotrkowski: Teodramat. Kraków: 1999, s. 118.

[20] W szczególny sposób mówi o tym część Postsanctus II Modlitwy Eucharystycznej o Tajemnicy Pojednania. Zob. MR, s. 682. W liturgii gallikańskiej kapłan modlił się tymi słowami: ,,O, Słońce Prawdy, Chrystusie Jezusie, Wieczny Boże, Któryś zstąpił z niebios dla naszego zbawienia! Modlimy się do Ciebie: objaw się, Miłosierny, duszom naszym w komunii Ciała i Krwi Twojej, świętej i bezkrwawej ofiary!”. Święta i Boska liturgia błogosławionego Ojca naszego Germana, biskupa paryskiego zwana też gallikańską liturgią świętą. Przekł. A. Sarwa. Sandomierz: 2012, s. 8.

[21] Zob. K. Gamber: Opfer und Mahl: Gedanken zur Feier der Eucharistie im Geist der Kirchenväter. Regensburg: 1982, s. 7. Szerzej na temat tego, że śmierć Chrystusa była Ofiarą, zob. Thomas de Aquino: Summa theologiae, 3, q. 48, art. 3 (ST, XXVI, 99-100).

[22] Zob. K. Gamber: Das Geheimnis der sieben Sterne: zur Symbolik der Apokalypse. Regensburg: 1987, s. 35-36.

[23] Tajemnica Bożej miłość została w sposób słowny przedstawiona w opowiadaniu o ustanowieniu IV Modlitwy Eucharystycznej. Zob. MR, s. 593.

[24] Dlatego niewłaściwe staje się tłumaczenie słowa ,,liturgia” tylko w aspekcie greckiego źródłosłowu i starożytnych konotacji kulturowych.

[25] Zob. K. Gamber: Kult und mysterium: das Liturgieverständnis der frühen, ungeteilten Christenheit. Regensburg: 1983, s. 17.

[26] Zob. Tamże.

[27] Zob. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999, s. 37.

[28] Zob. K. Gamber: Opfer und Mahl: Gedanken zur Feier der Eucharistie im Geist der Kirchenväter. Regensburg: 1982, s. 11.

[29] Socjologiczną naiwnością jest myślenie, że większa zrozumiałość znaku lepiej i owocniej wkracza w życie wiernych, bo ,,nie można tak po prostu zakładać, że skoro ludzie coś zrozumieją, to głębiej się z tym zidentyfikują”. A. Nichols: Patrząc na liturgię. Krytyczna ocena jej współczesnej formy. Przekł. T. Glanz. Poznań: 2005, s. 56.

[30] ,,Letniość jest tak naprawdę powolnym umieraniem, traceniem tego, co najcenniejsze i najpiękniejsze w życiu. To życie bez smaku, bez wyrazistości, mało twórcze i tym samym mało szczęśliwe. Bóg nie chce takiego życia, nie chce chrześcijan, którzy są letni, którym nie zależy na rozwoju, którzy zadowalają się tym, co mają, bez pragnienia pogłębiania relacji z Nim […]. Chrystus mówi Kościołowi w Laodycei: <<[…] skoro jesteś letni to przyprawiasz mnie o mdłości i chcę cię wyrzygać z moich ust – nie chcę mieć z tobą nic wspólnego>>”. K. Porosło: To mówi Amen. Spotkanie z Chrystusem z Apokalipsy. Kraków: 2014, s. 78-79.

[31] Zob. G. Greshake: Trójjedyny Bóg. Teologia trynitarna. Przekł. J. Tyrawa. Wrocław: 2009, s. 83.

[32] Warto przy tym zauważyć, że Maryja wszystko przyjmowała do serca i o niczym nikomu nie mówiła, gdyż ,,w godzinach takich odkryć zbędne są słowa, układanie planów, rozumowanie, przewidywanie”. Zob. M. Lègaut: Nawiedzenie. W: MCh. R. 10. Nr 1. 1938/1939, s. 22.

[33] Zob. A. Scola: Osoba ludzka. Antropologia teologiczna. Tłum. L. Balter. Poznań: 2005, s. 80.

[34] W ten sposób można rozumieć to, że przez przyjście Chrystusa na ziemię otworzyło się niebo. Zob. W. Mówka: Błogosławieni słudzy czekający Pana. W: MCh. R. 10. Nr 1. 1938/1939, s. 7.

[35] Życie Chrystusa w istocie było życiem modlitwy. Zob. J. Ratzinger: Bóg Chrystusa. Przekł. J. Zychowicz. Kraków: 2022, s. 57.

[36] Zob. F. Drączkowski: Synteza teologii w ujęciu graficznym. Lublin: 2014, s. 24.

[37] Zob. Leonus Magnus: Sermones, LXXIV, 2 (PL, LIV, 398). W ten sposób Jego nauczanie niejako wprowadza człowieka w tajemnicę trynitarną. Zob. Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Direttorio Omiletico. Roma: 2014, art. 66.

[38] W pierwszym rzędzie inicjatywa należy do Boga. Zob. D. Jurczak: Katecheza mistagogiczna – uświęcenie ludu przez liturgię. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Kraków: 2016, s. 236.

[39] Zob. O. Casel: Chrześcijańskie misterium kultu. Przekł. M. Wolicki. Kraków: 2000, s. 77.

[40] Zob. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999, s. 46. Człowiekowi brakuje bowiem zasług, które mogłyby za nimi orędować. Zob. MR, s. 123.

[41] Trzeba bowiem pamiętać, że ,,każdy dar, aby nim był, musi mieć kogoś chętnego do jego przyjęcia”. Franciscus: Littera Apostolica ,,Desiderio desideravi” ai vescovi, ai presbiteri e ai diakoni, alle persone consacrate e ai fedeli laici. Sulla formazione liturgica del popolo di Dio. Roma: 2022, art. 3.

[42] Księga Mądrości dość dobitnie wypowiada się na temat tych ludzi, którzy nie oddają chwały Bogu: ,,Głupi [już] z natury są wszyscy ludzie, którzy nie poznali Boga: z dóbr widzialnych nie zdołali poznać Tego, który jest, patrząc na dzieła nie poznali Twórcy” (Mdr 13, 1).

[43] Zob. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999, s. 47; W. Bołoz: Eklezjalne aspekty moralności chrześcijańskiej. Kraków: 1992, s. 133.

[44] Zob. K. Gamber: Kult und mysterium: das Liturgieverständnis der frühen, ungeteilten Christenheit. Regensburg: 1983, s. 22.

[45] Zob. K. Hemmerle: Vorspiel zur Theologie. Einübungen. Freiburg: 1976, s. 146.

[46] Zob. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999, s. 43. Warto tutaj przywołać słowa papieża Franciszka: ,,Magia to przeciwieństwo logiki sakramentów”. Franciscus: Littera Apostolica ,,Desiderio desideravi” ai vescovi, ai presbiteri e ai diakoni, alle persone consacrate e ai fedeli laici. Sulla formazione liturgica del popolo di Dio. Roma: 2022, art. 12. Właśnie dlatego istotą obchodów liturgicznych (zwłaszcza tych, które mają rangę świąt i uroczystości lub są dniami wolnymi od pracy) jest próba ukazania człowiekowi podniosłości danych czasów, by przeżywając poszczególne tajemnice, mógł oderwać się od monotonności dnia codziennego. Zob. O. Casel: Liturgiczne znaczenie świąt. W: MCh. R. 8. Nr 9. 1937, s. 261.

[47] Zob. J. Ratzinger: Duch liturgii. Tłum. E. Pieciul. Kraków: 2000, s. 23.

[48] Zob. J. Kraft: Liturgia i Ruch Liturgiczny. W: MCh. R. 2. Nr 3. 1931, s. 102. W tym sensie zachowywanie wszelkich przepisów tworzy jedność między wspólnotami. Zob. Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Instructio de quibusdam observandis et vitandis circa sanctissimam Eucharistiam. Roma: 2004, art. 5 (AAS, XCVI, 550-551).

[49] Zob. H. Urs von Balthasar: Credo. Medytacje o składzie apostolskim. Przekł. J. D. Szczurek. Kraków: 1997, s. 67. Warto przywołać przy tym następujące słowa tego autora: „Jest on […] katolicki, ponieważ kryjąc w sobie tajemnicę całej prawdy Bożej, jest powołany, aby przez swe posłanie na cały świat przekazać ją całemu stworzeniu”. Tamże, s. 68.

[50] Taka osoba jest bowiem duchowo otwarta na pewnego rodzaju przebudzenie, które sprawi, że jego wola oraz myśli zostaną skierowane na przychodzącego doń Boga. Zob. J. Grześkowiak: Do końca ich umiłował. Liturgia Eucharystii. Katowice: 1987, s. 5.

[51] Zob. K. Gamber: Opfer und Mahl: Gedanken zur Feier der Eucharistie im Geist der Kirchenväter. Regensburg: 1982, s. 61.

[52] Zob. O. Casel: Pamiątka Pana w liturgii pierwotnego Kościoła. Przekł. A. Ziernicki, D. Świderski. Wyd. II. Kraków: 2014, s. 22-23.

[53] Zob. K. Gamber: Opfer und Mahl: Gedanken zur Feier der Eucharistie im Geist der Kirchenväter. Regensburg: 1982, s. 61. Warto przy tym zauważyć, że Kościół pielgrzymujący na ziemi uznaje siebie w pewien sposób „za wygnańca”, który spogląda ku miejscu przebywania Boga w niebie. Zob. KK, art. 6.

Wszystkie teksty serii Bibliografia serii

Literatura w językach oryginalnych

Alcuinus: De Divinis Officii Liber. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CI. Paris: 1851 (s. 1173-1286).

Algerus Magister: De sacramento corporis et sanguinis Domini. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CLXXX. Paris: 1854 (s. 739-854).

Amalarius Metsensis: De Ecclesiasticis Officiis Libri Quator. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CV. Paris: 1864 (s. 985-1242).

Ambrosiaster: In II Corinthiorum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 275-338).

Ambrosius Mediolanensis: Apologia Prophetæ David ad Theodosium Augustum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XIV. Paris: 1844 (s. 851-884).

Ambrosius Mediolanensis: De institutione virginis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 305-334).

Ambrosius Mediolanensis: De mysteriis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 389-410).

Ambrosius Mediolanensis: De paradisio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XIV. Paris: 1845 (s. 275-314).

Ambrosius Mediolanensis: De Sacramentis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 417-462).

Ambrosius Mediolanensis: De Spiritu Sancto. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 703-816).

Ambrosius Mediolanensis: Epistolæ. W: W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XVI. Paris: 1845 (s. 875-1286).

Augustinus: Confessionum Libri Tredecim. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXII. Paris: 1845 (s. 657-868).

Augustinus: Contra Cresconium. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLIII. Paris: 1845 (s. 445-593).

Augustinus: De bono conjugali. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1863 (s. 373-396).

Augustinus: De civitate Dei. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLI. Paris: 1845 (s. 13-804).

Augustinus: De Cura pro Mortuis Gerenda ad Paulinum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 591-610).

Augustinus: De Trinitate. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XLII. Paris: 1836 (s. 819-1098).

Augustinus: De vera et falsa poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XL. Paris: 1845 (s. 1113-1130).

Augustinus: Enarrationes In Psalmos [1-79]. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVI. Paris: 1861 (s. 67-1027).

Augustinus: Enarrationes In Psalmos [80-144]. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVII. Paris: 1865 (s. 1033-1967).

Augustinus: Epistulae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXIII. Paris: 1857 (s. 61-1094).

Augustinus: In Evangelium Ioannis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXV. Paris: 1845 (s.1379-1976).

Augustinus: Sermones. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXVIII. Paris: 1845 (s. 995-1246).

Augustinus: Quæstiones in Heptateuchum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXXIV. Paris: 1845 (s. 547-824).

Athanasius: Epistula festalis. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXVI. Paris: 1857 (s. 1366-1371).

Beda Venerabilis: De Tabernaculo et vasis ejus ac vestibus sacerdotum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XCI. Paris: 1850 (s. 093-498).

Beda Venerabilis: Homiliae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XCIV. Paris: 1850 (s. 9-516).

Cyrillus Alexandrinus: Commentarii in Lucam. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LXXII. Paris: 1859 (s. 395-950).

Florus Lugdunensis: De expositione missæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXIX. Paris: 1846 (s. 15-72).

Gregorius Magnus: Dialogæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXVII. Paris: 1849 (s. 149-430).

Gregorius Magnus: Homiliarum In Evangelia Libri Duo. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXVI. Paris: 1857 (s. 1075-1312).

Gregorius Nazianzenus: Orationes. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXXVI. Paris: 1858 (s. 9-662).

Hieronymus: Commentarius In Evangelium Secundum Marcum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXX. Paris: 1846 (s. 589-644).

Hieronymus: Commentariorum In Isaim Prophetam Libri Duodeviginti. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXIV. Paris: 1845 (s. 17-678).

Hieronymus: In Ioelem. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XXV. Paris: 1845 (s. 947-988).

Hrabanus Maurus: De institutione clericorum. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. CVII. Paris: 1864 (s. 293-420).

Innocentus III: De sacro altaris mysterio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CCXVII. Paris: 1855 (s. 763-966).

Iohannes Chrysostomus: Adversus ebriosos. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. L. Prais: 1862 (s. 434-442).

Iohannes Chrystosomus: Contra Anomoeos. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLVIII. Paris: 1862 (s. 701-813).

Iohannes Chrysostomus: De proditione Judæ. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLIX. Paris: 1862 (s. 337-383).

Iohannes Chrysostomus: De sacerdotio. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. XLVIII. Paris: 1862 (s. 623-690).

Iohannes Chrysostomus: Homiliam de Ascensione. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. L. Paris: 1862 (s. 441-452).

Iohannes Chrysostomus: Homilia in Ioannem Evangelium. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LIX. Paris: 1862 (s. 23-483).

Iohannes Chrysostomus: Homilia in Psalmum 50. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. LV. Paris: 1862 (s. 23-483).

Iraenues: Contra Hæreses. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. VIIa. Paris: 1857 (s. 433-1118).

Iraenues: Contra Hæreses. W: „Migne. Patrologia Græca”. Vol. VIIb. Paris: 1857 (s. 1119-1225).

Isidorus Hispalensis: Etymologiæ. W: „Migne. Patrologia. Latina”. Vol. LXXXII. Paris: 1850 (s. 73-728).

Isidorus Hispaliensis: Sententiae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXIII. Paris: 1850 (s. 537-738).

Lactantius: Carmen de Pascha. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. VII. Paris: 1844 (s. 285-290).

Lanfrancus Cantuariensis Archiepiscopus: Liber de Corpore et Sanguine Domini. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CV. Paris: 1854 (s. 407-441).

Leonus Magnus: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LIV. Paris: 1846 (s. 551-1218).

Leonus Magnus: Sermones. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LIV. Paris: 1846 (s. 137-467).

Maximus Taurinensis Episcopus: Homiliæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LVII. Paris: 1847 (s. 221-530).

Nicolaus I: Epistolæ et Decreta. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXIX. Paris: 1852 (s. 769-1182).

Optatus Milevius: De Schismate donatistarum. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XI. Paris: 1845 (s. 883-1104).

Paschasius Radbertus Corbiensis Abbas: De corpore et sanguine Domini. W: W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXX. Paris: 1852 (s. 1255-1350).

Petrus Lombardus: Sententiarum Libri Quatuor. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CXCII. Paris: 1855 (s. 519-964).

Petrus Venerabilis Cluniacensis Abbas: De Miraculis Libri Duo. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. CLXXXIX. Paris: 1854 (s. 851-954).

Prosper Aquitanus: Præteritorum sedes Apostolicæ Episcoporum Auctoritates. De gratia Dei et Libero voluntatis arbitrio. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LI Paris: 1844 (s. 205-212).

Pseudo-Hieronim: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. XXX. Paris: 1844 (s. 13-308).

Tertullianus: De Baptismo et de Poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. II. Paris: 1836 (s. 1135-1206).

Tertullianus: De poenitentia. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. I. Paris: 1844 (s. 1223-1248).

Venantius Fortunatus: Expositio Fidei Catholicæ. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXVIII. Paris: 1836 (s. 585-592).

Victorinus Petavionensis Episcopus: Scolia in Apocalypsin Beati Joannis. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. V. Paris: 1844 (s. 317-344).

Zacharias: Epistolae. W: „Migne. Patrologia Latina”. Vol. LXXXIX. Paris: 1830 (s. 741-752).

Tłumaczenia

Columbanus Opatus: De Christo, fons vitæ. Fragm. w: „Liturgia Godzin”. T. IV. Poznań: 1988 (s. 124-125).

Constitutiones Apostolorum. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. II. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2007 (s. 1-293).

Cyprianus Carthaginensis: Epistula LVII. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. I. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2006 (s. 8-12).

Cyprianus Carthaginensis: Epistula LXX. W: „Synodi et Collectiones Legum“. Vol. I. Opr. Baron A., Pietras H. Kraków: 2006 (s. 27).

Evagrius Ponticus: De octo spiritibus militiæ. W: „Z Tradycji Mniszej”. T. XXX. Przekł. A. Bielawski, L. Nieścior. Wyd. III. Kraków: 2013.

Ioannes Cassianus: Collationes Patrum XXIV. W: „Z Tradycji Mniszej”. T. XXXI. Tłum. A. Nocoń. Wyd. III. Kraków: 2012.

Leonus: Epistula ad Flavianum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 197-213).

Nicetas Aquileiensis Episcopus: De psalmodiæ bono. W: „Biblioteka Ojców Kościół”. Przekł. M. Przyszychowska (i in.). Kraków: 2015.

Origenes: Homiliae XIV In Jeremiam. W: „Fathers of the Church”. Vol. XCVII. Washington: 1998.

Serapionis: Euchologion. W: „Synodi et Collectiones Legum”. Vol. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2007 (s. 300-318).

Symeon Nowy Teolog: Teologia mistyczna. Tłum. W. Szymona. Kraków: 2022.

Święta i Boska liturgia błogosławionego Ojca naszego Germana, biskupa paryskiego zwana też gallikańską liturgią świętą. Przekł. A. Sarwa. Sandomierz: 2012.

Tomasz á Kempis: O naśladowaniu Chrystusa. Przkł. K. Kokoszkiewicz. Warszawa: 2020.

Thomas de Aquino: Catena Aurea. Przekł. L. Szynder. Dębogóra: 2007.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 1-22). W: „Suma Teologiczna”. T. XV. Tłum. P. Bełch. Londyn: 1966.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 23-46). W: „Suma Teologiczna”. T. XVI. Tłum. A. Głażewski. Londyn: 1967.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (2-2, qu. 81-100). W: „Suma Teologiczna”. T. XIX. Tłum. F. W. Bednarski. Londyn: 1991.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 38-59). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVI. Tłum. S. Piotrowicz. Londyn: 1968.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu.60-72). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVII. Tłum. P. Bełch. Londyn: 1984.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 73-83). W: „Suma Teologiczna”. T. XXVIII. Tłum. S. Piotrowicz. Londyn: 1974.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (3, qu. 84-90). W: „Suma Teologiczna”. T. XXIX. Tłum. R. Kostecki. Londyn: 1974.

Thomas de Aquino: Summa theologiae (Suppl. 1-28). W: „Suma Teologiczna”. T. XXX. Tłum. F. W. Bednarski. Londyn: 1985.

Thomas de Aquino: Suppl. (29-40). W: „Suma Teologiczna”. T. XXXI. Tłum. R. Kostecki. Londyn: 1985.

Księgi liturgiczne i wprowadzenia do nich

Caeremoniale Episcoporum. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1984.

Calendarium Romanum. Normæ Universales de Anno Liturgico et de Calendario. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1969.

Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Prænotanda de Ordo Lectionum Missæ. Editio typica altera. Libreria Editrice Vaticana, 1981.

Consilium ad Exsequendam Constitutionem de Sacra Liturgia: Hymni instaurandi Breviarii Romani. Libreria Editrice Vaticana, 1968.

Graduale Simplex. In usum minorum ecclesiarum. Editio typica altera. Lbreria Editrice Vaticana, 2007.

Graduale Triplex seu Graduale Romanum Pauli pp. VI cura recognitum et rhythmicis signis a solesmensibus monachis ornatum. Solesmis: 1979.

Hymni ad usum Ordinis Cartusiensis. Typis Maioris Cartusiæ, 2008.

Liber Usualis. Solesmes: 1961.

Martyrologium Romanum. Editio Altera. Typis Vaticanis, 2004.

Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986.

Obrzędy Błogosławieństw Służby Liturgicznej. Kraków: 2012.

Prænotanda Generalia de Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum. W: „De Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum”. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1990 (s. 1-8).

Prænotanda Generalia de Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam. W: „De Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam”. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1991 (s. 1-10).

Prænotanda Ordo Celebrandi Matrimonium. W: „Ordo Celebrandi Matrimonium”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis,

Prænotanda Ordo Confirmationis. W: „Ordo Confirmationis”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973 (s. 16-22).

Prænotanda Ordo Pæitentiæ. W: „Ordo Pænitentiæ”. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1974 (s. 11-25).

Prænotanda Ordo Professsionis Religiosæ. W: „Ordo Consecrationis Virginum”. Editio Typica. Libreria Editrice Vaticana, 1978 (s. 7-9).

Pontificale Romanum. De Institutione Catechistarum. Editio Typica. 2021.

Pontificale Romanum. De Institutione Lectorum et Acolythorum. De Admissione inter candidatos ad Diaconatum et Presbyteratum. De Sacro Cælibatu aplectendo. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1972.

Pontificale Romanum. De Ordinatione Episcopi, Presbyterorum et Diaconorum. Editio Typica Altera. Typis Polyglottis Vaticanis, 1990.

Pontificale Romanum. Ordo Benedictionis Abbatis et Abbatissæ. Editio typica. Reimpressio. Typis Vaticanis, 2010.

Rituale Romanum. Ordo Celebrandi Matrimonium. Editio Typica Altera. Typis Vaticanis, 1991.

Pontificale Romanum. Ordo Confirmationis. Editio Typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973.

Pontificale Romanum. Ordo Consecrationis Virginum. Editio Typica. Libreria Editrice Vaticana, 1978.

Rituale Romanum. De Benedictionibus. Editio Typica. Typis Vaticanis, 1984.

Rituale Romanum. De Sacra Communione et de Cultu Mysterii Eucharistici extra Missam. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1973.

Rituale Romanum. Ordo Baptismi parvulorum. Editio typica altera. Libreria Editrice Vaticana, 1976.

Rituale Romanum. Ordo Pænitentiæ. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1974.

Rituale Romanum. Ordo Professionis Religiosæ. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1970.

Święte Triduum Paschalne. Na podstawie Mszału Rzymskiego dla diecezji polskich. Poznań: 1986.

Wprowadzenie do Obrzędów Błogosławieństw Służby Liturgicznej. W: „Obrzędy Błogosławieństw Służby Liturgicznej”. Kraków: 2012 (s. 7-11).

Orzeczenia Soborów i Synodów

Concilium Beneventanum I (1091): Canones. W: „Mansi. Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio”. Vol. XX. Venetiis: 1775 (s. 737-740).

Concilium Carthaginense (256): Sententiæ episcoporum. W: „Synodi et Collectiones Legum”. Vol. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2006 (s. 27-40).

Concilium Constantinopolitanum I (381): Canones. W: W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 87-98).

Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Armenorum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. III. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 493-544).

Concilium Florentinum (1439): Bulla unionis Græcorum. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. III. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 459-478).

Concilium Lugdunense II (1274): Constitutiones. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 401-460).

Concilium Niceanum I (325): Canones. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. T. I. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 27-46).

Concilium Tridentinum (1545-1563): Decretum de sanctissimo eucharistiæ sacramento. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. IV. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s. 227-229).

Concilium Tridentinum (1545-1563): Summa sententiarum patrum super peccati orginalis remedio et remedia effectibus. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. IV. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2002 (s.).

Sacrosanctum Oecumenicum Concilium Vaticanum II (1962-1965): Constitutionis de Sacra Liturgia. Roma: 1963. W: „Sobór Watykański II”. Red. M. Przybył. Poznań: 2002 (s. 48-95).

Concilium Viennense (1311-1312): Decreta. W: „Dokumenty Soborów Powszechnych”. Tom. II. Opr. A. Baron, H. Pietras. Kraków: 2003 (s. 533-637).

Pozostałe dokumenty Kościoła

Benedictus XVI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Porta fidei” quibus Annus fidei incohatur. Roma: 2011. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. CIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 2011 (s. 723-734).

Benedictus XVI: Litteræ Encyclicæ Episcopis, presbyteris, et diaconis, viris et mulieribus consecratis omnibusque christifidelibus laicis ,,De christiano amore”. Roma: 2005. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXXIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 2005 (s. 217-232).

Catechismus Catholicæ Ecclesiæ. Libreria Editrice Vaticana, 1997.

Codex Iuris Canonici. Auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus. Roma: 1983.

Commissione Theologica Internazionale: La speranza della salvezza per i bambini che muoiono senza battesimo. Roma: 2007.

Congregatio de Culto Divina et Disciplina Sacramentorum: Guida per le grandi celebrazioni. Roma: 2014.

Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Instructio de quibusdam observandis et vitandis circa sanctissimam Eucharistiam. Roma: 2004. W: W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XCVI. Typis Polyglotis Vaticanis, 2004 (s. 549-601).

Congregatio de Culto Divino et Disciplina Sacramentorum: The role of liturgical norms in the eucharistic celebration. Roma: 2007. W: „Notitiae”. Vol. XLV. 2007 (s. 600-610).

Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Direttorio Omiletico. Roma: 2014.

Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Lettera Circolare L’espressione rytuale del dono della pace nella messa. Roma: 2014.

Congregazione per il Culto Divino e la Disciplina Dei Sacramenti: Direttorio su pietá popolare
e ltirugia. Principi e orientamenti. Roma: 2002.

Franciscus: Littera Apostolica ,,Desiderio desideravi” ai vescovi, ai presbiteri e ai diakoni, alle persone consacrate e ai fedeli laici. Sulla formazione liturgica del popolo di Dio. Roma: 2022.

Ioannis Pauli II: Adhortatio Apostolica post synodum episcoporum „Reconciliatio et pænitentia”. Roma: 1984. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXXVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1984 (s. 257-266).

Ioannis Pauli II: Ecclesia de Eucharystia. Literæ Encyclicæ cunctis catholicæ ecclesiæ episcopis, presbyteris et diakonis viris et mulieribus consecratis omnisque christifidelibus laicis de Eucharistia eiusque necessitudine cum Ecclesia. Roma: 2003. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XCV. Typis Polyglotis Vaticanis, 2003 (s. 433-475).

Komisja Liturgiczna przy Komisji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Konferencji Episkopatu Polski: Ceremoniał Wspólnoty Parafialnej. Warszawa: 2016.

Konferencja Episkopatu Polski: Dyrektorium w sprawie celebracji Mszy świętej transmitowanej przez telewizję. Warszawa: 2017. W: „Akta Komisji Episkopatu Polski”. T. XXIX. 2017 (s. 47-55).

Konferencja Episkopatu Polski: Instrukcja o muzyce kościelnej. Lublin: 2017. W: „Akta Konferencji Episkopatu Polski”. T. XXIX. 2017 (s. 137-151).

Leonus XIII: Epistola Encyclica „Miræ Caritatis” de sanctissima Eucharistia. Roma: 1902. W: „Acta Sancta Sedis”. Vol. XXXIV. Romæ ex Typographia Polyglotta, 1901-1902 (s. 641-654).

Paulus VI: Constitutio Apostolica de sacramento confirmationis „Divinæ consortium naturæ”. Rzym: 1971. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 657-664).

Paulus VI: Constitutio Apostolica „Laudis canticum”. Officium divinum ex decreto Concilii Oecumenici Vaticani II instauratum, promulgatur. Roma: 1971. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXIII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1971 (s. 527-535).

Paulus VI: Constitutio Apostolica ,,Missale Romanum”. Missale Romanum ex decreto Concilii Oecumenci Vaticani II instauratum promulgatur. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 217-222).

Paulus VI: Constitutio Apostolica „Sacram unictionem infirmorum”. De Sacramento Unctionis Infirmorum. Roma: 1973. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXV. Typis Polyglotis Vaticanis, 1973 (s. 5-9).

Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Mysterii Paschalis”. Normæ universales de Anno Liturgico et novum Calendarium Romanum generale aprobantur. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 222-226).

Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Sacram Liturgiam” decernitur ut præscripta quædam Constitutionis de Sacra Liturgia a Concilio Oecumenico Vaticano II probatæ vigere incipiant. Roma: 1964. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LVI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1964 (s. 139-144).

Paulus VI: Litteræ Encyclicæ ,,Mysterium fidei” de doctrina et cultu SS. Eucharistiæ. Roma: 1965. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1965 (s. 753-774).

Pius XI: Constitutio Apostolica ,,Divini Cultus sanctitatem” de liturgia deque cantu gregoriano et musica sacra cotidie magis provehendis. Roma: 1928. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1947 (s. 33-41).

Pius XI: Epistulæ Encyclicæ ,,Quas primas” de festo Domini nostri Iesu Christi Regis constituendo. Roma: 1925. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XVII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1925 (s. 593-610).

Pius XII: Constitutio Apostolica ,,Munificentissimus Deus” fidei dogma definitur deiparam Virginem Mariam corpore et anima fuisse ad cælestem gloriam assumptam. Roma: 1950. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XLII. Typis Polyglotis Vaticanis, 1950 (s. 753-771).

Pius XII: Litteræ Encyclicæ de Sacra Liturgia ,,Mediator Dei et hominium”. Roma: 1947. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. XXXIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 1947 (s. 521-595).

Sacra Congregatio pro Culto Divino: Instructio de Missis pro coetibus particularis. Roma: 1969. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LXI. Typis Polyglotis Vaticanis, 1969 (s. 806-811).

Sacra Congregatio Rituum: Instructio de Cultu Mysterii Eucharistici. Roma: 1967. W: „Acta Apostolica Sedis”. Vol. LIX. Typis Polyglotis Vaticanis, 1967 (s. 539-573).

Literatura przedmiotu

Filaber: Muzyka świecka w liturgii. W: „Anamnesis”. Nr 88. 2017 (s. 74).

Hlond: Parafia w duchu liturgicznym. W: MCh. R. 4. Nr 6-7. 1932/1933 (s. 44-45).

Hyszko: Duch pobożności kształtowany przez liturgię. Katecheza mistagogiczna. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 127-140).

Jasiński: Księga Proroka Ezechiela. Nowy komentarz. Opole: 2017.

Nichols: Patrząc na liturgię. Krytyczna ocena jej współczesnej formy. Przekł. T. Glanz. Poznań: 2005.

Scola: Osoba ludzka. Antropologia teologiczna. Tłum. L. Balter. Poznań: 2005.

Sertillanges: Misja liturgiczna Kościoła. W: MCh. R. 4. Nr 1. 1932/1933 (s. 7-10).

Sorrentino: Zreformować reformę? Przekł. A. Żądło. Kielce: 2019.

Vanhoye: Jezus Chrystus nasz Arcykapłan. Tłum. K. Stopa. Pelplin: 2009.

Cooke: Sakramenty między ołtarzem a codziennością. Przekł. Z. Kasprzyk. Kraków: 2013.

Gładysz: Gloria, laus et honor. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 97-98).

Gładysz: Symbolika popiołu. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 99-100).

Häring: Sakramenty. Obecność łaski. Tłum. J. Serafin. Kraków: 2009.

Matczak: Cypriano Vagaggini i reforma liturgiczna. Wyd. I. Kraków: 2013.

Migut: Duchowość liturgiczna jako zasada jedności duchowości chrześcijańskiej. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 105-126).

Nadolski: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: 2004.

Chwałą Boga żyjący człowiek (2). W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/T/TD/chwala-_boga2.html, [dostęp: 12.03.2022].

Folsom: Człowiek współczesny a liturgia. Tłum. D. Jurczak (i in.). Kraków: 2018.

Agostino de Jesus e Souza: Hierarchiczny porządek w obchodzeniu świąt. W: MCh. R. 4. Nr. 4. 1933 (s. 110-114).

Bourgeios: Duszpasterstwo Kościoła. Przekł. M. Ostrowska-Tryc. Poznań: 2001.

Jurczak, D. Jarczewski: Nerw święty. Rozmowy o liturgii. Kraków: 2021.

Jurczak: Katecheza mistagogiczna – uświęcenie ludu przez liturgię. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Kraków: 2016 (s. 226-244).

Jurczak: Znaczenie Słowa w liturgii. W: „Pro Musica Sacra”. T. XVII. 2019 (s. 9-22).

Piekarz: ,,Abyście dali ciała swoje na ofiarę żywą, świętą, Bogu przyjemną, jako wyraz rozumnej służby Bożej” (Rz 12, 1). Kapłaństwo powszechne. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XX. Red. K. Porosło. Kraków: 2016 (s. 87-108).

Piotrkowski: Teodramat. Kraków: 1999.

Astruck: Msza mistyczna. Przekł. D. Makowski. Zielona Góra: 2022.

Blachnicki: Liturgia a wspólnota. Kraków: 2015.

Drączkowski: Synteza teologii w ujęciu graficznym. Lublin: 2014.

Manthey: Człowiek nowoczesny a liturgia. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 4. 1938/1939 (s. 169-176).

Marlewski: Akcja Katolicka a Ruch Liturgiczny. W: „Mysterium Christi”. R. 7. Nr 7-8. 1936 (s. 218-229).

Greshake: Trójjedyny Bóg. Teologia trynitarna. Przekł. J. Tyrawa. Wrocław: 2009.

Lercaro: Epistola ad Præsides Coetuum Episcoporum. Roma: 1965. W: „Notitiæ”. Vol. IX-X. Roma: 1965 (s. 257-264).

2015. Müller: Dogmatyka katolicka. Tłum. W. Szymon. Kraków: 2015.
2016. Marini: Sługa liturgii. Tłum. A. Kazimierczak. Ząbki: 2010.
2017. Szmyd: Liturgika katolicka. Podręcznik szkolny. Lwów: 1928.

Urs von Balthasar: Credo. Medytacje o składzie apostolskim. Przekł. J. D. Szczurek. Kraków: 1997.

Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. I. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.

Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. III. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.

1988. Urs von Balthasar: Theo-Drama. Theological dramatic theory. Vol. V. Tłum. G. Harrison. San Francisko: 1988.
1989. Pietras: Herezje. Kraków: 2019.
1990. Paprocki: Eucharystia jako sakrament sakramentów. W: „Elpis”. T. 4. Nr 6. 2002 (s. 155-167).
1991. Powodowski: Liturgia czyli opisanie Mszy Świętej i jej obrzędów. Przekł. D. Makowski. Kraków: 2022.

Manzanares: Myricæ. W: Not. Vol. 106-107. Vatican: 1975 (s. 196-201).

Schuster: Liturgia a pobożność prywatna. W: ,,Mysterium Christi”. R. 2. Nr 7. 1931 (s. 299-303).

1. G. B. De Paulorena: Anamneza: wspomnienie i proroctwo. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XIV. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2010 (s. 100-128).

Andrasz: Kolekta o Najśw. Sakramencie. „Deus, qui nobis sub Sacramento”. W: MCh. R. 1. Nr 4. 1930 (s. 10-16).

Cierniewski: Przeżycie chrztu świętego. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 4. 1938/1939 (s. 145-157).

Danielou: Pisma wybrane. Przekł. S. Federowicz. Kraków: 2011.

2019. Driscoll: Co się wydarza podczas Mszy. Przekł. E. E. Nowakowska. Kraków: 2019.
2020. Glaser: Druga droga do liturgii. W: „Mysterium Christi”. R. 9.Nr 1. 1937 (s. 17-20).
2021. Grześkowiak: Do końca ich umiłował. Liturgia Eucharystii. Katowice: 1987.
2022. Huzinga: Homo laudens. Zabawa jako źródło kultury. Tłum. M. Kurecka, W. Wirpsza. Warszawa: 1985.
2023. Korzonkiewicz: Pascha nostrum… W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 4. 1931 (s. 153-155).
2024. Korzonkiewicz: ,,Profusis gaudiis”. Wiązanka myśli o liturgii Zielonych Świąt. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 5. 1931-1932 (s. 193-197).
2025. K. Pytel: Nieustająca pieśń chwały. W: LUC. Red. J. Hadalski. Poznań: 2017 (s. 131-137).
2026. Kraft: Liturgia i Ruch Liturgiczny. W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 3. 1931 (s. 102-114).
2027. Kraft: Liturgia i Ruch Liturgiczny. W: Mch. T. II. Nr 4. 1932/3 (s. 160-167).
2028. Kupczak: „Dlatego opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją, i będą dwoje jednym ciałem. Tajemnica to wielka, a ja mówię: w odniesieniu do Chrystusa i do Kościoła” (Ef 5, 31-32). Wprowadzenie do teologii sakramentu małżeństwa. W: MK. T. XX. Red. K. Porosło. Wyd. I. Kraków: 2016 (s. 123-158).
2029. Mokrzycki: Życie społeczne we Mszy św. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 17-22).
2030. Pinsk: Rok kościelny w niebezpieczeństwie. W: MCh. R. 3. Nr 1. 1931/1932 (s. 8-13).
2031. P. Rosato: Wprowadzenie do posoborowej liturgii sakramentów. Tłum. A. Baron. Kraków: 1998.
2032. Przygoda: Antyfony na święto Epifanii. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 2. 1031/1932 (s. 49-51).
2033. Ratzinger: Bóg Chrystusa. Przekł. J. Zychowicz. Kraków: 2022.
2034. Ratzinger: Duch liturgii. Tłum. E. Pieciul. Kraków: 2000.
2035. Worocniecki: Doniosłość wychowawcza liturgii eucharystycznej. W: MCh. R. I. Nr 1. 1930 (s. 15-18).

Bieszk: Od staro zapustnej do wielkiejnocy. W: „Mysterium Christi”. R. 8. Nr 3. 1936/1937 (s. 65-68).

Bieszk: Przez Chrystusa, Pana naszego. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 8-17).

Dąbrowski: Antyfony „O”. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 1. 1931-1932 (s. 1-8).

1987. Gamber: Das Geheimnis der sieben Sterne: zur Symbolik der Apokalypse. Regensburg: 1987.
1988. Gamber: Das Opfer der Kirche nach dem Neuen Testament und den frühesten Zeugnissen. Regensburg: 1982.
1989. Gamber: Gemeinsames Erbe: liturgische Neubesinnung aus dem Geist der frühen Kirche. Regensburg: 1980.
1990. Gamber: Kult und mysterium: das Liturgieverständnis der frühen, ungeteilten Christenheit. Regensburg: 1983.
1991. Gamber: Opfer und Mahl: Gedanken zur Feier der Eucharistie im Geist der Kirchenväter. Regensburg: 1982.
1992. Gamber: Sacrificium Missæ: zum Opferverständnis und zur Liturgie der Frühkirche. Regensburg: 1980.
1993. Gamber: W stronę Pana! Pytania o budowę kościołów i modlitwę w kierunku wschodnim. Tłum. A. Huculak. Rzeszów: 2012.
1994. Grzywocz: Liturgia jako modlitwa. W: „Modlitwa Kościoła”. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 17-28).
1995. Hemmerle: Vorspiel zur Theologie. Einübungen. Freiburg: 1976.
1996. Małys: Życie i duch kształtowane przez liturgię. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017.
1997. Porosło: Liturgia życia. Katecheza mistagogiczna. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 141-150).
1998. Porosło: Przez rzeczy widzialne do niewidzialnych – symbol właściwym językiem liturgii.
      W: „Teologia żyjąca w liturgii”. Red. K. Porosło. Kraków: 2010 (s. 86-109).
1999. Porosło: To mówi Amen. Spotkanie z Chrystusem z Apokalipsy. Kraków: 2014.
2000. Rahner: Pisma wybrane. T. II. Przekł. G. Bubel. Kraków: 2007.
2001. Rahner: Schriften zur Tehologie VIII. Einsiedeln-Zürich-Köln: 1966.
2002. Von. Oost: Chrystus w liturgji. W: „Mysterium Christi”. R. 1. Nr 5. 1930 (s. 6-13).
2003. Von Oost: Corpus Christi (Boże Ciało). W: „Mysterium Christi”. R. 2. Nr 6. 1931 (s. 241-247).
2004. Von Oost: Duch Święty a liturgia. W: „Mysterium Christi”. R. 4. Nr 5. 1932/3 (s. 129-135).
2005. Von Oost: Na marginesie nowej książki. W: „Mysterium Christi”. R. 9. Nr 3. 1937/1938 (s. 85-89).
2006. Von Oost: Popielec. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 3. 1931-1932 (s. 97-102).

Liturgia Godzin z Janem Pawłem II i Benedyktem XVI. T. XXXIII. Red. S. Dziwisz (i in.). Tarnów: 2007.

Kołodziej: Zgromadzenie liturgiczne jako rzeczywistość teologiczno-kanoniczna
w ministerialnym posługiwaniu Kościoła. Wrocław: 2012.

Kordel: Liturgja źródłem radości. W: „Mysterium Chrisi”. R. 7. Nr 7-8. 1936 (s. 208-218).

Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999.

Majewski: Świętość Boga a świętość człowieka. W: „Modlitwa Kościoła”. T. XX. Kraków: 2016 (s. 61-86).

Mnich Kościoła Wschodniego: Ofiara liturgiczna. Tłum. M. Romanek. Wyd. II. Kraków: 2014.

Mnich Kartuski: Miłość i milczenie. Tłum. S. Sztuka. Wyd. II. Kraków: 2011.

Lègaut: Nawiedzenie. W: „Mysterium Christi”. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 22-29).

Przanowski: Eucharystia – „Zadatek przyszłej chwały” (Pignus futuræ gloriæ). W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 83-128).

1. Uniżycki: Historia sakramentologii. W: „Znaki Tajemnicy”. Red. K. Porosło, R. J. Woźniak. Kraków: 2018 (s. 15-42).
2. Von Kochem: Wykład Ofiary Mszy Świętej. Częstochowa: 2020.
3. Zachara: Eschatologiczny wymiar chrztu i Eucharystii w wybranych świadectwach z I tysiąclecia. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 30-52).

Casel: Chrześcijańskie misterium kultu. Przekł. M. Wolicki. Kraków: 2000.

Casel: Liturgiczne znaczenie świąt. W: „Mysterium Christi”. R. 8. Nr 9. 1937 (s. 261-268).

Casel: Pamiątka Pana w liturgii pierwotnego Kościoła. Przekł. A. Ziernicki, D. Świderski. Wyd. II. Kraków: 2014.

1. Recelj: Święci w liturgji. W: „Mysterium Christi”. R. 1. Nr 6. 1930 (s. 1-7).

Kruk: Czym się Panu odpłacę… W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/czym-sie-panu-odplace/, [dostęp: 01.03.2023].

Maciaszek: W bliskości Boga. Jak żyć liturgią? Kielce: 2012.

Napiwodzki: Bliżej, niż się wydaje. O końcu świata, millenaryzmie i chrześcijańskiej nadziej. Kraków: 2010.

Nowakowski: Eschatologiczny charakter liturgii wschodniej. W: MK. T. XIV. Red. K. Porosło. Kraków: 2012 (s. 51-80).

Sczaniecki: Msza po staremu się odprawia. Wyd. III. Kraków: 2011.

2020. Sczaniecki: Służba Boża w dawnej Polsce. Kraków: 2020.
2021. Sczaniecki: Viventis et videntis. W: RBL. T. XI. Nr 6. 1958 (s. 507-515).

Guardini: Liturgia i formacja liturgiczna. Przekł. P. Napiwodzki. Kraków: 2022.

Guardini: O Bogu żywym. Tłum. K. Wierszyłowski. Warszawa: 1987.

Guardini: Vom Geist der Liturgie. Freiburg-Basel-Wien: 1962.

Guradini: Znaki święte. Przekł. J. Birkenmajer. Wrocław: 1982.

2017. Woźniak: Szkoła patrzenia. Rozmowy w Trójcy Świętej. Kraków: 2017.

Rak: Pojęcie liturgii w świetle nauki Soboru Watykańskiego II. W: „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”. T. 4. 1971 (s. 309-324).

2017. Sarah, N. Diat: Moc milczenia. Przeciw dyktaturze hałasu. Przekł. A. Kuryś. Warszawa: 2017.

Jeziorski: Eucharystia. Krok po kroku. Tyczyn: 2011.

Hiżycki: Tyniecki Wieczernik. Krótkie rekolekcje o Duchu Świętym. Kraków: 2020.

Nowak: Ubi Caritas et amor. W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/ubi-caritas-et-amor/, [dostęp: 01.03.2023].

Grabowski: Argument: Pan Jezus się nie obrazi. W: ,,Liturgia” [online] https://www.liturgia.pl/Argument-Pan-Jezus-sie-nie-obrazi/, [dostęp: 14.01.2023].

Grabowski: Interpretacja naiwna czy mistyczna? Alegoryczne odczytanie rytu Mszy św. drogą do duchowości liturgicznej. W: MK. T. XXI. Red. K. Porosło. Kraków: 2017 (s. 57-92).

Jelonek: Na spotkanie z Panem. Kraków: 2020.

10. Pawluk: Czynny udział wiernych w Mszy św. w świetle soborowej odnowy liturgicznej. W: „Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny”. T. 10. Nr 3-4. 1967 (s. 225-252).
11. P. O’Malley: Dar Komunii: liturgiczna poetyka hymnu Ubi Caritas. W: ,,Triduum Liturgia” [online] https://triduum.liturgia.pl/dar-komunii-liturgiczna-poetyka-hymnu-ubi-caritas/, [dostęp: 01.03.2022].
12. Schneider: Znaki bliskości Boga. Tłum. J. Tyrawa. Wrocław: 1995.
13. Stępień: Pseudo-Dionizy Areopagita. Chrześcijanin i platonik. Warszawa: 2010.

Ver Sacrum. W: „Mysterium Christi”. R. 3. Nr 4. 1931/1932 (s. 145-148).

Bołoz: Eklezjalne aspekty moralności chrześcijańskiej. Kraków: 1992.

Mówka: Błogosławieni słudzy czekający Pana. W: MCh. R. 10. Nr 1. 1938/1939 (s. 3-8).

Pałęcki: Pytanie o liturgię. Lublin: 2015.

Rzemiński: Eucharystia liturgią nieba i ziemi. Kraków: 2012.

Świerzawski: Rok liturgiczny naszą dorgą z Chrystusem. Sandomierz: 2004.

Schultz: Tajemnica Ducha Świętego. W: MCh. R. 9. Nr 5. 1937/1938 (s. 129-132)

penidabet penidabet penidabet penidabet penidabet penidabet penidabet sangkarbet