Źródła prawa liturgicznego: Biskup Rzymu i Stolica Apostolska

Władzę ustawodawczą w całym Kościele sprawuje Biskup Rzymu. Jego władza jest najwyższa, pełna, bezpośrednia, powszechna i zwyczajna (kan. 331; kan. 333 § 1 KPK). Podmiot najwyższej i pełnej władzy w Kościele stanowi również Kolegium Biskupów, oczywiście z papieżem jako swoją głową na czele (kan. 336; kan. 337 § 1–2 KPK). Na mocy delegacji głos decydujący może posiadać także Synod Biskupów, jednak jego decyzje muszą być zatwierdzone przez Biskupa Rzymu (kan. 343 KPK). Ponadto ustawy lub dekrety ogólne (kan. 29 KPK), z mocą ustawy, mogą wydawać poszczególne dykasterie Kurii Rzymskiej, ale tylko w poszczególnych przypadkach i za zgodą papieża, który udziela zatwierdzenia w formie specjalnej (PB 18)^[1].

Zapis z konstytucji soborowej Sacrosanctum Concilium o tym, że prawo kierowania sprawami liturgii należy wyłącznie do odpowiedniej władzy kościelnej i przysługuje na pierwszym miejscu Stolicy Apostolskiej (KL 22 § 1), powtórzony następnie w instrukcji Inter Oecumenici wydanej przez Swiętą Kongregację Obrzędów dnia 26 września 1964 roku^[2], został przeniesiony w formie normy prawnej do Kodeksu prawa kanonicznego. A w nim znalazł następujące brzmienie: Kierowanie świętą liturgią należy w sposób wyłączny do władzy kościelnej, którą jest Stolica Apostolska (kan. 838 § 1 KPK)^[3].

Powyższe wskazania stanowią fundamentalne zasady prawa liturgicznego, które – inaczej niż utrzymywały to normy kodeksowe z 1917 roku – powinny podlegać ciągłemu rozwojowi i przemianom. Aby jednak te zmiany nie dokonywały się w oderwaniu od natury liturgii, muszą podlegać osądowi właściwej władzy kościelnej, jaką jest Stolica Apostolska^[4]. Wynika to także z faktu, jak zauważył E. Tejero, że czynności liturgiczne mają charakter publiczny, dlatego też przez stosowną władzę powinny być regulowane. Inne rozwiązania w tym względzie nie gwarantowały zachowania ważności sakramentów ani zgodności tekstów liturgicznych z wiarą Kościoła. Liturgia, zgodnie z zasadą lex orandi – lex credendi, musi być ściśle zespolona z podwalinami nauki Kościoła, ponieważ nie można oddzielić autorytetu Magisterium od odpowiedzialności, jaka spoczywa na władzy kościelnej w odniesieniu do prawodawstwa liturgicznego. Dlatego zatem stosowna władza, mając na uwadze prawo Boże, starała się już w historii tak liturgię podporządkować ustawom kościelnym, aby możliwe było określenie, co jest faktycznie autentyczną modlitwą Kościoła^[5].

Prawodawca w kan. 838 § 2 KPK doprecyzowuje, na czym polegają zadania Stolicy Apostolskiej w dziedzinie liturgii. Chodzi o kierowanie liturgią w całym Kościele, wydawanie ksiąg liturgicznych, sprawdzanie adaptacji zatwierdzonych zgodnie z przepisami przez konferencję episkopatu, a także czuwanie nad tym, by zarządzenia liturgiczne były wszędzie wiernie przestrzegane (kan. 838 § 2 KPK)^[6].

Ten nadrzędny charakter Stolicy Apostolskiej w zakresie kierowania świętą liturgią uwzględnia określenie warunków wymaganych do ważnego i godziwego sprawowania sakramentów (kan. 841 KPK)^[7]. Ważność bowiem sakramentów zależy od spełnienia kryteriów stanowiących część depozytu prawd objawionych. Stąd też oczywiste jest, że autentyczne określenie aktów natury dogmatycznej, którymi są sakramenty, zakłada, iż władzy, która je ustanawia, towarzyszy asystencja Ducha Swiętego, właściwa dla wypełniających zadanie wyjaśniania słowa Bożego spisanego bądź przekazanego przez Tradycję Kościoła (KO 10)^[8].

Podobny wniosek – jak zaznaczył E. Tejero – nasuwa się, gdy podejmuje się refleksję nad skutecznością sakramentów w budowaniu struktury wspólnoty kapłańskiej wiernych (KK 11). Z tego wynika, że najwyższa władza w Kościele jest właściwa do określenia elementów wymaganych do ważności sakramentów. Tylko one stanowią zasadniczą siłę nadającą strukturę wspólnocie złożonej z wiernych Kościoła powszechnego, nad którym władzę ma jedynie Najwyższy Pasterz Kościoła lub sobór powszechny^[9].

W kierowaniu liturgią należy uwzględnić wpływ mentalności i tradycje poszczególnych narodów. O tym bardziej szczegółowo wypowiedziała się Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów w instrukcji Varietates legitimae z 25 stycznia 1994 roku, o której będzie mowa w dalszej części niniejszego paragrafu. Jednak należy zauważyć, że przypomniane to zostało znacznie wcześniej, bo już w soborowej konstytucji Sacrosanctum Concilium, gdzie wyraźnie podkreślono, że Kościół nie chce narzucać sztywnych i jednolitych form nawet w liturgii. Pragnie je ocenić, czy są wolne od zabobonów i błędów, a gdy się jako takie okażą, włączyć je do liturgii, jeśli odpowiada to zasadom prawdziwego i autentycznego ducha liturgicznego (KL 37). Oczywiście nie oznacza to, że każdy celebrans może działać dobrowolnie w tej kwestii, lecz wszelkie stosowne adaptacje mogą być dokonywane jedynie przez podmioty do tego uprawnione^[10].

Istotne jest także znaczenie Stolicy Apostolskiej w przedmiocie potwierdzania przekładu ksiąg liturgicznych na języki narodowe (kan. 838 § 3 KPK)^[11]. Obecnie promulgowane księgi liturgiczne uwzględniły postulaty pastoralne Soboru Watykańskiego II, który w konstytucji Sacrosanctum Concilium przypominał, że liturgia składa się z części niezmiennej, pochodzącej z ustanowienia Bożego, i części podlegającej zmianom, które z biegiem lat mogą, a nawet powinny być zmienione, jeżeli wkradły się do nich elementy niezupełnie odpowiadające wewnętrznej naturze samej liturgii albo jeżeli te części stały się mniej odpowiednie (KL 21). Dlatego wydane księgi liturgiczne zostały odnowione w taki sposób, aby teksty i obrzędy jaśniej wyrażały święte tajemnice, a przez to sama liturgia mogła stać się bardziej zrozumiała, zaś uczestnictwo wiernych stało się bardziej pełne, czynne i wspólnotowe (KL 21)^[12]. Skoro wzrost życia chrześcijańskiego zależy od ksiąg liturgicznych, nie dziwi zatem fakt, że przy ich wydawaniu Kościół wkłada tyle staranności, aby odznaczały się czystością wiary i poprawnością pod względem obrzędowym^[13].

Kierowanie liturgią i wierne przestrzeganie przepisów liturgicznych to zadanie, które w ramach Kurii Rzymskiej zostało zlecone Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Została ona powołana do życia przez papieża św. Pawła VI na mocy listu apostolskiego motu proprio Constans nobis studium dnia 11 lipca 1975 roku. Powstała ona z połączenia Kongregacji Kultu Bożego, stanowiącej kontynuację powołanej przez Sykstusa V w 1588 roku Swiętej Kongregacji Obrzędów, oraz Kongregacji Dyscypliny Sakramentów, która z kolei utworzona została przez św. Piusa X na podstawie konstytucji Sapienti Consilio z dnia 29 czerwca 1908 roku. Te dwa urzędy, rozdzielone w 1984 roku, na mocy konstytucji Pastor Bonus św. Jana Pawła II reformującej prace Kurii Rzymskiej zostały ponownie połączone w 1988 roku i obecnie ich zadania są realizowane w ramach Dykasterii ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów^[14].

Kongregacja ta, w oparciu o art. 62–70 konstytucji Pastor Bonus, zajmuje się w ramach Stolicy Apostolskiej wszystkimi sprawami dotyczącymi kierowania i rozwijania liturgii, a szczególnie w zakresie sakramentów, z wyłączeniem jednak małżeństwa, które to sprawy związane z tym sakramentem kompetencyjnie przynależą Kongregacji Nauki Wiary^[15]. Papież Benedykt XVI 30 sierpnia 2011 roku na mocy listu apostolskiego motu proprio Quaerit semper uchylił art. 67–68 konstytucji apostolskiej Pastor Bonus, dokonując modyfikacji w zakresie kompetencji Dykasterii ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Przeniósł wówczas uprawnienia dotyczące wydawania dyspensy od małżeństwa zawartego i niedopełnionego [matrimonium ratum et non consummatum], nieważności sakramentu święceń oraz dyspensy od celibatu do nowego Urzędu ds. Dyspensy, ustanowionego przy Trybunale Roty Rzymskiej^[16].

Dykasteria ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, nie naruszając kompetencji Kongregacji Nauki Wiary, zajmuje się tym wszystkim, co należy do Stolicy Apostolskiej w zakresie kierowania i rozwoju liturgii (PB 62). Popiera ponadto i strzeże dyscypliny sakramentów, zwłaszcza tego, co dotyczy ich ważnego i godziwego sprawowania. Kongregacja udziela także łask i dyspens, które nie mieszczą się w uprawnieniach biskupów diecezjalnych (PB 63). Wszelkimi skutecznymi i odpowiednimi środkami wspiera duszpasterstwo liturgiczne, szczególnie zaś to, co odnosi się do sprawowania Eucharystii, służy pomocą biskupom w podejmowaniu działań, aby wierni coraz czynniej uczestniczyli w świętej liturgii (PB 64 § 1)^[18].

Troszczy się o sporządzanie lub poprawianie tekstów liturgicznych, przegląda kalendarze oraz teksty własne Mszy Swiętych i Liturgii godzin Kościołów partykularnych i instytutów zakonnych. Przegląda także tłumaczenia ksiąg liturgicznych oraz ich adaptacje dokonane przez konferencję biskupów (PB 64 § 2–3)^[19].

Popiera i utrzymuje kontakty z komisjami lub instytutami utworzonymi dla popierania apostolstwa liturgicznego, muzyki, śpiewu i sztuki sakralnej. Zgodnie z przepisami prawa, eryguje, zatwierdza lub przegląda [recognitio] statuty tego rodzaju stowarzyszeń o charakterze międzynarodowym. Wreszcie popiera zebrania różnych regionów, mające na celu rozwój życia liturgicznego (PB 65)^[20].

Dykasteria pilnie czuwa nad tym, aby zarządzenia liturgiczne były dokładnie przestrzegane. Zapobiega nadużyciom w tej materii, a jeśliby jakieś się pojawiły, przyczynia się do ich likwidacji (PB 66). Do kompetencji tej dykasterii należy również kult relikwii, zatwierdzanie patronów i nadawanie tytułu bazyliki mniejszej (PB 69). Ponadto wspomaga biskupów diecezjalnych, aby obok kultu liturgicznego rozwijane były i doceniane modlitwy oraz pobożne praktyki ludu chrześcijańskiego, odpowiadające w pełni przepisom Kościoła (PB 70)^[21].

Ks. dr Marcin Kołodziej

(Fragment książki Autora pt. “Prawo liturgiczne Kościoła Łacińskiego”. Wrocław: 2019, s. 76-61).

[1] A. Słowikowska, dz. cyt., s. 44.

[2] Sacra Congregatio Rituum, Instructio Inter Oecumenici ad exsecutionem Constitutionis de sacra Liturgia recte ordinandam (26.09.1964), nr 21, AAS 56 (1964), s. 882.

[3] J.I. Arrieta, Valenza dottrinale…, art. cyt., s. 789–790.

[4] E. Tejero, Uświęcające zadanie Kościoła, w: Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 642.

[5] Tamże, s. 646–647.

[6] Franciszek, List apostolski motu proprio Magnum Principium, „Anamnesis” 92 (2018), nr 1, s. 8.

[7] J. Krzywda, Sakramenty, w: Komentarz do Kodeksu prawa kanonicznego. Księga IV. Uświęcające zadanie Kościoła, t. III/2, J. Krukowski (red.), Poznań 2011, s. 21.

[8] E. Tejero, Uświęcające zadanie Kościoła, w: Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 651.

[9] Tamże.

[10] Tamże, s. 647.

[11] Franciszek, List apostolski motu proprio Magnum Principium, „Anamnesis” 92 (2018), nr 1, s. 8.

[12] M. Maciukiewicz, Znaczenie ksiąg liturgicznych i szacunek dla nich (mszał, Ewangeliarz, lekcjonarz i inne księgi), „Anamnesis” 64 (2011), nr 1, s. 84–85.

[13] T. Sinka, Zarys liturgiki, Gościkowo–Paradyż 1988, s. 36.

[14] F. Lempa, dz. cyt., s. 103–104; M. Kołodziej, Zgromadzenie liturgiczne jako rzeczywistość teologiczno-kanoniczna…, dz. cyt., s. 72; E. Sztafrowski, art. cyt., s. 51–52; Kongregacja rytów, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 676.

[15] F. Lempa, dz. cyt., s. 104; E. Sztafrowski, art. cyt., s. 51–52; Kongregacja rytów, w: Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 676.

[16] Benedictus XVI, Litterae apostolicae motu proprio datae Quaerit semper (30.08.), art. 1­4, AAS 103 (2011), nr 9, s. 570–571.

[18] E. Sztafrowski, art. cyt., s. 52; F. Lempa, dz. cyt., s. 104.

[19] E. Sztafrowski, art. cyt., s. 52; F. Lempa, dz. cyt., s. 104.

[20] E. Sztafrowski, art. cyt., s. 52; F. Lempa, dz. cyt., s. 104.

[21] E. Sztafrowski, art. cyt., s. 52; F. Lempa, dz. cyt., s. 104–105.