Źródła prawa liturgicznego: Biskup diecezjalny

Na czele diecezji, która jest modelowym Kościołem partykularnym, stoi biskup diecezjalny. Przysługuje mu, w powierzonej jego pasterskiej pieczy diecezji, zwyczajna, własna i bezpośrednia władza rządzenia (kan. 381 §1 KPK). Władzę ustawodawczą biskup diecezjalny wykonuje osobiście (kan. 391 § 2 KPK). Spod tej władzy wyjęte są jedynie te sprawy, które na mocy prawa lub postanowienia papieskiego zostały zastrzeżone Stolicy Apostolskiej lub innym autorytetom kościelnym (kan. 381 §1 KPK)^[1].

Biskup diecezjalny – zgodnie z dyspozycją kan. 838 §1 KPK – jest odpowiedzialny za kierowanie liturgią w swoje diecezji (kan. 838 §1 KPK). Tak to zostało ujęte najpierw w soborowej konstytucji o liturgii Sacrosanctum Concilium (KL 22 §1), a następnie w instrukcji Swiętej Kongregacji Obrzędów Inter Oecumenici z dnia 26 września 1964 roku^[2]. Racją dla tych wskazań jest fakt, że biskup jest pasterzem własnym dla powierzonych mu wiernych (kan. 381 §1 KPK) oraz głównym szafarzem Bożych tajemnic (kan. 387 KPK). Dlatego też normy prawa liturgicznego wydane przez biskupa diecezjalnego, w ramach przysługującej mu kompetencji, obowiązują wszystkich jego podwładnych (kan. 838 §4 KPK)^[3].

Kompetencje biskupa diecezjalnego w odniesieniu do liturgii – jak zauważył E. Tejero – wynikają z konstytucji Sacrosanctum Concilium, w której został on nazwany arcykapłanem swojej owczarni i odpowiedzialnym za chrześcijańskie życie powierzonych mu wiernych (KL 41). Dlatego należy podkreślić istotne znaczenie jego urzędu w zakresie dbałości o zachowanie norm prawa liturgicznego^[4]. O tym zadaniu biskupa diecezjalnego przeczytać można we wstępie do instrukcji Tres abhinc annos wydanej przez Swiętą Kongregację Obrzędów dnia 4 maja 1967 roku, jak również w kolejnych instrukcjach wydanych przez tę dykasterię. Kongregacja – odwołując się do autorytetu samego Chrystusa – pouczyła biskupów, aby pilnie czuwali, by przepisy prawne odnoszące się do liturgii – tak ważne w instytucjach i w życiu Kościoła – były jak najściślej przestrzegane^[5].

Wskazania te mają swoje odniesienia do norm prawnych. Szczególnie istotny jest tutaj kan. 392 § 2 KPK, w którym prawodawca zaznaczył, że biskup ma czuwać nad tym, by do dyscypliny kościelnej nie wkradły się nadużycia, zwłaszcza w zakresie posługi słowa, sprawowania sakramentów i sakramentaliów, kultu Boga i świętych, jak również zarządzania dobrami (kan. 392 §2 KPK)^[6].

Pomocą w realizacji tych norm powinna służyć biskupowi diecezjalna Komisja ds. liturgii. Na konieczność istnienia takiego gremium zwrócono uwagę w konstytucji soborowej Sacrosanctum Concilium: Należy ustanowić w poszczególnych diecezjach Komisję liturgiczną, by popierała działalność liturgiczną pod kierunkiem biskupa (KL 45). Szczegółowe jej zadania zostały określone w instrukcji Swiętej Kongregacji Obrzędów Inter Oecumenici, z której wynika, że komisja ma działać pod przewodnictwem biskupa. Powinna czuwać nad tym, aby dokładnie urzeczywistniało się to, co kompetentna władza ustaliła w dziedzinie liturgii. Aby skutecznie wspomagać biskupa, diecezjalna Komisja ds. liturgii może podsuwać odpowiednie i stopniowe plany pracy duszpasterskiej w dziedzinie liturgii, aby pielęgnowanie życia liturgicznego było jak najbardziej owocne^[7].

O zadaniach biskupa diecezjalnego odnośnie do kierowania przez niego życiem liturgicznym wypowiedział się papież św. Jan Paweł II w adhortacji posynodalnej Pastores gregis, gdzie zaznaczył, że biskup dla dobra wiernych nie może zaniechać czujnej troski, aby obowiązujące normy liturgiczne były przestrzegane zawsze, przez wszystkich i wszędzie. Niesie to ze sobą również zdecydowaną i przeprowadzaną w odpowiednim czasie korektę nadużyć i wykluczenie arbitralnych decyzji na płaszczyźnie liturgicznej^[8]. Biskup zatem przekonany o tym, że jest głównym szafarzem Bożych misteriów, powinien mieć świadomość, że to na nim na pierwszym miejscu spoczywa odpowiedzialność za organizację kultu Bożego w powierzonej sobie diecezji^[9].

O godności kultu Bożego i odpowiedzialności za jego organizację, jaka spoczywa na biskupie diecezjalnym, przypomniała Kongregacja ds. Biskupów w dyrektorium o pasterskiej posłudze biskupów Apostolorum successores z 22 kwietnia 2004 roku^[10]. Zwróciła w nim uwagę, że biskup diecezjalny ma stosowne uprawnienia, ale i obowiązki, z których wynika nie tylko organizowanie życia sakramentalnego wiernym powierzonym jego pasterskiej pieczy, ale także konieczność kontrolowania, w jaki sposób jest sprawowany publiczny kult Boży oraz korygowanie wszelkich nadużyć. Biskup – jak wynika z analizowanego dokumentu – ma czuwać, aby normy, które zostały ustalone przez kompetentną władzę, były wiernie przestrzegane. Powinien zatem dbać o to, aby każdy, czy to duchowny, czy świecki, spełniał tylko tę funkcję, która mu rzeczywiście przysługuje, a nie inną. Ponadto na biskupie diecezjalnym spoczywa troska, aby wierni nie wprowadzali jakichkolwiek zmian w obrzędach sakramentalnych lub podczas sprawowania liturgii, które to zmiany odzwierciedlałyby osobistą wrażliwość lub preferencje, nie zaś wiarę Kościoła^[11]. Czuwanie nad celebracją sakramentów świętych i sakramentaliów wiąże się z potrzebą przestrzegania ustalonych przepisów liturgicznych oraz odpowiednich norm prawnych. Jak podkreślił W. Bartocha w komentarzu do analizowanego dyrektorium, funkcja moderatora diecezjalnego życia liturgicznego, jaką pełni biskup w Kościele partykularnym, ma na celu zapobiec sytuacjom wprowadzania zarówno przez duchownych, jak i wiernych świeckich różnych zmian w obowiązujących księgach i celebracjach liturgicznych, które prowadziłyby w konsekwencji do zatarcia rzeczywistego obrazu liturgii Kościoła^[12].

Warto w analizie tego zagadnienia zwrócić uwagę na instrukcję Redemptionis Sacramentum z 25 marca 2004 roku, wydaną przez Kongregację ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Jak można przeczytać w tytule dokumentu, zawiera on wskazania na temat tego, co należy zachować, a czego unikać w związku z Najświętszą Eucharystią. Wśród nich zaś znajduje się zapis, że troskę o dyscyplinę liturgiczną w odniesieniu do Eucharystii i sprawowania Mszy świętej powierza się w szczególności biskupowi diecezjalnemu^[13]. Ma on prawo i obowiązek sprawować nadzór nad liturgią i z tego tytułu wizytować kościoły i oratoria znajdujące się na jego terytorium^[14]. Do niego też należy korygowanie nadużyć. Gdy do biskupa diecezjalnego dojdzie wiadomość o jakimś przestępstwie czy nadużyciu przeciw Najświętszej Eucharystii, zawsze powinien daną sprawę roztropnie zbadać, zaś o przestępstwach nazwanych w dokumencie jako graviora delicta [poważne wykroczenia] niezwłocznie powiadomić Kongregację Nauki Wiary^[15]. Ponadto biskupowi diecezjalnemu jako pierwszemu – kierując się przy tym prawdą i miłością – każdy katolik, czyli kapłan, diakon czy osoba świecka, ma prawo przedstawić skargę na nadużycia liturgiczne, z którymi się spotyka^[16].

Zadania biskupa diecezjalnego w odniesieniu do życia liturgicznego są na tyle istotne, że – jak zauważył J.I. Arrieta – w sprawozdaniu o stanie powierzonej mu diecezji składanym co pięć lat w ramach wizyty Ad limina apostolorum (kan. 399 § 1 KPK) ma on obowiązek odnieść się także do kwestii liturgicznych. Na to wskazuje bowiem formularz do opracowania wyżej wymienionej relacji, który został opublikowany przez Kongregację ds. Biskupów. Z punktu IV tego formularza zatytułowanego Vita cristiana liturgica e sacramentale. I santi nella Chiesa wynika, że w ramach sprawozdania biskup diecezjalny musi poinformować między innymi o życiu liturgiczno­sakramentalnym wiernych, przestrzeganiu dyscypliny liturgicznej i kanonicznej wśród duchownych i używanych księgach liturgicznych. Ma także odnieść się do poziomu formacji liturgicznej kandydatów do kapłaństwa i duchowieństwa, godności kultu, troski o miejsca święte, śpiew liturgiczny i celebrację liturgii godzin.

Ks. dr Marcin Kołodziej

(Fragment książki Autora pt. “Prawo liturgiczne Kościoła Łacińskiego”. Wrocław: 2019, s. 81-86).

[1] F. Lempa, dz. cyt., s. 91.

[2] Sacra Congregatio Rituum, Instructio Inter Oecumenici ad exsecutionem Constitutionis de sacra Liturgia recte ordinandam (26.09.1964), nr 22, AAS 56 (1964), s. 882.

[3] J. Krzywda, Sakramenty, w: Komentarz do Kodeksu prawa kanonicznego. Księga IV…, dz. cyt., s. 21.

[4] E. Tejero, Uświęcające zadanie Kościoła, w: Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 648.

[5] Sacra Congregatio Rituum, Instructio altera Tres adhinc annos ad exsecutionem Constitutionis de sacra Liturgia recte ordinandam (04.05.1967), Wstęp, AAS 59 (1967), s. 442–443.

[6] J.I. Arrieta, Valenza dottrinale…, art. cyt., s. 797.

[7] Sacra Congregatio Rituum, Instructio Inter Oecumenici ad exsecutionem Constitutionis de sacra Liturgia recte ordinandam (26.09.1964), nr 47, AAS 56 (1964), s. 887; R. Michałek, Zadania Diecezjalnej Komisji do spraw Liturgii w świetle dokumentów Kościoła, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 34 (1981), nr 1, s. 60–71; S. Araszczuk, Recepcja soborowej reformy liturgicznej w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem archidiecezji wrocławskiej, w: Blaski i cienie reformy liturgicznej. 50 lat soborowej Konstytucji o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, Tenże (red.), Wrocław 2014, s. 60–61.

[8] Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja Pastores gregis o biskupie słudze Ewangelii Jezusa Chrystusa dla nadziei świata (16.10.2003), nr 35, Wrocław 2003, s. 102.

[9] E. Tejero, Uświęcające zadanie Kościoła, w: Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 648; J.I. Arrieta, Valenza dottrinale…, art. cyt., s. 797; W. Bartocha, Posługa uświęcania biskupa diecezjalnego w świetle adhortacji apostolskiej Pastores gregis Ojca Świętego Jana Pawła II i Dyrektorium o pasterskiej posłudze biskupów „Apostolorum successores” Kongregacji ds. Biskupów, „Anamnesis” 44 (2006), nr 1, s. 68–69.

[10] Kongregacja ds. Biskupów, Dyrektorium Apostolorum successores o pasterskiej posłudze biskupów (22.02.2004), nr 146, Kielce 2005, s. 164–165.

[11] J. Wroceński, Obowiązki pasterskie biskupa diecezjalnego, „Prawo kanoniczne” 51 (2008), nr 3–4, s. 136.

[12] W. Bartocha, art. cyt., s. 70.

[13] Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Instrukcja Redemptionis Sacramentum o zachowywaniu i unikaniu pewnych rzeczy dotyczących Najświętszej Eucharystii (25.03.2004), nr 176–177, tłum. W. Szymona, Kraków 2004, s. 94; E. Tejero, Uświęcające zadanie Kościoła, w: Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 648.

[14] Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Instrukcja Redemptionis Sacramentum o zachowywaniu i unikaniu pewnych rzeczy dotyczących Najświętszej Eucharystii (25.03.2004), nr 23, dz. cyt., s. 19.

[15] Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Instrukcja Redemptionis Sacramentum o zachowywaniu i unikaniu pewnych rzeczy dotyczących Najświętszej Eucharystii (25.03.2004), nr 179, dz. cyt., s. 95; E. Tejero, Uświęcające zadanie Kościoła, w: Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 648.

[16] Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Instrukcja Redemptionis Sacramentum o zachowywaniu i unikaniu pewnych rzeczy dotyczących