Ryt anglikański
4 listopada 2009 r. papież Benedykt XVI ogłosił konstytucję apostolską Anglicanorum coetibus, w której zezwolił na tworzenie tzw. ordynariatów personalnych dla duchowieństwa i wiernych świeckich konwertujących z Kościołów tradycji anglikańskiej, kórzy uznając w pełni zwierzchnictwo papieża pragną jednocześnie zachować elementy własnej tradycji liturgicznej. Wkrótce potem powstały pierwsze ordynariaty w Anglii, Szkocji i Walii, a także w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii. Tym samym zrodziła się potrzeba znalezienia nowej formy liturgicznej, która byłaby w stanie pogodzić tradycję liturgiczną Kościoła Anglii z nauką Kościoła Rzymskiego – zwłaszcza tą o Eucharystii.
W punkcie III Anglicanorum coetibus czytamy:
„Nie wykluczając celebracji liturgicznych według Rytu Rzymskiego, Ordynariat może sprawować Eucharystię i inne sakramenty, Liturgię Godzin oraz inne nabożeństwa według własnych ksiąg liturgicznych tradycji anglikańskiej, zatwierdzonych przez Stolicę Apostolską, aby zachować w łonie Kościoła katolickiego żywe tradycje duchowe, liturgiczne i duszpasterskie Wspólnoty anglikańskiej jako cenny dar umacniający wiarę swoich członków i bogactwo, którym można się dzielić z innymi”[i].
Na tej podstawie utworzono specjalną komisję międzydykasterialną o nazwie Anglicanae Traditiones, składającą się z członków Kongregacji Nauki Wiary oraz Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, której powierzono zadanie opracowania rytu będącego syntezą tradycji anglikańskiej i rzymskiej[ii]. Głównym założeniem prac komisji było to, aby nowa liturgia sprzyjała budowaniu wspólnej tożsamości w ramach ordynariatów. Choć ze względu na wielość tekstów liturgicznych oraz ogólną praktykę liturgiczną obawiano się, iż opracowanie nowego mszału będzie trudnym i czasochłonnym zadaniem, komisja uporała się z nim niezwykle szybko. Nowy mszał nazwany Divine Worship: The Missal był gotowy już pod koniec 2015 roku, zaledwie dwa lata od utworzenia pierwszego ordynariatu personalnego. Wszystkie ówcześnie istniejące ordynariaty personalne przyjęły ów mszał jako wyraz własnej tradycji liturgicznej w ramach Kościoła Katolickiego.
Fundamentem nowego rytu były teksty z The Book of Common Prayer autorstwa Cranmera, które jednak zostały odpowiednio uzupełnione modlitwami zaczerpniętymi z nadzwyczajnej formy rytu rzymskiego przełożonymi na język angielski. Ze mszału Pawła VI zaczerpnięto zaś postawy liturgiczne oraz moment, w którym wierni przekazują sobie znak pokoju. Z kolei the Collect for Purity (ang. kolekta dla oczyszczenia) została zaczerpnięta z rytu z Sarum.
Nowy ryt sprawowany w tradycyjnej oprawie chóralnej trwa średnio półtorej godziny, przy czym rubryki pozwalają na opuszczenie części obrzędów, co w razie potrzeby skraca czas celebracji. Chodzi przede wszystkim o te obrzędy, które w danej wspólnocie nie były wcześniej stosowane.
Nowy ryt, który potocznie nazywa się często rytem anglikańskim (ang. Anglican Use) jest o tyle ciekawy, że łączy w sobie obydwie formy rytu rzymskiego – zwyczajną i nadzwyczajną udowadniając, że nie tylko nie ma między nimi żadnej sprzeczności, lecz nadto jedna i druga forma rytu rzymskiego mogą się wzajemnie ubogacać. Z tego powodu ryt anglikański nazywa się czasami „trzecim rytem rzymskim”.
Struktura i przebieg liturgii
Struktura rytu anglikańskiego przedstawia się następująco:
- Modlitwy przygotowania (u stopni ołtarza): psalm Iudica me z antyfoną i wezwania, Confiteor (wersja z rytu trydenckiego),
- Ryty wprowadzające:
- The Collect for Purity (ang. Kolekta na oczyszczenie);
- The Summary of the Law;
- Kyrie;
- Gloria;
- Kolekta z dnia.
- Liturgia słowa:
- Pierwsze czytanie;
- Graduał lub psalm responsoryjny;
- Drugie czytanie (w niedzielę i uroczystości);
- Aklamacja lub traktus;
- Ewangelia;
- Homilia;
- Credo – wyznanie wiary;
- Modlitwa wiernych (może być pominięta poza niedzielą).
- The Penitential Rite (ang. Ryt penitenta);
- The Comfortable Words (ang. Słowa pocieszenia).
- Liturgia eucharystyczna:
- Ofiarowanie;
- Prefacja;
- Sanctus;
- Kanon rzymski (lub alternatywna modlitwa eucharystyczna);
- Ryt Komunii Świętej:
- Modlitwa Pańska;
- Znak pokoju;
- Agnus Dei;
- The prayer of the humble Access (ang. Modlitwa pokornego dostępu);
- „Almighty and everlasting God…” – odmawiana przez kapłana po Komunii Świętej.
- Ryty konkludujące:
- Błogosławieństwo;
- Rozesłanie.
- Ostatnia Ewangelia.
W powyższym schemacie zauważyć można podobieństwa rytu anglikańskiego do obydwu form rytu rzymskiego. Do formy zwyczajnej upodabniają go przede wszystkim: drugie czytanie w niedziele i uroczystości, psalm responsoryjny, możliwość zastąpienia Kanonu Rzymskiego alternatywną modlitwą eucharystyczną oraz znak pokoju. Warto także nadmienić, iż podczas liturgii słowa po czytaniach lektor/kapłan dodaje: „Oto słowo Boże/Pańskie” dokładnie tak, jak w zwyczajnej formie rytu rzymskiego. Z kolei do nadzwyczajnej formy tegoż rytu liturgię anglikańską upodabniają: postawa kapłana ad orientem, modlitwy u stopni ołtarza, przyklęknięcie w czasie Credo, offertorium (choć istnieje też możliwość użycia formuły ofiarowania z formy zwyczajnej rytu rzymskiego) oraz Ostatnia Ewangelia. Biorąc to pod uwagę należy podkreślić, iż ryt anglikański stanowi udaną syntezę obydwu form rytu rzymskiego i może stanowić punkt odniesienia dla tych, którzy podobnie jak papież Benedykt XVI poszukują w obydwu formach punktów wspólnych i wzajemnego ubogacania się.
Na szczególną uwagę zasługują elementy własne liturgii zaczerpnięte z tradycji anglikańskiej. Należą do nich kolejno: The Collect for Purity, The Summary of the Law, The Penitential Rite, The Comfortable Words, The Prayer of the Humble Access oraz modlitwa Almighty and Everlasting God.
The Collect fo Purity została – jak już wspomniałem – zaczerpnięta z rytu z Sarum. Jest to modlitwa, która w rycie anglikańskim wieńczy modlitwy u stopni ołtarza. Jej słowa brzmią następująco:
Wszechmogący Boże, dla którego wszystkie serca są otwarte, któremu wszystkie pragnienia są znane i dla którego nie ma żadnych tajemnic ukrytych: oczyść myśli naszych serc przez inspirację Ducha Świętego, abyśmy potrafili Cię doskonale kochać i godnie wywyższać Twoje święte imię. Przez Chrystusa, Pana naszego. Amen.
Zaraz po odmówieniu powyższej kolekty kapłan bądź diakon odwraca się w stronę ludzi i odmawia The Summary of the Law:
Usłyszcie co nasz Pan, Jezus Chrystus mówi: Będziesz miłował Pana, Boga swego z całego serca twego, z wszystkiej duszy twojej i ze wszystkich myśli twoich. To jest pierwsze i największe przykazanie. Drugie podobne jest do niego: Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego. Na tych dwu przykazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy.
Potem następuje śpiew Kyrie oraz Gloria i odmawia się kolektę z dnia.
Kolejnym momentem, gdzie odnajdujemy obrzędy własne rytu anglikańskiego jest liturgia słowa, która nie kończy się na modlitwie wiernych, lecz dwoma modlitwami charakterystycznymi dla anglikanizmu.
Pierwszą z nich jest Ryt Penitenta (ang. The Penitential Rite). Kapłan lub diakon zwrócony w stronę wiernych wypowiada następujące słowa:
Wy, którzy prawdziwie i usilnie żałujecie swych grzechów, i świadczycie miłość i jałmużnę waszym bliźnim, i pragniecie wieść nowe życie przestrzegając przykazań Bożych i chodzić odtąd Jego świętymi drogami, zbliżcie się z wiarą i złóżcie pokorne wyznanie, potulnie zginając kolana.
Na te słowa wierni klękają, a kapłan zwraca się w stronę ołtarza. Wszyscy razem odmawiają następującą modlitwę:
Wszechmogący Boże,
Ojcze naszego Pana Jezusa Chrystusa,
Stworzycielu wszystkich rzeczy, Sędzio człowieczy.
Wyznajemy i opłakujemy nasze liczne grzechy i niegodziwości,
przez które bardzo poważnie zgrzeszyliśmy myślą, słowem i czynem przeciw Twemu Boskiemu Majestatowi
prowokując Twój ze wszech miar sprawiedliwy gniew i oburzenie na nas.
Usilnie pragniemy wyrazić żal i serdecznie przeprosić za nasze winy.
Pamięć o nich jest dla nas bolesna, a ciężar ich – nie do zniesienia.
Miej litość dla nas!
Miej litość dla nas, najmiłosierniejszy Ojcze,
ze względu na Twojego Syna, naszego Pana, Jezusa Chrystusa,
wybacz nam nasze przeszłe winy i spraw, abyśmy odtąd służyli Tobie
i podobali się Tobie postępując w nowości życia dla czci i chwały imienia Twego.
Przez Chrystusa, Pana naszego.
Amen.
Kapłan lub diakon konkluduje modlitwą:
Niech wszechmogący Bóg, nasz niebieski Ojciec, który ze względu na swe miłosierdzie przyobiecał przebaczyć grzechy wszystkim tym, którzy ze skruchą w sercu i szczerą wiarą zwrócą się do Niego, okaże nam swą litość, wybaczy i wyrwie nas z naszych grzechów, utwierdzi i umocni nas we wszelkiej dobroci i doprowadzi nas do życia wiecznego. Przez Jezusa Chrystusa, Pana naszego. Amen.
Następnie kapłan bądź diakon zwraca się w stronę wiernych odczytując tzw. Słowa Pocieszenia (ang. The Comfortable Words). Składają się na nie następujące wersety biblijne: Mateusza 11, 28; Jana 3, 16; 1 List do Tymoteusza 1, 15 oraz 1 List Jana 2, 1-2. Kapłan może odczytać wszystkie cztery fragmenty lub wybrać tylko jeden, dwa z nich. Jeśli wcześniej miała miejsce modlitwa wiernych, kapłan konkluduje liturgię słowa odpowiednią kolektą.
Ostatnim miejscem, w którym spotykamy modlitwy własne rytu anglikańskiego to obrzędy Komunii Świętej. Zaraz po śpiewie Agnus Dei kapłan odmawia The Prayer of the Humble Access – Modlitwę pokornego dostępu, której słowa brzmią następująco:
Nie myśleliśmy przystępować do tego Twego Stołu, o miłosierny Panie, ufając naszej prawości, lecz w Twoje rozliczne i wielkie łaski.
Nie jesteśmy warci więcej niż zbierania okruszyn spod Twego stołu.
Lecz Ty jesteś Bogiem zawsze pełnym miłosierdzia.
Daj nam, o łaskawy Panie, spożywać Ciało Twego umiłowanego Syna, Jezusa, Chrystusa, i pić Jego Krew, aby nasze grzeszne ciała stały się oczyszczone przez Jego Ciało, a nasze dusze obmyte Jego najdroższą Krwią, abyśmy odtąd trwali w Nim, a On w nas. Amen.
Po tych słowach kapłan ukazuje Hostię zgromadzonym i mówi: „Oto Baranek Boży, oto, który gładzi grzechy świata. Błogosławieni, którzy zostali wezwani na Jego ucztę”, na co wierni odpowiadają trzykrotnie: „Panie, nie jest godzien…”. Następuje spożycie Komunii przez kapłana, po czym udzielana jest ona wiernym.
Po rozdaniu Komunii Świętej, puryfikacji kielicha i zamknięciu tabernakulum zaleca się, aby przez jakiś czas zachować ciszę. Następnie kapłan powstaje i odmawia następującą modlitwę:
Wszechmogący i wieczny Boże,
najserdeczniej dziękujemy Ci za to, że nakarmiłeś nas przez udział w tych świętych misteriach duchowym pokarmem najdroższego Ciała i Krwi Twego Syna, naszego Zbawiciela, Jezusa Chrystusa.
W ten sposób zapewniłeś nas o Twojej przychylności i dobroci dla nas,
a także, iż jesteśmy włączeni do mistycznego ciała Twego Syna, błogosławionej wspólnoty wiernych, stając się tym samym – przez nadzieję – dziedzicami wiekuistego Królestwa przez zasługi najszlachetniejszej Męki i Śmierci Twojego Syna.
Pokornie Cię prosimy, o niebieski Ojcze, byś wspierał nas swą łaską, abyśmy trwali dalej w świętej wspólnocie i spełniali dobre uczynki, które dla nas przygotowałeś.
Przez Jezusa Chrystusa, naszego Pana, któremu wraz z Tobą i Duchem Święty, niech będzie wszelka cześć i chwała na wieki wieków. Amen.
Powyższą modlitwę mogą odmawiać z kapłanem również wierni zachowując postawę klęczącą. Potem kapłan odmawia modlitwę zwaną postkomunią, po której następują obrzędy zakończenia z kapłańskim błogosławieństwem. Liturgię wieńczy odczytanie Ostatniej Ewangelii tak, jak ma to miejsce w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego, choć w tym wypadku – oczywiście w języku angielskim.
Divine Worship: The Missal zawiera także dwie modlitwy św. Tomasza z Akwinu, które zaleca się odmawiać przed oraz po Mszy Świętej.
Podsumowanie
Tradycja anglikańska, choć odrębna, ma swoje źródło w rzymskim katolicyzmie. Zanim nastąpiło tragiczne rozdarcie kościół ten był pełnoprawną cząstką Kościoła Rzymskokatolickiego. Stąd liturgia anglikańska zachowała wiele elementów wywodzących się z tradycji rzymskiej. Z drugiej strony, Anglikanie wypracowali własne tradycje, na które z czasem nałożyły się także wpływy protestanckie. Wiele z pozostaje jednak do pogodzenia z nauką katolicką.
Autorom mszału Divine Worship: The Missal udało się dokonać trafnej syntezy obydwu tradycji. Rytuał zachował tradycję anglikańską przy jednoczesnym wpasowaniu jej w ramy tradycji rzymskiej. Z tego powodu ryt ten nazywa się czasem „trzecią formą rytu rzymskiego”, co wydaje się jak najbardziej słuszne biorąc pod uwagę fakt, iż komisja odpowiedzialna za stworzenie nowego mszału za jego podstawę przyjęła właśnie ryt rzymski w jego zwyczajnej i nadzwyczajnej formie. Nowy ryt pozwala także pomijać niektóre obrzędy, co czyni go bardziej uniwersalnym – może być z powodzeniem stosowany przez Ordynariaty na całym świecie. Choć formuły modlitewne zaczerpnięte z Modlitewnika powszechnego zostały akomodowane do nowego rytu, jest to w stu procentach ryt katolicki. Jak zauważa Dr Brand w wywiadzie dla oficjalnej strony Ordynariatu Katedry św. Piotra w USA:
„[Ten mszał] to nie jest Anglikańska liturgia odrębna wobec rytu rzymskiego Kościoła Katolickiego. To nie jest ryt typowo anglikański. Nie odzwierciedla on anglikańskiej teologii o Eucharystii. To nie jest nabożeństwo protestanckie ubrane w szaty Mszy katolickiej. To jest katolicka Msza w rycie zachodnim, przepuszczona przez filtr anglikańskiego doświadczenia, poprawiona i wyrażona głosem Anglikanów”[1].
Warto też podkreślić aspekt ekumeniczny Divine Worship: The Missal. Jak zauważa ks. Jeffrey Neil Steenson – ordynariusz Ordynariatu Personalnego Katedry Świętego Piotra w USA:
„Jest to historyczny tekst. Pierwszy raz w historii Kościoła Katolickiego teksty liturgiczne innego wyznania chrześcijańskiego zostały przywrócone na łono Kościoła Rzymskiego”[2].
Dr Brand dodaje:
„Ekumenizm nie jest już tylko czczą gadaniną, to prawdziwy ruch. Ludzie, którzy przychodzą do Ordynariatu są w stu procentach katolikami, lecz przynoszą ze sobą dar ich Anglikańskiego dziedzictwa”[3].
W istocie możemy tu dostrzec prawdziwy owoc właściwie rozumianego ekumenizmu, którego nadrzędnym celem jest powrót chrześcijan ze schizmatyckich wspólnot na łono Kościoła Katolickiego, z którego przecież wszystkie się wywodzą. Sam papież Benedykt XVI nazwał anglikańską tradycją liturgiczną „cennym darem karmiącym wiarę członków Ordynariatów oraz skarbem, którym należy się dzielić”.
Mateusz Marcinkowski
W hołdzie Jej Królewskiej Mości Królowej Elżbiecie II
*Tłumaczenie tekstów liturgicznych z języka angielskiego dokonał Autor publikacji.
Bibliografia:
- Benedykt XVI, Anglicanorum coetibus, dostępny online: https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/konstytucje/anglicanorum_04112009.html (dostęp: 29.09.2022).
- The Order for Celebration Holy Mass According to Divine Worship The Missal, St Gregory the Great Pew Missal (saintgregoryordinariate.org) (dostęp: 29.09.2022).
- Mickiewicz Jan, Anglikański ryt liturgiczny w Kościele Katolickim, dostępny online: https://www.ekumenizm.pl/koscioly/katolickie/anglikanski-ryt-liturgiczny-w-kosciele-katolickim/ (dostęp: 29.09.2022).
- Divine Worship: The Missal expands Church’s diversity in expression, unity in faith, dostępny online: Ordinariate of the Chair of Saint Peter | Divine Worship: The Missal | Houston, Texas (dostęp: 30.09.2022).
[1] Divine Worship: The Missal, dostępny online: Ordinariate of the Chair of Saint Peter | Divine Worship: The Missal | Houston, Texas (dostęp: 30.09.2022).
[2] Tamże.
[3] Tamże.
[i] Benedykt XVI, Anglicanorum coetibus, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/konstytucje/anglicanorum_04112009.html (dostęp: 9.09.2022).
[ii] Zob. Jan Mickiewicz, Anglikański ryt liturgiczny w Kościele Katolickim, https://www.ekumenizm.pl/koscioly/katolickie/anglikanski-ryt-liturgiczny-w-kosciele-katolickim/ (dostęp: 9.09.2022).
