Przepisy w kwestii ,,nowego” ołtarza

Tytuł tej publikacji już na wstępie domaga się pewnego sprecyzowania. Otóż przedmiotem poniższego tekstu jest prawodawstwo liturgiczne w kwestii ołtarza mszalnego w okresie przejściowym (1965-1970), kiedy to w większości świątyń katolickich zaczęto wstawiać nowe ołtarze, budowane przed ołtarzem głównym tak, aby kapłan mógł celebrować w stronę ludu. Warto więc przyjrzeć się niektórym normom czy też wskazaniom dotyczącym tej kwestii, które były publikowane na łamach biuletynu ,,Notitiae” w tymże czasie.

Instrukcja Inter Oecumenici (pierwsza instrukcja wykonawcza do Konstytucji o liturgii) z dn. 26 września 1964 r., zyskująca moc prawną dn. 7 marca 1965 r., w artykule 91 podawała, że należałoby ustawić duży ołtarz w oddaleniu od ściany, by można było go obchodzić i aby stał się centrum spontanicznej uwagi wiernych[1]. W wyjaśnieniu Kongregacji Rytów z pierwszego kwartału 1965 r. można zaś przeczytać, że nie chodziło tutaj o ustawianie tego ołtarza w matematycznym środku kościoła, lecz w centro ideali – miejscu, które będzie przez wiernych mimowolnie dostrzegane[2]. Co prawda w innym miejscu Kongregacja opowiedziała się twierdząco za ustawieniem takiego ołtarza pośrodku kościoła (extra sanctuarium), ale tylko wtedy, gdy główny ołtarz jest w remoncie[3]. Zdaje się więc, że w sytuacji wyjątkowej takie umiejscowienie ołtarza było prawomocne, a może należałoby napisać, iż dozwolone, gdyż odpowiedzi Kongregacji w pierwszych dwóch latach (1965-1966) były raczej wskazaniami aniżeli prawem ogólnym. Aczkolwiek szczególnie interesujące jest tutaj inne zarządzenie. Przy tej odpowiedzi podano bowiem, że drugi ołtarz wolno wznosić tylko wtedy, gdy między nowym a starym stołem znajduje się wystarczająca przestrzeń (spatium vere notabile inter utrumque altare intercedat)[4]. Kongregacja zgodziła się wówczas również na to, aby taki nowy stół był prostszy, lecz wykonany z drogocennego kamienia[5].

Celebrowanie w ten sposób wzbudziło jednak inny problem: kapłan celebrujący Mszę św. w stronę ludu, odwrócony plecami do starego ołtarza, często stawał tyłem do Najświętszego Sakramentu. Zapytano więc, co zrobić w tej sytuacji? Odpowiedź była następująca: należałoby nie sprawować w ten sposób Mszy św., jeśli tabernakulum na starym ołtarzu nie wznosi się nad głową celebransa[6]. Innymi słowy: Kongregacja była zdania, że jeśli celebrans zasłaniałby tabernakulum swoim ciałem, to nie należy stawiać nowego ołtarza, lecz Mszę św. sprawować przy starym ołtarzu (stając jednocześnie plecami do wiernych). Jednak, aby umożliwić kapłanowi celebrowanie Mszy św. w stronę ludu, Kongregacja w Instrukcji Inter Oecumenici wydała zgodę na to, aby Najświętszy Sakrament był przechowywany w bocznym ołtarzu lub w innym odpowiednim miejscu, jeśli zgodę na to wydał ordynariusz[7].

Czytając powyższe wskazania można mieć wrażenie, że Kongregacja powoli robiła wszystko, aby celebracja w stronę ludu była coraz powszechniejsza. Jednakże jest to błędny wniosek. Otóż jeszcze w 1965 r. wydano odpowiedź na kolejne zapytanie dotyczące stawiania w prezbiterium nowego ołtarza, w którym zamieszczono notę, że nie jest to zalecane, choć przepisy taką możliwość dopuszczają (per se licet, sed non consulitur)[8]. Kongregacja uargumentowała to tym, że czynny udział wiernych nie ucierpi na tym, że kapłan stanie tyłem do nich. Powtórzono przy tym po raz kolejny, że nowy ołtarz można ustawić tylko wtedy, gdy naprawdę między starym a nowym ołtarzem jest znaczna odległość, nieutrudniająca poruszania się pomiędzy nimi[9].

Kolejną ciekawą kwestią, która wybrzmiała przy okazji niewiedzy nt. aktualności dawnych rubryk, była obecność krzyża ołtarzowego na nowym stole, ustawionym w kierunku ludu. Zapytano więc: czy nadal konieczne jest ustawianie krzyża na ołtarzu? Odpowiedź opublikowana w 1966 r. zawierała w sobie wskazanie, że cały czas – zgodnie z ówczesnym Ceremoniałem Biskupim – duży krzyż ma stać na środku ołtarza, pasyjką do celebransa[10]. Nie wolno było zatem stawiać krzyża bez pasyjki lub umieszczać wizerunku Ukrzyżowanego w stronę wiernych. Aczkolwiek istniało już wówczas prawo (nadawane przez ordynariusza) na stawianie świeczników i krzyża poza mensą ołtarza (obok niej), na co również zwrócono uwagę w tejże odpowiedzi[11]. Zapewne z tego względu zwolniono celebransa z podnoszenia oczu w stronę krzyża czy też w ogóle zwracania się w jego stronę w trakcie pokłonów. Kongregacja zalecała ustawianie krzyża obok ołtarza. Argumentowano to tym, że stawianie krzyża maleńkiego i ledwo widocznego mija się z celem, natomiast ustawianie dużego krucyfiksu może być przeszkodą do dostatecznego widzenia obrzędów przez wiernych. Ponadto wskazano, że – jeśli pasuje to do architektury kościoła – warto ustawić krzyż procesyjny przed ołtarzem, zwracając go jednocześnie do celebransa lub umiejscowienie dużego krzyża zwisającego nad ołtarzem bądź umieszczonego w absydzie. Wykorzystując drugą możliwość, nie trzeba było stawiać na ołtarzu lub obok niego innego krzyża, a kapłan – zgodnie z przepisami – dokonywał okadzenia tegoż krzyża, gdy przechodził wokoło ołtarza, gdyż krzyż stojący przed ołtarzem okadzano przed okadzeniem mensy[12].

Nowy ołtarz był często ołtarzem ruchomym, to znaczy: nieustawionym na sposób stały, poprzez przymocowanie go do posadzki. Z tego względu zaczęła pojawiać się wątpliwość, czy musi być on kamienny. Odpowiedź Kongregacji była taka, iż Konferencja Episkopatu może uznać jakiś materiał (odmienny od kamiennego) za tworzywo szlachetne i zezwolić na budowanie ołtarzy z tegoż materiału[13]. Jednakże ołtarza przenośnego nie wolno było konsekrować, a można było jedynie pobłogosławić (altaria mobilia benedici tantum possunt)[14].

Powyższa publikacja ukazała zatem przepisy – dookreślające lub wyjaśniające – poszczególne zapisy ówczesnych dokumentów Kościoła. Widać zatem, że wówczas istniały jasno określone warunki, które należało spełnić, aby nowy ołtarz można było wybudować. Przede wszystkim kluczowa była przestrzeń pomiędzy starym a nowym ołtarzem. Stąd nie należało wszędzie budować nowych stołów. Zadziwiają więc historie burzenia starych ołtarzy na rzecz budowania prowizorycznych stołów, co zresztą wydarzało się jeszcze przed ogłoszeniem Konstytucji o liturgii w 1963 r. czy też na wstawianie na siłę nowych ołtarzy w wiejskich kościołach. Nie było to przecież konieczne, wszak do dziś Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego w kilku miejscach zakłada, że celebracja odbywa się tyłem do ludu, skoro nakazuje kapłanowi odwrócić się w jego stronę.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Sacra Rituum Congregatio: Ad Institutionem Generalem Missalis Romani. Roma: 1970 (,,Notitiae”, VI, 263).
2. Sacra Rituum Congregatio: Ad Instructionem. Roma: 1965 (,,Notitiae”, 137-138; 251).
3. Sacra Rituum Congregatio: Dubia. Roma: 1966 (,,Notitiae”, XIII, 290-291).
4. Sacra Rituum Congregatio: ,,Inter Oecumenici”. Instructio (prima) ad executionem Constitutionis de sacra Liturgia recte ordinandam”. Roma: 1964 (,,Acta Apostolica Sedis”, LVI, 877-900).

[1] Zob. Sacra Rituum Congregatio: ,,Inter Oecumenici”. Instructio (prima) ad executionem Constitutionis de sacra Liturgia recte ordinandam”. Roma: 1964, art. 91. W: AAS, LVI, s. 877-900, dz. 26. IX. 1964.

[2] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Dubia. Ad Instructionem. Roma: 1965, ad. n. 91 (7). W: NOT, I-IV, s. 137-138, 1965.

[3] Zob. Tamże, ad. n. 91 (8).

[4] Zob. Tamże.

[5] Zob. Tamże.

[6] Zob. Tamże, ad. n. 95 (10). Na ten temat zob. również: Tamże, ad. n. 95 (63). W: NOT, I-IV, s. 251, 1965.

[7] Zob. Sacra Rituum Congregatio: ,,Inter Oecumenici”. Instructio (prima) ad executionem Constitutionis de sacra Liturgia recte ordinandam”. Roma: 1964, art. 95. W: AAS, LVI, s. 877-900, dz. 26. IX. 1964. Istniała wówczas zgoda na to, aby na głównym ołtarzu, przy którym sprawuje się Mszę św. w stronę ludu, było ustawione małe, odpowiednie tabernakulum. Zob. Tamże. Zabroniono jednak celebrowania Mszy św. przy wystawionym Najświętszym Sakramencie. Zob. Tamże, ad. n. 95 (64). W: NOT, I-IV, s. 251.

[8] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Dubia. Ad Instructionem. Roma: 1965, ad. n. 91 (62). W: NOT, I-IV, s. 251, 1965.

[9] Zob. Tamże.

[10] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Dubia. Roma: 1966, dubia nr 101. W: NOT, XIII, s. 290-291, 1966.

[11] Zob. Sacra Rituum Congregatio: ,,Inter Oecumenici”. Instructio (prima) ad executionem Constitutionis de sacra Liturgia recte ordinandam”. Roma: 1964, art. 94. W: AAS, LVI, s. 877-900, dz. 26. IX. 1964.

[12] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Dubia. Roma: 1966, dubia nr 101. W: NOT, XIII, s. 290-291, 1966.

[13] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Dubia. Ad Institutionem Generalem Missalis Romani. Roma: 1970, dubia nr 34. W: NOT, VI, s. 263, 1970.

[14] Zob. Tamże, dubia nr 35.