Reforma porządku Mszy św. (1963-1969)

Przyglądając się liturgii Mszy św. sprawowanej według ksiąg sprzed reformy posoborowej, można zauważyć, że różni się ona od nowej celebracji mszalnej m.in. poprzez swoją strukturę. Chcąc dobrze poznać i zrozumieć zmiany dokonane po Soborze Watykańskim II w obrębie schematu/porządku mszalnego należy najpierw poznać strukturę liturgii, która uległa zmianie. Warto uczynić to już w ramach wstępu, aby treść niniejszej publikacji była skupiona wyłącznie na tytułowym temacie.

W liturgii sprawowanej według Mszału Rzymskiego z 1962 r. można wyróżnić (podobnie, jak w nowej liturgii) dwie główne części: katechumenów (z liturgią słowa) i wiernych (z liturgią eucharystyczną). W ramach liturgii katechumenów mieszczą się następujące obrzędy: modlitwy u stopni ołtarza, Confiteor, modlitwy kapłana wstępującego do ołtarza, introit (w liturgiach uroczystszych jest śpiewany przez chór na początku celebracji), Kyrie, Gloria, kolekta (czasem mogą być dwie łączone), lekcja, śpiew międzylekcyjny, modlitwy kapłana/diakona przed Ewangelią, Ewangelia, (kazanie), Credo[1]. Natomiast obrzędy wchodzące w skład drugiej części Mszy św., to: Ofiarowanie chleba i wina, polecenie ofiar, obmycie rąk, polecenie ofiar Trójcy Przenajświętszej, wezwanie do sekrety i sekreta, prefacja, Sanctus, kanon (tylko jeden), wezwanie do modlitwy i modlitwa Pańska, embolizm, łamanie chleba i połączenie postaci, Agnus Dei, trzy modlitwy przygotowawcze do Komunii św., Komunia św. kapłana, (powtórny Confiteor), Komunia św. wiernych, puryfikacja, antyfona na Komunię św., modlitwa po Komunii św., rozesłanie wiernych, ostatnia modlitwa mszalna, błogosławieństwo, ostatnia Ewangelia (po liturgii recytowanej występują jeszcze modły Leona XII)[2].To właśnie ten schemat liturgii uległ zmianom dokonanym po Vaticanum II.

ROK 1963 – OGŁOSZENIE KONSTYTUCJI O LITURGII ŚWIĘTEJ ,,SACROSANCTUM CONCILIUM”

Każdy badacz reformy liturgicznej wie, że przełomowym dokumentem w sprawie odnowy liturgii (zamierzeniem Soboru Watykańskiego II nie była reforma), jest Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Dokument ten został przegłosowany i zatwierdzony w 1963 r. (tylko cztery osoby były przeciwne), lecz jego wprowadzenie w życie datuje się na 16 lutego 1964 r. W jednym z punktów tej Konstytucji napisano:

,,Obrzędy Mszy świętej należy tak opracować, aby wyraźniej uwidocznić właściwe znaczenie i wzajemny związek poszczególnych części […]. W tym celu, zachowując wiernie istotę obrzędów, należy je uprościć i opuścić to, co z biegiem czasu dodano jako powtórzenie lub co stało się zbędnym dodatkiem. Natomiast pewne elementy niesłusznie zatracone […] należy przywrócić”[3].

Nic więc dziwnego, że początkowo plan reformy liturgii mszalnej zakładał usunięcie naleciałości oraz uwypuklenie elementów, które zostały zatracone[4]. Przedstawiano wówczas następujące zmiany: zredukowanie znaków krzyża, pocałunków, przyklęknięć, pokłonów, skinień głowy (itd.), dodanie procesji z darami, skrócenie formuły przy podawaniu Komunii św. i opracowanie zasad przyjmowania Komunii św. pod obiema postaciami także dla świeckich i konsekrowanych[5]. Natomiast – jeszcze w czasie konstruowania szkicu Konstytucji – kard. Ottaviani pytał się:

,,Co z niej wtedy [po zmianach – przyp. własny] pozostanie?”[6].

Jednakże przegłosowanie Konstytucji, które dokonało się prawie całością głosów (jak to wyżej zostało napisane), sprawiało wrażenie, iż głos kardynała nie był podzielany przez większość ojców. Późniejszy założyciel Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X, abp Lefebvre, był wówczas zwolennikiem wprowadzanych reform. Jego zdaniem dzięki takim posunięciom, udałoby się odkryć to, co zostało zapomniane oraz zreformować to, co się tego domagało[7]. Nie budzi więc wątpliwości fakt, że papież Paweł VI pragnął wprowadzenia Konstytucji w życie, aby zyskiwała ona moc prawną. Swoje życzenie przedstawił czterem purpuratom, m.in. kard. Lercaro, który powierzył to zadanie ks. Bugniniemu. Ten ostatni zaś dobrał sobie współpracowników, z którymi rozpoczął działanie na rzecz ram prawnych odnawianej liturgii.

ROK 1964 – MOTU PROPRIO ,,SACRAM LITURGIAM”, UTWORZENIE ,,CONCILIUM” I INSTRUKCJA ,,INTER OECUMENICI”

W 1964 r. papież Paweł VI wydał swoje Motu Proprio ,,Sacram Liturgiam”, w którym przedstawił pierwsze zmiany w liturgii: wprowadzenie homilii podczas liturgii niedzielnych i świątecznych (pkt. III), wprowadzenie celebracji sakramentu bierzmowania i małżeństwa w ramy Mszy św. (pkt. IV i V) i zezwolono na opuszczenie niektórych godzin kanonicznych oraz na używanie języka narodowego w oficjach (pkt. VI, VII i IX)[8]. Dokument ten nie wprowadził zatem żadnych szczególnych zmian w liturgii mszalnej. Jednakże zawierał informację na temat tego, że w przyszłości takie reformy zostaną poczynione, co będzie naturalnym wynikiem prac, powoływanego wówczas organu, który nazywa się w skrócie ,,Concilium”[9].

Grupa zespołu zwanego ,,Concilium” posiadała wiele sekcji podrzędnych, które zajmowały się poszczególnymi elementami reformy liturgicznej. Temat zmian w porządku Mszy św. został powierzony dziesiątej grupie studyjnej (Coetus X). Ten zespół miał się zajmować m.in. wprowadzeniem 50 punktu Konstytucji w życie tak, aby wierni uzyskali czynny udział w liturgii[10]. W wielu katechizmach widniało wówczas jedynie polecenie, aby Mszy św. w niedzielę i święta nakazane pobożnie wysłuchać[11]. Chciano zatem temu przeciwdziałać. Dlatego zaczęto studiować dawne dokumenty, zwłaszcza dawne sakramentarze i stare Ordines[12]. Dodano tam jednak wzmiankę, aby każda zmiana w liturgii była argumentowana.

Dwa miesiące po oficjalnym ogłoszeniu Konstytucji oraz Motu Proprio, Coetus a studiis X zebrała się na II zgromadzeniu Concilium. Wówczas – po zebraniu odpowiedzi na kilka pytań – zbudowano podstawę do rozpoczęcia reform w ramach Mszy św. oraz uchwalono zasady pracy[13]. Na tym samym zebraniu zetknięto się z problemem pewnej niejasności 50 artykułu Konstytucji. Trudność bowiem sprawiło zbyt uogólnione pojęcie przyszłej reformy. Dlatego też zaczęto samemu wyjaśniać, co rozumie się pod tym punktem. Komisja doszła do wniosku, że przede wszystkim należy dokonać rozróżnienia pomiędzy liturgią katechumenów (nazywaną już wówczas liturgią słowa) a liturgią wiernych (nazywaną już wtedy liturgią eucharystyczną). Następnie podjęto decyzję na temat pierwszych zmian, które zawierają się w życzeniu Soboru:

1. Usunięcie znaków krzyża, ucałowań ołtarza, przyklęknięć, ukłonów, itp.
2. Zreformowanie modlitw u stopni ołtarza poprzez ich uproszczenie.
3. Nakazanie zwrócenia się twarzą do ludu podczas głoszenia czytań.
4. Wprowadzenie (chociaż w główne uroczystości) możliwość procesji z darami (wzorowano się na innych rytach Kościoła zachodniego).
5. Zwiększenie liczby prefacji.
6. Zezwolenie na głośne odmawianie kanonu oraz embolizmu i modlitwy Pańskiej.
7. Skrócenie formuły przy komunikowaniu wiernych (na ,,Corpus Christi” z odpowiedzią ludu ,,Amen”).
8. Odrzucenie ostatniej modlitwy po błogosławieństwie i ostatniej Ewangelii[14].

W czasie konstruowania powyższych wniosków zaczęto zwracać uwagę także na inne kwestie. Otóż zaznaczono, że punkt wyjścia reformy ma stanowić liturgia parafialna celebrowana przez prezbitera z udziałem ludu, chóru, kantora, lektora i ministranta. Tę właśnie liturgię nazwano ,,normatywną”[15]. Zaczęto bowiem uważać, że pozostałe formy Mszy św. (z diakonem, cicha, pontyfikalna) mają być albo rozszerzeniem, albo uproszczeniem Mszy św. normatywnej. Wskazywano jednak, że poza liturgią bez udziału wiernych (słowo ,,prywatna” tutaj nie bardzo pasuje), wszystkie inne formy Mszy św. mają mieć tę samą strukturę i obrzędy[16].

Zwrócono także uwagę na czytania mszalne, lecz nic jeszcze wówczas na ich temat nie postanowiono.

W dyskusjach nad kanonem mszalnym, o czym szczegółowo można przeczytać w poprzednim artykule, zwrócono uwagę na kwestię aklamacji ,,Amen”. Pojawiała się ona tam kilka razy. Sugerowano zatem zredukowanie tych elementów tylko do jednej aklamacji na końcu. Zaczęto także zastanawiać się nad redukcją znaków krzyża podczas kanonu oraz nad głośnym wymawianiem jego słów i doksologii. Pytano się również o to, czy owocne byłoby przejrzenie listy świętych[17].

Zastanawiając się nad obrzędami zakończenia, zaczęto myśleć nad opuszczeniem ostatniej Ewangelii, dodaniu kilku odmiennych form błogosławieństwa ludu oraz wprowadzeniu dziękczynienia po Komunii św. (choć to ostatnie akurat do obrzędów Komunii św.)[18].

Najwięcej z powyższych pomysłów zmian poddał do dyskusji msgr Wagner. Tym samym po zakończeniu pierwszego spotkania, zaczęto wcielać w życie reformę posoborową, aby – jak to podkreśla A. Bugnini – ostatecznie po pięciu latach ukazać wiernym ,,nową” Mszę św[19]. W tym celu właśnie spotykano się jeszcze kilkadziesiąt razy. Kolejne spotkania miały miejsce kolejno od 8 do 18 maja w Trewirze, od 5 do 7 czerwca w Szwajcarii i od 24 do 28 sierpnia we Fryburgu. Podczas tych zebrań wspólnie dawano odpowiedzi na przedstawiane pytania. Kierowano się tym, że jeśli grupa nie odpowiedziała jednomyślnie na jakąś kwestię, to poddawano ją dogłębnym badaniom i dopiero później powtarzano głosowanie[20].

We wrześniu 1964 r. światło dzienne ujrzała pierwsza Instrukcja wykonawcza (wchodząca w życie dopiero 7 marca 1965 r.), w której ukazano, jakie elementy już teraz należy zmienić w obrzędach Mszy św. Wymieniono tutaj:

• Zaprzestanie odmawiania po cichu części, które wcześniej zostały wygłoszone przez chór lub lud (z włączeniem czytań; pkt. 32 i 33)[21].
• Opuszczenie wszystkich ukłonów w chórze poza tymi na początku i końcu celebracji, okadzenie wszystkich (poza prałatami wyższymi) zbiorowo, okadzanie jedynie tego ołtarza, przy którym odprawia się Mszę św., opuszczenie pocałunków przy podawani lub odbieraniu przedmiotów (pkt. 36).
• Odmawianie tekstów stałych przez celebransa z ludem (pkt. 48).
• Opuszczenie psalmu 42 podczas modłów u stopni ołtarza (oraz opuszczenie całości modlitw, gdy Mszę poprzedzała inna czynność (np. aspersja); pkt. 48).
• Zwolnienie subdiakona z trzymania pateny przez welon podczas Mszy św. (tamże).
• Nakazanie głośnego odmawiania sekrety lub jej odśpiewywania (tamże).
• Nakazanie głośnego odmawiania ,,małego podniesienia” od słów per ipsum (usunięto tym samym wszystkie znaki krzyża; tamże).
• Nakazanie wspólnego śpiewania/recytowania modlitwy Pańskiej i embolizmu (tamże).
• Zmianę słów przy podawaniu Hostii św. na ,,Corpus Christi” i odpowiedzi ludu ,,Amen” oraz pominięcie znaku krzyża (tamże)[22].
• Opuszczenie ostatniej Ewangelii (tamże).
• Zniesienie modlitw Leona XIII (tamże).
• Zezwolenie na sprawowanie liturgii solennej bez subdiakona (tamże).
• Pozwolenie biskupom sprawować liturgię śpiewaną według sposobu, w jaki celebrują ją prezbiterzy (tamże).
• Nakazanie odczytywania lekcji i Ewangelii w kierunku ludu (od ołtarza (dotyczy to tylko celebransa), ambony lub balustrady; pkt. 49).
• Zezwolenie na odczytywanie lekcji i epistoły przez ministranta (pkt. 50).
• Zezwolenie na odczytanie Ewangelii przez innego kapłana, który otrzymuje błogosławieństwo i na końcu przynosi księgę celebransowi (pkt. 50).
• Zmianę postaw celebransa podczas proklamacji lekcji (pkt. 50-52).
• Nakazanie głoszenia homilii w niedziele i święta (pkt. 53-55).
• Zachętę do fakultatywnego głoszenia modlitwy wiernych (pkt. 56).
• Zezwolenie na używanie języków narodowych w: lekcji, epistole, Ewangelii, modlitwie wiernych, częściach stałych, antyfonach, śpiewach międzylekcyjnych, pozdrowieniach, aklamacjach, dialogach, formułach przy Komunii św., w modlitwie Pańskiej i embolizmie (pkt. 57).
• Zmianę orientacji celebracji (pkt. 91) [23].

Po publikacji powyższego dokumentu miało miejsce kolejne zebranie X grupy studynej, które datuje się na 4 i 5 października 1964 r. Wówczas podjęto decyzję, że należy dążyć do definitywnego ustalenia porządku Mszy św. Przyjęto wówczas za wzór liturgię ,,normatywną”. Ustalono, że liturgię słowa należy odprawiać przy ambonie, zaś eucharystyczną przy ołtarzu[24]. Stwierdzono także, że należy odtąd odmawiać tylko jedną modlitwę dnia (to zalecenie miało także dotyczyć sekrety i oracji po Komunii). Zmieniono porządek czytań tak, żeby w niedzielę występowały trzy czytania. W wyjątkowych sytuacjach zezwolono, na odmawianie Symbolu Nicejsko-Konstantynopolitańskiego podczas liturgii w miejsce Credo. Pozwolono także na śpiewanie błogosławieństwa wieńczącego celebrę. Wskazano, że warto byłoby śpiewać odpowiednie pieśni nawiązujące do danych celebr zamiast antyfon. Te wszystkie myśli zostały zebrane w jeden schemat i wysłane do Concilium w kwietniu 1965 r[25]. Był to Schemat 44 De Missali o nazwie ,,Spcimen provisorium exaratum ad primum schema praeparandum. Ordo Missae”[26].

ROK 1965 – NOWE RUBRYKI I PORZĄDEK MSZY ŚW. ORAZ PIERWSZY SCHEMAT LITURGII ,,NORMATYWNEJ”

W styczniu 1965 r. Święta Kongregacja Obrzędów opublikowała nowy porządek mszalny oraz Ritus servandus i De defectibus, które w pewien sposób dookreślały wskazania Instrukcji ,,Inter Oecumenici”. P. Milcarek pisząc o tej liturgii, określa ją następująco:

,,Msza według zaleceń Soboru”[27].

Gamber zwracał bowiem uwagę na jedno zdanie tej Instrukcji, gdzie jest napisane o umieszczeniu tych wskazań w nowym wydaniu mszału[28], podkreślają, że zamierzeniem Soboru było jedynie ubogacenie obecnie obowiązującego rytu, a nie jego modyfikowanie, co argumentuje następująco:

,,Nie nakazuje się przecież druku mszałów, które miałby być ważne tylko przez cztery lata”[29].

Jednakże nie brakowało także pesymistów, którzy w zmianach widzieli niebezpieczeństwa i błędy. Niektórzy nawet dzielili liturgię na nową (dla młodych) i starą (dla starszych)[30]. Głosy te dochodziły także do reformatorów, lecz nie zważali oni na nie. Sam bowiem kard. Lercaro, mówił:

,,U podstaw zachowań [osób, które uznają reformę za szkodliwą dla Kościoła] może znajdować się fałszywy faryzeizm albo duch antyklerykalny […]. Nawet jeśli te reakcje negatywne trochę potrwają, są skazane na to, by zaniknąć na mocy naturalnego prawa rozwoju historycznego i z powodu niespójności motywów, na których opiera się nostalgia za przeszłością”[31].

Przykład liturgii rytu 1965 został przedstawiony przez samego papieża, który 7 marca (w dzień wcielenia w życie Instrukcji) odprawił Mszę św. w stronę ludu i to po włosku (poza kanonem). Zdaniem Y. Chirona, było to poparcie dzieła reformy autorytetem następcy św. Piotra[32].

Kolejne spotkanie X grupy studyjnej miało miejsce w dniach od 8 do 23 czerwca. Podczas tego spotkania byli również obecni członkowie grupy XV. Wówczas uświadomiono sobie, że nie potrzeba więcej studiów i teoretycznych dywagacji, lecz należy zacząć praktyczne eksperymenty[33].

Natomiast 3 września 1965 r. papież Paweł VI sam zareagował na samowolne eksperymenty liturgiczne w swojej Encyklice ,,Mysterium Fidei”. Zganił on wówczas m.in. postawę ludzi, którzy powodują ,,niepokój w duszach wiernych”[34]. Podobnie uczyniła później Święta Kongregacja Nauki Wiary w Liście ,,Cum Oecumenicum Concilium”.

Na szóstym zebraniu Concilium przekazano wszystkim członkom tej organizacji pierwszy schemat ze wstępem i kilkoma pytaniami do ojców. Cała struktura owej Mszy św. wyglądała wówczas następująco: śpiew na wejście rozpoczynał celebrację, potem występował znak krzyża (czyniony w ciszy przez ministrantów), później wprowadzenie celebransa, akt pokuty, Kyrie, Gloria, kolekta (sugerowano przy tym opcjonalne śpiewanie ,,Kyrie”), liturgia słowa z trzema czytaniami (fakultatywnymi), homilia, Credo, modlitwa wiernych, obmycie rąk, procesja z darami (celebrans umieszcza je na ołtarzu), głośne odmawianie sekrety, prefacja, kanon mszalny (eksperymentalnie zasugerowano alternatywy dla kanonu rzymskiego), wspólne odmawianie modlitwy Pańskiej, dodanie wersetu ,,Bo Twoje jest królestwo…” po embolizmie, pozdrowienie wiernych, znak pokoju, Agnus Dei, ograniczenie modlitw przed przyjęciem Komunii św. do jednej, ukazanie Hostii ludowi, modlitwa przed przyjęciem Krwi Pańskiej, Komunia św. wiernych, chwila ciszy lub śpiew po Komunii św., modlitwa po Komunii św., ogłoszenia, błogosławieństwo, rozesłanie[35]. Na temat takiej liturgii grupy studyjne pytały o opinię biskupów. Ostatecznie ustalono, że należy odprawić takie Msze ad experimentum w kilku miejscach świata. Niestety przez przeciek informacji do prasy i strach biskupów, nie udało się tego wówczas dokonać. Wtedy też Sekretariat Stanu zaapelował do grupy Concilium o zaprzestanie czynienia kolejnych działań bez poinformowania papieża o tych, które już podjęto. Dlatego też X grupa studyjna przedłożyła pozostałemu zespołowi Conclium Schemat 106 De Missali pt. ,,Schema Ordinis Missae <<Normativae>>”[36]. Natomiast do papieża został wysłany schemat 170 De Missali o nazwie ,,Schema primum Ordinis Missae Normativae”[37].

ROK 1966 – ŻYCZENIA PAPIEŻA

Papież Paweł VI po przejrzeniu nadesłanego materiału, podczas audiencji z kard. Lercaro (miała ona miejsce 20 czerwca 1966 r.), dodał do kilka swoich opinii nt. schematu Mszy św.:

1. Użycie Kyrie ma mieć miejsce tylko, gdy w liturgii nie występuje śpiew anielski. W liturgii ze śpiewem Gloria ma być użyty inny (w domyśle nowy) akt pokuty.
2. Oprócz starożytnego kanonu, który należy zostawić, trzeba skomponować dwie inne modlitwy na szczególne okazje.

Sugestie papieża sprawiły, że X grupa studyjna zaczęła realizować swoje działania także w kierunkach, które wyznaczył papież. Cały czas jednak trwały konsultacje z różnymi biskupami.

Natomiast podczas kolejnej audiencji, która miała miejsce 22 września 1966 r. papież wyraził życzenie, aby teksty te przesłać na zbliżający się Synod Biskupów (miał on mieć miejsce w 1967 r.) tak, aby można było je tam przestudiować. Podobnego zdania było później także Concilium[38]. Sekretariat Stanu poinformował, że należy wszystkie schematy przygotować na Synod w 1967 r. (liczno bowiem, że w 1968 r. będzie miał miejsce osobny Synod tylko nt. liturgii).

1967 – SYNOD BISKUPÓW, NOWA INSTRUKCJA WYKONAWCZA I MSZA EKSPERYMENTALNA

Kolejny rok przyniósł nowe rozumienie zmian w liturgii. W tym czasie, a dokładniej 4 stycznia tegoż roku, ks. Bugnini stwierdził, że reforma liturgii musi być fundamentalną odbudową. Tym samym odszedł od pierwotnych założeń, które – jak uznał – nie korespondują z pożądaną odnową liturgiczną:

,,Obraz liturgii podany przez Sobór jest kompletnie różny od tego, jaki był wcześniej, czyli przede wszystkim rubrycystycznego, formalistycznego, centralistycznego. Teraz liturgii wyraża się mocno w swoich aspektach dogmatycznych, biblijnych, pastoralnych”[39].

Zespół X grupy Concilium podczas swego ósmego zebrania mającego miejsce od 10 do 19 kwietnia 1967 r. debatował nad powstałymi projektami. Podjęto również decyzję o wytłumaczeniu ojcom szczególnie istotnych elementów zawartych w owocach prac zespołu studyjnego. W trakcie tych kilku dni, powstało sześć nowych schematów zamieszczonych pod numerem 218[40].

Natomiast niecały miesiąc później wydano kolejną Instrukcję wykonawczą ,,Tres Abhinc Annos”, którą wprowadzono w życie 29 czerwca 1967 r. Na jej mocy uchwalono:

1. Zmiany w formularzach mszalnych i zasady użytku lekcjonarza (pkt. 1-3).
2. Zasady łączenie dwóch modlitw pod jednym zakończeniem (pkt. 4-6).
3. Zredukowanie przyklęknięć do sześciu (pkt. 7).
4. Zredukowanie pocałunków ołtarza do dwóch (pkt. 8).
5. Usunięcie znaków krzyża podczas ofiarowania i nowe zasady użytku pateny (pkt. 9).
6. Głośne odmawianie kanonu (wraz ze śpiewem zakończenia i konsekracji; pkt. 10).
7. Zredukowanie ilości znaków krzyża podczas kanonu (pkt. 11).
8. Zwolnienie kapłana z trzymania złączonych palców (pkt. 12).
9. Zmianę obrzędów Komunii kapłana i wiernych (pkt. 13).
10. Możliwość zachowania chwili ciszy po Komunii św. lub odśpiewania pieśni dziękczynnej (pkt. 15).
11. Możliwość odmawiania modlitwy o polecenie ofiar Trójcy podczas, gdy celebrans wraca do zakrystii (pkt. 16).
12. Zmianę wypowiadanych słów na koniec Mszy św., gdy występuje absolucja przy katafalku (tamże).
13. Uproszczenia i dodatkowe funkcje ministrantów w liturgii chorego kapłana (pkt. 18).
14. Zwolnienie duchownych wyższych święceń z używania manipularza (pkt. 25).
15. Zezwolenie na przeprowadzanie aspersji w ornacie (pkt. 26).
16. Zezwolenie na używanie jedynie alby i stuły przez koncelebransów, gdy sytuacja tego wymaga (pkt. 27).
17. Możliwość używania języka narodowego w kanonie Mszy św. (pkt. 28)[41].

W dokumencie tym można znaleźć odzwierciedlenie myślenia m.in. A. Bugniniego, wszak ta Instrukcja w swoim wstępie wzmiankuje o tym, że wcześniejszy dokument wykonawczy był jedynie ,,pierwszym etapem” zmian w liturgii[42]. Nic więc dziwnego, że na jego mocy uczyniono tak wiele zmian i modyfikacji, które – jak wyjaśniał A. Bugnini – nie były ważne[43]. Słowa te zostały zapisane w artykule, który ukazał się tego samego dnia, co druga Instrukcja. Tam też znalazła się wzmianka nt. zapowiadanego nowego porządku Mszy św.

W październiku 1967 r. kard. Lercaro przedstawił zgromadzeniu biskupów schematy, które wcześniej na tę okoliczność przygotowano. Wywiązała się wówczas dyskusja m.in. wokół czterech nowych kanonów i wprowadzeniu do Mszy nowego Credo[44]. W czasie od 23 do 25 października na temat tych zmian wypowiadało się wielu ojców.

24 października 1967 r. została odprawiona pierwsza Msza św. ,,normatywna”, której przewodniczył ks. Bugnini. W celebracji tej nie wziął udziału papież[45]. Liturgia ta była nieco inna niż Msza, którą przedstawiała Instrukcja z tego roku. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj m.in. obecność trzech czytań mszalnych, dodanie hymnów, zmiany w Ofiarowaniu oraz nową anaforę (III ME)[46]. Ta liturgia miała być Mszą wzorcową dla parafii i miał w niej uczestniczyć zespół liturgiczny, w składzie: lektor, kantor, dwóch ministrantów i chór. W liturgii tej wykonano śpiewy z Graduale Simplex, zaś czytaniami były lekcje przeznaczone na XIX Niedzielę po Zesłaniu Ducha Świętego[47].

Wbrew oczekiwaniom reformatorów, powyższa liturgia podzieliła ojców. Niecała większość była bowiem bezwarunkowo ,,za” taką liturgią. Duża część uczestników Mszy ,,normatywnej” była przeciwna dalszym zmianom. Nawet jeden z kardynałów, purpurat Cicognani (wysoko postawiony wówczas urzędnik) apelował o przerwanie działań[48].

Doświadczenie ,,nowej” Mszy św. i lektura nowych schematów o liturgii, została zwieńczona głosowaniami. Pierwsze z nich dotyczyły głosowania nad pytaniami papieskimi, zaś drugie nad wyglądem liturgii ,,normatywnej”. W żadnym z głosowań różnica głosów nie stanowiła jednak wymaganej 1/3. Taki wynik nie satysfakcjonował Concilium[49]. Wówczas zaczęto także mówić o kryzysie, który przez owe zmiany nawiedził Kościół. Kard. Antonelli napisał:

,,Wielki kryzys, o który chodzi, to kryzys doktryny tradycyjnej i Magisterium”[50].

ROK 1968 – DALSZE PRACE NAD NOWYM MSZAŁEM

Mimo sprzeciwu ojców i niezadowolenia sytuacją, w jakiej znalazła się reforma, grupa studyjna kontynuowała prace nad nowym mszałem, a więc w ogóle ,,nową” Mszą św. Pod koniec 1967 r. przesłano papieżowi ,,relatio” z przeprowadzonego synodu, a więc również z głosowań i decyzji tam podjętych. Papież wówczas wyraził pragnienie samodzielnego przejrzenia struktury ,,nowej” Mszy św[51].

Podczas audiencji 4 stycznia 1968 r. papież poprosił ks. Bugniniego, o ponowne odprawienie liturgii ,,normatywnej” w jego obecności. Takie liturgie miały miejsce pod wieczór w dniach od 11 do 13 stycznia tegoż roku:

,,Każda [była odprawiana – przyp. własny] z inną modlitwą eucharystyczną oraz w innej formie”[52].

Sprawowano bowiem liturgię recytowaną z udziałem śpiewu hymnów, recytowaną bez śpiewów, ale za to z ludem oraz śpiewaną. W każdej z nich (oprócz papieża) brało udział ok. 30 osób. W tych Mszach był obecny nowy obrzęd – wcześniej nieznany – jakim był znak pokoju (przekazywany ludowi).

22 stycznia papież przekazał kilka swoich myśli nt. przedstawionych celebracji. Pragnął bowiem, aby:

1. Uwypuklić obrzęd Ofiarowania.
2. Dodać aklamację ,,Mysterium fidei” (obecną dotychczas przy konsekracji kielicha) po konsekracji wina.
3. Zachować potrójne ,,Agnus Dei”.
4. Przywrócić tzw. ,,ostatnią Ewangelię”.

Ponadto Ojciec Święty wyraził życzenie, by końcowo zadowolić większość ojców spośród tych, którzy byli przeciwni[53].

10 maja papież otrzymał od relatora Coetus X kolejny projekt. Natomiast 23 maja opublikowano dekret, na mocy którego zezwolono na posługiwanie się nowymi prefacjami oraz kanonami[54]. Dzień później światło ujrzał kolejny dokument – Schemat 293: De Missali ,,Ordo Missae”.

Na początku czerwca poprawiony szkic nowego porządku mszalnego, został wysłany do czternastu kardynałów, spośród których tylko połowa przesłała swoje uwagi.

Kolejne interesujące zebranie ze względu na opisywany temat, miało miejsce od 8 do 17 października 1968 r. Wówczas miało miejsce kolejne zebranie Concilium. Podczas niego papież Paweł VI wygłosił kilka przemówień, w których zwracał uwagę m.in. na to, że owoc reformy nie może być zaprzepaszczeniem wielowiekowej tradycji Kościoła[55].

Owoce prac zostały przesłane do papieża, który 6 listopada 1968 r. podpisał się pod przedstawionym mu dokumentem.

Warto jeszcze wspomnieć o tym, że w 1968 r. nakładem wydawnictwa ,,Pallottinum” światło dzienne ujrzał w Polsce mały mszalik dla wiernych ze stałymi częściami Mszy św. ,,przejściowej”[56].

ROK 1969 – NOWY MSZAŁ RZYMSKI

Na początku kwietnia 1969 r. papież Paweł VI przedstawił światu Konstytucję Apostolską ,,Missale Romanum”, w której ogłosił porządek nowego mszału[57]. Zostało tam napisane:

,,Nie można […] sądzić, że tego rodzaju odnowa Mszału rzymskiego została przeprowadzona w sposób zupełnie nieoczekiwany”[58].

Papież Paweł VI dużą wagę przyłożył bowiem do reform Piusa XII, które stały się niejako ,,wstępem” do ogólnej reformy liturgii Kościoła. W dokumencie tym przedstawiono także zmiany, jakie zostały dołączone do nowego Mszału, a są nimi:

1. Nowe Modlitwy eucharystyczne (tzn. kanony).
2. Uproszczenie obrzędów mszalnych.
3. Usunięcie i dodanie niektórych elementów.
4. Wprowadzenie trzyletniego Lekcjonarza mszalnego.

Kilka dni po wydaniu wyżej wzmiankowanego dokumentu, przedstawiono Kościołowi również Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego[59]. Natomiast sam Mszał Rzymski z polecenia Soboru Watykańskiego II (owoc reformy) ujrzał światło dzienne 26 marca 1970 r.

ZAKOŃCZENIE

Powyższy artykuł miał za cel jedynie chronologiczne ukazanie poszczególnych etapów reformy struktury Mszy św. Temat znaczenie wykracza poza ramy wąskiego artykułu, lecz pobieżne jego poznanie pozwoli wgłębić się w poszczególne elementy reform. Chcąc zachować wszelki obiektywizm, ograniczono się do podania samych faktów i niektórych opinii wówczas panujących. Powyższa publikacja wpisuje się także w pozostałe teksty umieszczone na łamach tego serwisu, które traktują o poszczególnych elementach reformy liturgicznej.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990.
2. Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019.
3. Druga Instrukcja o należytym wykonywaniu Konstytucji o Liturgii Świętej ,,Tres Abhinc Annos”. Rzym: 1967. W: ,,Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie”. R. LVII. 1967 (s. 169-173).
4. Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje”. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002 (s. 48-77).
5. Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009.
6. Nr. 195-196. Vol. XVIII. Vatican: 1982.
7. Ordo missaæ. Stałe części Mszy świętej według Mszału Świętego Piusa V. Nadzwyczajna Forma Rytu Rzymskiego. Pietras D. Gorzów: 2018.
8. Paweł VI: Motu Proprio ,,Sacram Liturgiam”. W: ,,Wiadomości Diecezjalne”. Nr 5/6/7/. Katowice: 1964 (s. 75-77).
9. Pierwsza Instrukcja o należytym wykonywaniu Konstytucji o Liturgii Świętej ,,Inter Oecumenici”. Rzym: 1964. W: ,,Wiadomości Diecezjalne”. Nr 11-2. Katowice: 1964 (s. 129-144).
10. Stałe części Mszy świętej do użytku wiernych. Poznań: Pallottinum, 1968.
11. Stefański J.: Od ,,Tridentinum” do ,,Vaticanum II”. Czy reforma liturgiczna była potrzebna? W: ,,Studia Liturgiczne”. T. IX. Red. Krakowiak C., Pałęcki W. Lublin: TN KUL, 2013 (s. 11-31).

Netografia:

1. Paweł VI: Encyklika ,,Mysterium fidei”. Rzym: 1965. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/encykliki/mysterium_fidei_03091965.html, [dostęp: 29.07.2021].
2. Paweł VI: Konstytucja Apostolska ,,Missale Romanum”. Rzym: 1969. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/konstytucje/missale_romanum_03041969.html, [dostęp: 30.07.2021].

[1] Czasem może być więcej niż jedna kolekta (np. podczas Sobót Suchych Dni jest ich sześć). Ilość kolekt jest zawsze tożsama z ilością czytań. W powyższym opisie słowo ,,kazanie” wzięto w nawias, ponieważ nie jest to oficjalna część Mszy św. Zob. Ordo missaæ. Stałe części Mszy świętej według Mszału Świętego Piusa V. Nadzwyczajna Forma Rytu Rzymskiego. Opr. Pietras D. Gorzów: 2018, s. 19.

[2] Tzw. ,,Trzeci Confiteor” nie jest obowiązkowy. Stosuje się go na zasadzie zwyczaju niż przepisu, dlatego też zamieszczono go w nawiasie.

[3] Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje”. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002, s. 61.

[4] Zob. Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019, s. 99.

[5] Zob. Tamże, s. 100.

[6] Cyt. za: Tamże, s. 119.

[7] Zob. Tamże, s. 127.

[8] Zob. Paweł VI: Motu Proprio ,,Sacram Liturgiam”. W: ,,Wiadomości Diecezjalne”. Nr 5/6/7/. Katowice: 1964 (s. 75-77).

[9] Zob. Tamże.

[10] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 337.

[11] Zob. Stefański J.: Od ,,Tridentinum” do ,,Vaticanum II”. Czy reforma liturgiczna była potrzebna? W: ,,Studia Liturgiczne”. T. IX. Red. Krakowiak C., Pałęcki W. Lublin: TN KUL, 2013, s. 19.

[12] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 338.

[13] Zob. Tamże, s. 339.

[14] Zob. Tamże, s. 339.

[15] Zob. Tamże, s. 340.

[16] Zob. Tamże. Wskazywano na to, że liturgia z wiernymi powinna odbywać się przy kilku miejscach: ołtarzu, ambonie i miejscu przewodniczenia.

[17] Zob. Tamże, s. 341.

[18] Zob. Tamże, s. 341.

[19] Zob. Tamże.

[20] Zob. Tamże.

[21] W starej liturgii jest tak, że np. chór śpiewa ,,Credo”, a celebrans wraz z asystą odmawia po cichu wyznanie wiary.

[22] Zmiana ta jednak została wprowadzona już w 25 kwietnia tego roku. Zob. Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009, s. 181.

[23] Zob. Pierwsza Instrukcja o należytym wykonywaniu Konstytucji o Liturgii Świętej ,,Inter Oecumenici”. Rzym: 1964. W: ,,Wiadomości Diecezjalne”. Nr 11-2. Katowice: 1964 (s. 129-144).

[24] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 342.

[25] Tamże.

[26] Liczył on siedem stron. Zob. Notitiae. Nr. 195-196. Vol. XVIII. Vatican: 1982, s. 654 [203].

[27] Zob. Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009, s. 186. Więcej na temat tej liturgii, zob. W: Ryt z 1965 – Pierwszy etap reformy liturgicznej. W: [online] http://archiwum.patriota.pl/230_ryt_z_1965_pierwszy_etap_reformy_liturgicznej/, [dostęp: 30.07.2021].

[28] Zob. Pierwsza Instrukcja o należytym wykonywaniu Konstytucji o Liturgii Świętej ,,Inter Oecumenici”. Rzym: 1964. W: ,,Wiadomości Diecezjalne”. Nr 11-2. Katowice: 1964 (s. 129-144).

[29] Cyt. za.: Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009, s. 187.

[30] Zob. Tamże, s. 190.

[31] Cyt. za: Tamże, s. 190-191.

[32] Zob. Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019, s. 155.

[33] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 342.

[34] Zob. Paweł VI: Encyklika ,,Mysterium fidei”. Rzym: 1965. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/encykliki/mysterium_fidei_03091965.html, [dostęp: 29.07.2021].

[35] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 342-345.

[36] Liczył on piętnaście stron. Zob. Notitiae. Nr. 195-196. Vol. XVIII. Vatican: 1982, s. 656 [204].

[37] Liczył on trzydzieści siedem stron. Zob. Tamże, s. 657 [205].

[38] Zob. Tamże, s. 347.

[39] Cyt. za.: Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009, s. 197.

[40] Zob. Notitiae. Nr. 195-196. Vol. XVIII. Vatican: 1982, s. 658 [206] – 660 [208].

[41] Zob. Druga Instrukcja o należytym wykonywaniu Konstytucji o Liturgii Świętej ,,Tres Abhinc Annos”. Rzym: 1967. W: ,,Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie”. R. LVII. 1967 (s. 169-173).

[42] Zob. Tamże, s. 169.

[43] Zob. Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019, s. 167.

[44] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 349.

[45] Zob. Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019, s. 171.

[46] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 349.

[47] Zob. Tamże, s. 350.

[48] Zob. Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019, s. 172.

[49] Zob. Tamże, s. 173-174.

[50] Cyt. za.: Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009, s. 216.  

[51] Zob. Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009, s. 218.

[52] Chiron Y.: Annibale Bugnini i rewolucja liturgiczna. Przekł. Maszczyk T. Wyd. I. Warszawa: 4KEY, 2019, s. 176.

[53] Zob. Tamże, s. 177.

[54] Zob. Tamże, s. 178.

[55] Zob. Tamże, s. 179.

[56] Zob. Stałe części Mszy świętej do użytku wiernych. Poznań: Pallottinum, 1968.

[57] Zob. Paweł VI: Konstytucja Apostolska ,,Missale Romanum”. Rzym: 1969. W: ,,Opoka” [online] https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/konstytucje/missale_romanum_03041969.html, [dostęp: 30.07.2021].

[58] Zob. Tamże.

[59] Zob. Milcarek P.: Historia Mszy. Przewodnik po dziejach liturgii rzymskiej. Warszawa: 2009, s. 226.