Wigilia Zesłania Ducha Świętego w liturgii rytu rzymskiego

Zesłanie Ducha Świętego, znane również jako ,,Zielone Świątki”, to czas, w którym Kościół przeżywa tajemnicę posłania Parakleta do Apostołów. Ze względu na to, że ten obchód jest uroczystością, czyli świętem najwyższej rangi, Kościół przygotowuje się do niego tak przez nowennę (często łączoną z nieszporami)[1], jak i przez wigilię sprawowaną w sobotni wieczór. Warto ją zatem lepiej poznać.

Na samym początku należy sobie odpowiedzieć na następujące pytanie: czym w ogóle jest ,,wigilia”? Nicetas z Remezjany (+po 414 r.) poucza, że jest to święte czuwanie[2]. Zatem Wigilia Zesłania Ducha Świętego jest świętym czuwaniem poprzedzającym uroczystość Pięćdziesiątnicy. Zwyczaj sprawowania takiej modlitwy w sobotni wieczór ma swoje źródło w Dziejach Apostolskich, gdzie Apostołowie z Matką Bożą modlili się, oczekując przyjścia Parakleta[3]. Jednakże pierwsze wzmianki o praktykowaniu tego typu nabożeństw pojawił się w okolicach V wieku[4]. Takie czuwanie musiało być oparte na trwaniu w modlitwie tak narządami zewnętrznymi (np. oczami), jak i wewnętrznymi (sercem)[5]. Dzień Pięćdziesiątnicy kończy okres Wielkiej Nocy, a więc wieńczy czas wielkanocnej radości. Dlatego czuwanie przed tą uroczystością łączy się w pewien sposób ze wielkosobotnią wigilią. Tak, jak tamta wigilia poprzedzała pięćdziesiąt dni radości, tak też czuwanie przed Pięćdziesiątnicą poprzedza wielką radość z przyjścia Pocieszyciela, która zwieńczy owe pięćdziesiąt dni wesela.

Dzisiaj w rycie rzymskim można celebrować tę wigilię w dwóch formach – starej (sprzed 1955 r.) i nowej (tj. po reformie liturgicznej). Najpierw uwaga zostanie poświęcona tej drugiej celebracji. W 2019 r. Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów zatwierdziła polskie tłumaczenia modlitw i innych tekstów formularza Wigilii Zesłania Ducha Świętego, którego można używać w Zwyczajnej Formie Rytu Rzymskiego[6]. Taką celebrację można sprawować na dwojaki sposób: w formie dłuższej lub krótszej (w połączeniu z nieszporami lub bez nich). Na potrzeby tego artykułu przedstawiona zostanie jedynie forma dłuższa bez łącznia Mszy św. z godziną kanoniczną. Tak więc liturgia odbywa się w zwykły sposób, aż do Kyrie (włącznie). Później – opuszczając w tym miejscu hymn Gloria – kapłan odmawia kolektę. Po kolekcie można wygłosić zachętę wprowadzającą w liturgię słowa, która została podana w odpowiednich dokumentach[7]. Następnie wszyscy siadają i wysłuchują kolejno sześciu czytań przeplatanych śpiewem międzylekcyjnym i kolektami:

• Lekcja pierwsza – Rdz 11, 1-9: ,,Pomieszanie języków przy budowie wieży Babel”.
• Psalm pierwszy – Ps 33 (32), 10 -15. Refren: ,,Szczęśliwy naród wybrany przez Pana”.
• Kolekta po pierwszej lekcji.
• Lekcja druga – Wj 19, 3-8a. 16-20b: ,,Bóg zstępuje na górę Synaj w ogniu”.
• Psalm drugi – Dn 3, 52-56. Refren: ,,Chwalebny jesteś, wiekuisty Boże”.
• Kolekta po drugiej lekcji.
• Lekcja trzecia – Ez 37, 1-14: ,,Duch daje życie”.
• Psalm trzeci – Ps 107 (106), 2-9. Refren: ,,Chwalmy na wieki miłosierdzie Pana”.
• Kolekta po trzeciej lekcji.
• Lekcja czwarta – Jl 3, 1-5: ,,Wyleję Ducha mojego”.
• Psalm czwarty – Ps 104 (103). Refren: ,,Niech zstąpi Duch Twój i odnowi ziemię”.
• Hymn Gloria
• Kolekta po czwartej lekcji.
• Lekcja piąta, czyli epiostoła – Rz 8, 22-27: ,,Duch przychodzi z pomocą naszej słabości”.
• Alleluja – J 7, 37-39. Werset: ,,Przyjdź Duchu Święty, napełnij sera swoich wiernych i zapal w nich ogień swojej miłości”.
• Lekcja szósta, czyli Ewangelia – J 7, 37-39: ,,Strumienie wody żywej”[8].

Po Ewangelii występuje homilia. Następnie zaś modlitwa wiernych, której dwa warianty (do wyboru) zamieszczono w odpowiednich księgach[9]. Dalej liturgia odbywa się jak zwykle. W kanonie mszalnym odmawia się specjalną wstawkę tajemnicy dnia. Natomiast na koniec liturgii można udzielić uroczystego błogosławieństwa wiernym[10].

Widać zatem, że liturgia słowa w tej Mszy św. jest bardziej rozbudowana, w czym przypomina trochę II część liturgii Wigilii Paschalnej. Podobna rzecz ma miejsce w liturgii Nadzwyczajnej Formy Rytu Rzymskiego sprawowanej według ksiąg sprzed 1955 roku. W celu lepszego zrozumienia, o czym mowa, poniższej została przedstawiona struktura liturgii tej Mszy:

1. Najpierw występuje sześć proroctw (przeplatanych kolektami i śpiewami):

• Lekcja pierwsza – Rdz 22, 1-19: ,,Niedoszła ofiara z syna Abrahama”.
• Lekcja druga – Wj 14, 24-31; 15, 1a: ,,Zatopienie wojsk Farona w Morzu Czerwonym”
• Traktus – Wj 15, 1-2.
• Lekcja trzecia – Pwt 31, 22-30: ,,Mojżesz napisał pieśń i spisuje Prawo”.
• Traktus – Pwt 32, 1-4.
• Lekcja czwarta – Iz 4, 1-6: ,,Pan oczyści lud”.
• Traktus – Iz 5, 1-2.
• Lekcja piąta – Ba 3, 9-38: ,,Mowa proroka”.
• Lekcja szósta – Ez 37, 1-14: ,,Ożywię wysuszonych kości”.

2. Następnie kapłan zmienia ornat na kapę w kolorze fioletowym i podąża wraz z asystą do chrzcielnicy. W tym czasie występuje Traktus (Ps 42 (41), 2-4). Przy chrzcielnicy występują modlitwy, podczas których kapłan kilkukrotnie błogosławi wodę, dotyka jej, rozdziela ją i wylewa na cztery strony świata, trzykrotnie w nią dmucha, zanurza trzy razy paschał w wodzie, powtórnie wykonuje trzykrotne dmuchnięcie w wodę i wyjmuje paschał z wody. Potem nabiera się wody do kociołka i pokrapia wiernych. Po tym obrzędzie wlewa się do wody Olej Katechumenów i Krzyżmo Święte, które później kapłan rozprowadza w wodzie.
3. Po obrzędzie poświęcenia wody i zmieszania w niej świętych olejów chór rozpoczyna śpiewać litanię do Wszystkich Świętych, podczas której asysta wyższa ma zdjęte szaty wierzchnie i leży na posadzce. W trakcie tej modlitwy, a dokładniej na wezwanie ,,Peccatores”, asysta idzie do zakrystii i przebiera się w szaty koloru czerwonego.
4. Po litanii rozpoczyna się Msza święta. Wówczas zapala się świece ołtarzowe. Nie występuje jednak introit. Chór więc zaczyna śpiew od Kyrie. Podczas hymnu Gloria rozbrzmiewają dzwony i zaczynają grać organy. Później występuje kolekta, po której odczytuje się kolejną lekcję, tj. epistołę (Dz 19, 1-8: ,,Św. Paweł udziela Koryntianom chrztu”). Następnie występuje radosne Alleluja (Ps 107 (106), 1) i Traktus (Ps 117 (116)). Po tym śpiewie diakon – lub gdy go nie ma celebrans – odczytuje Dobrą Nowinę (J 14, 15-21: ,,Zapowiedź Pocieszyciela”). W tej liturgii nie odmawia się Credo. Następnie Msza św. przebiega tak, jak zwykle. Prefacja mszalna jest przedmową o Duchu Świętym, zaś w kanonie są zawarte specjalne modlitwy do odmówienia podczas tej liturgii (Communicantes i Hanc igitur)[11].

Spoglądając na te dwie liturgie, a zwłaszcza na celebracje wg ksiąg sprzed 1955 r. dostrzeże się, że Wigilia Zesłania Ducha Świętego ma bardzo podobny wygląd do celebracji Wigilii Paschalnej. Nic więc dziwnego, że nazywaną ją ,,małą Paschą”[12]. Jednak istotną różnicą jest przesłanie obrzędu. W Wigilię Paschalną Kościół w czytaniach ukazuje historię zbawienia od Adama po Chrystusa. Natomiast w Wigilię Pięćdziesiątnicy jest ukazane przyjście Chrystusa pochodzącego od Abrahama – człowieka sprawiedliwego i posłusznego Bogu. Natomiast czytanie o oczyszczeniu ludu, w którym występuje siedem kobiet lgnących do jednego mężczyzny symbolizuje połączenie się rodzaju ludzkiego z Chrystusem w chrzcie, o którym jest mowa w ostatnim czytaniu. Wszystkie te lekcje mają za zadanie ukazać wiarę Abrahama, która ma pobudzać jego duchowe dzieci w pełnieniu dobrych czynów. Czytając rodowód Jezusa Chrystusa, można zauważyć, że Abraham był Jego przodkiem[13]. Zbawiciel zaś w swoim życiu (tak, jak Abraham) był posłuszny Bogu[14]. Dlatego starotestamentalna postać patriarchy została w pewien sposób podkreślona w życiu Jezusa, który również obiecał ludziom łączność ze sobą. Jest ona jednak uwarunkowana uwierzeniem w Zbawiciela i przyjęciem chrztu. Właśnie dlatego w przeddzień tej uroczystości Kościół chrzcił katechumenów.  

Powyższy tekst ukazał wygląd oraz przesłanie liturgii Wigilii Zesłania Ducha Świętego, dzięki czemu będzie można lepiej przygotować się na święto Zesłania Ducha Świętego oraz owocniej uczestniczyć w liturgii wigilijnej sprawowanej w sobotę poprzedzającą Pięćdziesiątnicę.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania. Poznań: Pallottinum, 2003.
2. Nicetas z Remezjany: O czuwaniach sług Boga. Tłum. Jóźwiak M. Wrocław: TUM Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, 2015
3. Niedziela Zesłania Ducha Świętego. Wieczorna Msza Wigilijna. Kraków: Fundacja Dominikański Ośrodek Liturgiczny, 2019.

Netografia:

1. Jeziorski S.: Wigilia Zesłania Ducha Świętego – inspiracja dla życia i misji Kościoła. W: [online] https://drive.google.com/file/d/1wBTCMOK5i1lumP3zqC0YCkYgQBCHdflL/view, [dostęp: 20.05.2021].
2. Komisja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Konferencji Episkopatu Polski: Dłuższa forma Mszy Wigilijnej Niedzieli Zesłania Ducha Świętego. W: ,,Vademcum Liturgiczne” [online] http://vademecumliturgiczne.pl/wp-content/uploads/2019/05/01-Ad-Vigiliam-Pentecostes-Obja%C5%9Bnienie.pdf, [dostęp: 18.05.2021].
3. Obrzędy Wigilii Zesłania Ducha Świętego. Według ksiąg liturgicznych sprzed 1955 roku. W: ,,FSSP Kraków” [online] https://www.fssp.pl/articles/1538, [dostęp: 19.05.2021].

[1] Nowennę odmawia się ze względu na słowa Pisma, zob. Dz 1, 14; Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów: Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania. Poznań: Pallottinum, 2003, pkt. 155.

[2] Zob. Nicetas z Remezjany: O czuwaniach sług Boga. Tłum. Jóźwiak M. Wrocław: TUM Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, 2015, s. 13.

[3] Zob. Dz 1, 14.

[4] Zob. Jeziorski S.: Wigilia Zesłania Ducha Świętego – inspiracja dla życia i misji Kościoła. W: [online] https://drive.google.com/file/d/1wBTCMOK5i1lumP3zqC0YCkYgQBCHdflL/view, [dostęp: 20.05.2021].

[5] Zob. Tamże, s. 43.

[6] Zob. Komisja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Konferencji Episkopatu Polski: Dłuższa forma Mszy Wigilijnej Niedzieli Zesłania Ducha Świętego. W: ,,Vademcum Liturgiczne” [online] http://vademecumliturgiczne.pl/wp-content/uploads/2019/05/01-Ad-Vigiliam-Pentecostes-Obja%C5%9Bnienie.pdf, [dostęp: 18.05.2021].

[7] ,,Drodzy bracia i siostry, rozpoczynając Wigilię Zesłania Ducha Świętego, za przykładem Apostołów i uczniów, którzy razem z Maryją, Matką Jezusa, trwali na modlitwie oczekując Ducha obiecanego przez Pana, w pokoju serca wysłuchajmy teraz słowa Bożego. Rozważajmy, jak wielkie rzeczy uczynił Bóg dla swojego ludu i módlmy się, aby Duch Święty, którego Ojciec posłał, jako pierwszy dar dla wierzących, udoskonalał swoje dzieło na świecie”. Niedziela Zesłania Ducha Świętego. Wieczorna Msza Wigilijna. Kraków: Fundacja Dominikański Ośrodek Liturgiczny, 2019, s. 4.

[8] Zob. Tamże, s. 5-14.

[9] Zob. Tamże, s. 14-16.

[10] Na podstawie: Tamże.

[11] Na podstawie: Obrzędy Wigilii Zesłania Ducha Świętego. Według ksiąg liturgicznych sprzed 1955 roku. W: ,,FSSP Kraków” [online] https://www.fssp.pl/articles/1538, [dostęp: 19.05.2021].

[12] Zob. Jeziorski S.: Wigilia Zesłania Ducha Świętego – inspiracja dla życia i misji Kościoła. W: [online] https://drive.google.com/file/d/1wBTCMOK5i1lumP3zqC0YCkYgQBCHdflL/view, [dostęp: 20.05.2021].

[13] Zob. Mt 1, 1.

[14] Zob. Flp 2, 8.