Pomiędzy święceniem a ustanowieniem – Obrzęd udzielenia urzędów lektoratu i akolitatu w dwóch wydaniach Pontyfikału Rzymskiego
Prawie pół roku temu światło dzienne ujrzała publikacja nt. posług lektora i akolity, pt. ,,Posługa lektoratu i akolitatu po reformie święceń niższych i subdiakonatu”. W tamtym artykule zwrócono uwagę na dzisiejszy wygląd posług lektora i akolity pod kątem czynności i znaczenia tych urzędów w liturgii. Natomiast uwaga poniższej publikacji zostanie skupiona głównie na obrzędzie przekazania posług lektora i akolity (również pod kątem reformy tej ceremonii). W tym celu zostanie porównana celebracja zawarta w starym i nowym Pontyfikale (tj. Pontificale Romanum z 1961-1962 r. oraz Pontificale Romanum. De institutione lectorum et acolythorum. De admissione Inter candidatos ad diaconatum et presbyteratum de sacro caelibatu aplectendo z 1972 r.).
Chcąc zrozumieć zmiany, jakie zaszły w liturgii przekazania urzędu lektora czy akolity, należy najpierw poznać wygląd dawnej ceremonii święceń niższych, który jest zawarty m.in. w poprzednim wydaniu Pontyfikału. Święceń mniejszych można było bowiem udzielać podczas każdej niedzieli i święta, w którymkolwiek miejscu i godzinie[1]. W ciągu wieków przyjęto jednak zwyczaj sprawowania ceremonii święceń zwłaszcza w Soboty Suchych Dni (przypadały one cztery razy w roku). Spoglądając na formularz mszalny przeznaczonego na te soboty, dostrzeże się, że wyróżnia się on od innych kart Mszału (z modlitwami danej liturgii) m.in. ilością czytań. Na każdą z sucho dniowych sobót przypada bowiem sześć lekcji[2]. Właśnie dlatego praktyka Kościoła sprawiła, że bardzo często w te dni udzielano tonsury oraz święceń niższych i wyższych: Tonsury po Kyrie, ostiariatu po pierwszej lekcji, lektoratu po drugiej lekcji, egozrcystatu po trzeciej lekcji, akolitatu po czwartej lekcji, subdiakonatu po piątej lekcji, diakonatu po szóstej lekcji (tj. po Epistole), prezbiteratu po traktusie lub sekwencji (w zależności, w którą z Sobót Suchych Dni sprawowaną liturgię)[3]. Skupiając się jedynie dwóch święceniach spośród wyżej wymienionych urzędów Kościoła (tj. na lektoracie i akolitacie), należy przedstawić strukturę obrzędu przekazania tych zleceń. W gruncie rzeczy całą ceremonię święceń lektoratu można streścić w trzech elementach: wywołania kandydatów i przemówieniu biskupa, przekazaniu materii święceń oraz do modlitw błogosławieństwa, które są niejako zwieńczeniem całej ceremonii[4]. Potem występowało jedynie odesłanie kandydatów na ich miejsca. Podobnie wygląda obrzęd święceń w stopniu akolity. Zmiana w tym wypadku widnieje jedynie w ilości modlitw błogosławieństwa (lektorat posiada tylko jedną, a akolitat trzy)[5]. Nie sposób ominąć również materii święceń lektora i akolity. W czasie obrzędu nadania jednego z powyższych zleceń, każdy duchowny wyświęcany na lektora przyjmuje kodeks (zazwyczaj lekcjonarz)[6]. W przypadku stopnia akolity materią jest niezapalona świeca i pusta ampułka. Natomiast zwyczajnym szafarzem tych święceń jest biskup, a nadzwyczajnym – opat-prezbiter (dla swoich podopiecznych), kardynał mający święcenia prezbiteratu (dla swoich domowników), a także każdy prezbiter za zezwoleniem Stolicy Apostolskiej[7].
Ten obrzęd w całości został poddany posoborowej reformie. Abstrahując od wszelkich etapów prac komisji posoborowej, na który to temat powstaje obecnie obszerniejsze opracowanie, warto skupić się na finale prac tejże grupy – wydaniu nowego Pontyfikału. Wydanie tej księgi datuje się na 3 grudnia 1972 roku. W tym dokumencie nie pojawiły się już cztery święcenia niższe, a jedynie dwa, które zostały nazwane ,,posługami”[8]. Również sama nazwa obrzędu została zmieniona – ze ,,święceń lektoratu/akolitatu” na ,,ustanowienie do posługi lektoratu/akolitatu”[9]. P. Milcarek opisując zmiany w ceremonii obrzędów przekazania tych dwóch posług, zauważa, że ta reforma miała jedynie odzwierciedlać zmianę dokonaną w nazewnictwie[10]. Trzeba bowiem podkreślić, że kwestia nazewnictwa była bardzo istotnym tematem podczas obrad komisji posoborowej[11]. Reforma jednak przekroczyła granicę wyżej podanego założenia. Tak naprawdę zmieniono bardzo wiele. Teraz należy się skupić nad tym, co zostało jej poddane. Pierwszą zmianą był schemat obrzędu. Zmieniono bowiem diametralnie wygląd ceremonii udzielania posług. W nowym wydaniu Pontyfikału wygląda on następująco: wywołanie kandydatów, homilia biskupa, wezwanie do modlitwy i jedna modlitwa błogosławieństwa, przekazanie symbolu urzędu i odesłanie[12]. Również istotną zmianą było ulokowanie obrzędu przyjęcia do stanu duchownego dopiero po stopniach niższych. W tej perspektywie posługa lektora i akolity zaczęła być dostępna także dla świeckich (dawniej święcenia przyjmowano po tonsurze, która była inicjacją do stanu duchownego)[13]. Widać zatem, że urzędy te zyskały nowe przeznaczenie – o ile kiedyś były przygotowaniem dla kleryków przed przyjęciem kapłaństwa, tak teraz są nieco odrębnymi i stałymi stopniami dla świeckich, którzy będą realizować swoje życiowe powołanie poprzez wypełnianie konkretnego urzędu. Oczywiście klerycy dalej je przyjmują, jednakże przyjęcie lektoratu i akolitatu w ich przypadku ma charakter przejściowy – jest to raczej przygotowanie do otrzymania święceń. Kolejną różnicą jest przesłanie przyjęcia tych dwóch stopni. O ile cel lektoratu za bardzo się nie zmienił, o tyle nowy akolitat został dość mocno przybliżony do dawnego stopnia subdiakona. Nie dziwi zatem, że papież Paweł VI (+1978) zezwolił na to, aby akolitę nazywać gdzieniegdzie subdiakonem[14]. Nowy obrzęd przekazania urzędu akolitatu uwypukla bardzo mocno zadania akolitów, które winni oni spełniać przy ołtarzu (tj. przynoszenie materii sakramentu na święty stół). Porzucono tak naprawdę aspekt noszenia świecy, a przecież od tej czynności akolita zyskał przed wiekami swoją nazwę[15]. Właśnie dlatego w nowym Pontyfikale nie znajdzie się już wzmianki o tym, że akolicie należy wręczać świecznik. Zreformowany obrzęd udzielania posług zawiera jedynie informację o tym, że akolita otrzymuje naczynie z winem lub chlebem[16]. Być może zmiana ta była podyktowana panującym już w XIII wieku stwierdzeniu, że elementem konstytutywnym święceń akolitatu jest przekazanie ampułki, a nie lichtarza ze świecą[17]. Natomiast niewątpliwym elementem łączącym dawny i nowy lektorat czy akolitat jest to, że w gruncie rzeczy obydwie posługi są udzielane poprzez obrzęd zawierający błogosławieństwo – jest to więc celebracja wchodząca w skład sakramentaliów (nowego lektoratu można ponadto udzielić także poza Mszą św.)[18]. Podobna rzecz ma miejsce w zakresie przewodniczącego, tj. udzielającego danym ludziom konkretnej posługi. Panuje tutaj zgodność pomiędzy dawną a nową praktyką, wszak udziela ich biskup lub wyższy przełożony zakonny (a więc nie zawsze duchowny z sakrą biskupią)[19]. Ostatnim elementem spójnym, o którym warto napisać jest formularz mszalny – dawniej łączono go z formularzem dnia, a obecnie (poza dniami 1-8 Tabeli pierwszeństwa dni liturgicznych) odprawia się z niego liturgię mszalną z udzieleniem posług.
Ostatnią kwestią, którą jednak należy omówić oddzielnie, jest temat czytań mszalnych. Dawne dokumenty nt. święceń, a zwłaszcza te, które zawierały informacje o sposobie przeprowadzania udzielania urzędów niższych (tj. Mszał i Pontyfikał), nie zawierają nigdzie specjalnego zestawu lekcji przeznaczonych na tę liturgię. Z tego względu lekcje w Nadzwyczajnej Formie Rytu Rzymskiego odczytywane podczas udzielania poszczególnych święceń są de facto czytaniami dnia. Inna sytuacja ma miejsce w nowych dokumentach. Sam Pontyfikał wzmiankuje o tym, jakie czytania należy proklamować w czasie udzielania posług lektoratu i akolitatu[20]. Warto się nad nimi teraz pochylić i ukazać łączność tych perykop z poszczególną posługą. Zostało to zobrazowane w poniższej tabeli.
POSŁUGA LEKTORATU | |
Tekst biblijny podczas ustanowienia do posługi lektoratu | Łączność perykopy z dawnym obrzędem święceniem lektoratu |
,,Miłość Boga. O zachowaniu nakazów Pana w sercu” (Ptw 6, 3-9)[21]. | W dawnym przemówieniu przed święceniami lektoratu, szafarz święceń napominał lektorów, by wierzyli sercem w to, co czytają. Mieli zatem miłować słowo Boże (PR 1961-1962, s. 21). |
,,Słowo to jest blisko ciebie: byś je mógł wypełnić” (Pwt 30, 10-14). | Słowo Boga miało być bardzo blisko lektorów, gdyż podczas święceń polecano im pouczanie słuchaczy słowem, w które wcześniej mieli uwierzyć i wyrażać uczynkami (Tamże). |
,,Skuteczność słowa Pańskiego” | Lektorzy jako przekaziciele słowa Bożego mieli zachowywać się wedle tego, co głoszą, aby ludzie widzieli, że żyją oni tym, co głoszą (Tamże). |
,,Pisarz Ezdrasz czyta ludowi Prawo” ,,Jezus powstał, aby czytać” (Łk 4, 16-21). | Głównym zadaniem lektorów było głoszenie słowa Bożego, dlatego szafarz święceń podczas przekazywania księgi nowo wyświęcanym, mówił: ,,Przyjmijcie i zostańcie głosicielami słowa Bożego, mając cząstkę z tymi, którzy słowo Boże od początku dobrze głosili” |
,,Słowa św. Pawła były ukazywaniem ducha | Podczas przemówienia podczas święceń lektoratu, szafarz święceń napominał przyszłych lektorów, aby swoją postawą ukazywali przykład życia w niebie |
,,Apostoł nakazuje głosić naukę w każdym czasie” (2 Tm 4, 1-5). | Dawniej lektorzy podczas święceń otrzymywali nakaz głoszenia słowa Bożego w jednakowy sposób, tzn. mieli głosić prawdę Bożą każdemu, niezależnie od tego, do kogo mówią (Tamże). |
,,Słowo Boże jest skuteczne” (Hbr 4, 12-13). | Lektorzy mieli skutecznie głosić słowo Boże, tj. zachowywać w życiu to, co głoszą. Właśnie dlatego szafarz święceń prosił o to Boga Ojca (PR 1961-1962, s. 22). |
,,Oznajmiamy wam, cośmy usłyszeli” | Lektorzy mieli być zasłuchani w głos słowa Bożego, by dobrze oznajmiać ludowi słowa Najwyższego. Właśnie dlatego polecano im studiowanie Pisma Świętego (Tamże) |
,,Wszelkie Pismo od Boga natchnione [jest] ,,Kto je [Prawo] wypełnia i uczy wypełniać, ten będzie wieli w królestwie niebieskim” (Mt 5, 14-19). ,,Jezus naucza lud” (Mk 1, 35-39). ,,Jezus przekazuje swoją naukę w Świątyni” (Łk 7, 14-18). | Lektorzy mieli nauczać lud poprzez głoszenie słowa Bożego (PR 1961-1962, s. 21-22). |
,,Jezus wyjaśnia Pismo” (Łk 24, 44-48). | Dawniej lektorom polecono czytać również rozważania świętych ojców przed liturgią. Mieli oni czytać je z podwyższenia, o czym jest mowa w dawnym wydaniu Pontyfikału (PR 1961-1962, s. 21). |
POSŁUGA AKOLITATU | |
Tekst biblijny podczas ustanowienia do posługi akolitatu | Łączność perykopy z dawnym obrzędem święceniem akolitatu |
,,Melchizedek wznosi chleb i wino” ,,Ustanowienie Najświętszej Ofiary” ,,Jedno Ciało Chrystusa” (1 Kor 10, 16-17). ,,Ustanowienie Eucharystii” ,,Wyższość ofiary Jezusa” (Hbr 9, 11-15). | Melchizedek jest przyrównywany do Chrystusa, który złożył ofiarę z samego Siebie. Dzisiaj jest ona uaktualniana przez ręce i usta kapłanów, w których działa Zbawiciel. Materią Najświętszej Ofiary jest m.in. wino, które akolici – w myśl polecenia szafarza święceń – mieli przynosić do ołtarza (PR 1961-1962, s. 26). |
,,Pan zsyła chleb z nieba” (Wj 16, 2-4. 12-15). ,,Chrystus rozmnaża chleb” (Łk 9, 11b-17). ,,Chrystus łamie chleb” (Łk 24, 13-35). ,,Cudowne rozmnożenie chleba” (J 6, 1-15). ,,Chlebem żywym jest Chrystus” ,,Chrystus przekazuje Swoim uczniom chleb” (J 21, 1-14). ,,Zbierali się na łamaniu Chleba” | Chleb jest materią Mszy świętej, do której polecano służyć akolitom |
,,Młodzieńcy składają Bogu ofiarę” | Akolici na wzór starotestamentalnych młodzieńców, mieli służyć przy składaniu ofiary (Tamże). |
,,Przypomnienie dzieł Boga” (Pwt 8, 2-3. 14b-16a). | Akolici mieli również rozjaśniać świątynię. Tym samym mieli oni rozjaśniać swoje serca do umiłowania darów Bożych, a więc i Jego dzieł (Tamże). |
,,Eliasz posila się i pije wodę” (1 Krl 19, 4-8) ,,Nasyćcie się moim chlebem, pijcie wino” (Prz 9, 1-6). ,,Kto spożywa Ciało i Krew Pana ma życie wieczne” (J 6, 51-59). ,,Apostołowie jedli i pili z Chrystusem po Jego Zmartwychwstaniu” | Akolita jako sługa ołtarza miał podawać kapłanowi wodę i wino podczas Mszy świętej |
Powyższy tekst ukazał elementy różnicujące i łączące dawny obrzęd przekazania posług lektoratu i akolitatu z nowym ustanowieniem do spełnienia tych urzędów. Można więc wyróżnić dwie tendencję – łączącą (zwłaszcza czytania mszalne Novus Ordo Missae z tekstami święceń Vetus Ordo Missae) i różnicującą (zwłaszcza przesłanie posługi akolity). Widać zatem, że celebracje te bardzo się od siebie różnią. W sposób szczególny jest to widoczne przy stopniu akolity, który został zbliżony do posługi subdiakona, a pod kątem możliwości udzielania Komunii św. i wystawiania Najświętszego Sakramentu – także do dawnego stopnia diakona. Nikt raczej nie ma wątpliwości, że stopień ten w nowym Pontyfikale jest zupełnie inaczej przedstawiany, niż miało to miejsce przed prawie sześćdziesięciu laty. Tego przyczyna jest prosta – lektorzy i akolici mieli podzielić między siebie zadania subdiakonów. W tym podziale o wiele więcej funkcji przypadło akolitom. Właśnie dlatego teologia, znaczenie i przedstawienie tych posług w nowym Pontyfikale jest inne, niż we wcześniejszym wydaniu tej księgi.
Dawid Makowski
Spodobał Ci się artykuł? Więcej takich treści znajdziesz na blogu o kościelnych urzędach: swiecenia.zpasjidoliturgii.pl
Bibliografia:
- Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990.
- Ceremoniał Liturgicznej Posługi Biskupów. Katowice: 2013.
- Hamperek P.: Reforma święceń niższych i subdiakonatu. W: Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny. 16/3-4, 1973 (s. 209-228).
- Milcarek P.: Reformowanie liturgii: rewizja czy metamorfoza? Przypadek posoborowej modyfikacji w obrzędach święceń i święceń niższych. W: ,,Christianitas”. 56-57. 2014 (s. 114-160).
- Missale Romanum ex decreto ss. concilii tridentini restitutum summorum pontificum cura recognitum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1962.
- Paweł VI: Motu Proprio ,,Ministeria Quaedam”. W: ,,Acta Apostolicae Sedis”, LXIV, s. 529-534, dz. 15. VIII. 1972.
- Pontificale Romanum. De institutione lectorum et acolythorum. De admisione Inter candidatos ad diaconatum et presbyteratum de sacro caelibatu amplectendo. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1972.
- Pontificale Romanum. Editio typica. Libreria Editrice Vaticana: 1961-1962.
- Rittner E.: Prawo Kościelne Katolickie. I. Lwów: 1878.
- Tomasz z Akwinu: Suma teologiczna. XXXI. Przekł. Kostecki R. Londyn: Katolicki Ośrodek Wydawniczy ,,Veiritas”, 1975.
- Van Slyke G. D.: Consecration to the Office of Acolythe in Historical Perspective. W: ,,Usus Antiquor”. Vol. 2. Nr 2. 2011 (s. 89-128).
[1] Zob. Pontificale Romanum. Editio typica. Libreria Editrice Vaticana: 1961-1962, s. 13.
[2] Zob. Missale Romanum ex decreto ss. concilii tridentini restitutum summorum pontificum cura recognitum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1962, s. 8-12; 73-77; 366-370; 403-408.
[3] Zob. Pontificale Romanum. Editio typica. Libreria Editrice Vaticana: 1961-1962, s. 13. W inne dni święcenia były udzielane po śpiewie/recytacji graduału.
[4] Zob. Tamże, s. 21-22.
[5] Swoją drogą jest to dość ciekawe. Wszystkie stopnie niższe – oprócz akolitatu – posiadają tylko dwie modlitwy błogosławieństwa, a akolitat aż cztery. Z pewnością jest to potwierdzenie tego, iż akolitat należy do innej podgrupy święceń niższych niż pozostałe stopnie. Więcej na ten temat, zob. Van Slyke G. D.: Consecration to the Office of Acolythe in Historical Perspective. W: ,,Usus Antiquor”. Vol. 2. Nr 2. 2011, s. 93.
[6] Zob. Pontificale Romanum. Editio typica. Libreria Editrice Vaticana: 1961-1962, s. 21; 26.
[7] Zob. Rittner E.: Prawo Kościelne Katolickie. T. I. Lwów: 1878, s. 103-104.
[8] Święcenia niższe i subdiakonat są pochodzenia kościelnego, a więc Kościół ma całkowite prawo do redukowania czy mnożenia urzędów kościelnych przed diakonatem. Zob. Hamperek P.: Reforma święceń niższych i subdiakonatu. W: PKkph. 16/3-4, 1973, s. 210-211.
[9] Odzwierciedla się to w samej nazwie nowego Pontyfikału.
[10] Zob. Milcarek P.: Reformowanie liturgii: rewizja czy metamorfoza? Przypadek posoborowej modyfikacji w obrzędach święceń i święceń niższych. W: ,,Christianitas”. 56-57. 2014, s. 143.
[11] Zob. Bugnini A.: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. O’Connell J. M. Cllegebille-Minnesota: The Liturgical Press, 1990, s. 728.
[12] Zob. Pontificale Romanum. De institutione lectorum et acolythorum. De admisione Inter candidatos ad diaconatum et presbyteratum de sacro caelibatu amplectendo. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1972, s. 19-21; 22-24.
[13] Niestety nie wszędzie zaczęto przygotowywać świeckich do przyjmowania tych posług.
[14] Zob. Paweł VI: Motu Proprio ,,Ministeria Quaedam”. W: ,,Acta Apostolicae Sedis”, LXIV, s. 529-534, dz. 15. VIII. 1972.
[15] Właśnie dlatego – w przeciwieństwie do dawnego obrzędu święceń – podczas ceremonii ustanowienia do posługi akolitatu nie widnieją nawiązania do noszenia świecy. Główny aspekt – co widać w czytaniach mszalnych – jest kładziony na kwestię przynoszenia chleba, wina i wody do ołtarza.
[16] Zob. Pontificale Romanum. De institutione lectorum et acolythorum. De admisione Inter candidatos ad diaconatum et presbyteratum de sacro caelibatu amplectendo. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1972, s. 24.
[17] Zob. Tomasz z Akwinu: Suma teologiczna. T. XXXI. Przekł. Kostecki R. Londyn: Katolicki Ośrodek Wydawniczy ,,Veiritas”, 1975, s. 93.
[18] Zob. Milcarek P.: Reformowanie liturgii: rewizja czy metamorfoza? Przypadek posoborowej modyfikacji w obrzędach święceń i święceń niższych. W: ,,Christianitas”. 56-57. 2014, s. 143.
[19] Zob. Pontificale Romanum. De institutione lectorum et acolythorum. De admisione Inter candidatos ad diaconatum et presbyteratum de sacro caelibatu amplectendo. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1972, s. 19; 22; Ceremoniał Liturgicznej Posługi Biskupów. Katowice: 2013, pkt. 809; Paweł VI: Motu Proprio ,,Ministeria Quaedam”. W: ,,Acta Apostolicae Sedis”, LXIV, s. 529-534, dz. 15. VIII. 1972.
[20] Trzeba rzecz jasna pamiętać, że nie zawsze można z nich korzystać. Taka sytuacja ma miejsce w czasie, gdy posługi udziela się w dni opisane numerami od 1 do 4 w Tabeli pierwszeństwa dni liturgicznych. Natomiast w dniach opisanych tam numerami od 5 do 8 można użyć tylko jednego czytania dostosowanego do liturgii z udzieleniem posług.
[21] W lewej kolumnie podano sigla biblijnych czytań. Spośród nich wybiera się jedno czytanie ze Starego Testamentu i dwa z Nowego Testamentu. W tym opisie pominięto śpiewy międzylekcyjne i aklamację przed Ewangelią oraz ew. sekwencje. Wyjaśnienie skrótu: PR 1961-1962 – Pontificale Romanum. Editio typica. Libreria Editrice Vaticana: 1961-1962.
