O czytaniach w Wielkim Poście

Jednym z wielu sposobów przygotowania się na celebrowanie Wielkanocy jest osobista lektura Pisma Świętego. Wiele jest tu sposobów doboru indywidualnego czytań. Jednak pojawia się następujące pytanie: czy Kościół w swym bogactwie liturgii pozostał głuchy na potrzeby wiernych? Oczywiście, że nie. Stara liturgia  rzymska ofiarowuje nam na okres Wielkiego Postu jeden z najpiękniejszych układów czytań, które harmonicznie wprowadzają nas do celebrowania Paschy. Dziś więc pochylimy się nad tym, co i jak planuje nam przekazać stary ryt rzymski swoimi czytaniami w Wielkim Poście. Będzie to spojrzenie całościowe na liturgię, więc pojawią się zarówno odniesienia do Brewiarza, jak i Mszału.

Grzechem Adama ludzie uwikłani

Breviarium Romanum na okres Wielkiego Postu prezentuje dwojakie podejście do lektury Pisma Świętego. Przede wszystkim, od II Nd Wielkiego Postu w Matutinum czytane są kolejne urywki z  Księgi Rodzaju i Wyjścia, będącego kontynuacją cyklu czytań Przedpościa. Stanowi to razem historię ukazującą upadek ludzkości i zapowiedź w znakach Nowego Przymierza, które będzie uroczyście celebrowane w Niedzielę Wielkanocną. W Niedzielę Męki Pańskiej i Palmową pojawiają się natomiast czytania z dwóch pierwszych rozdziałów księgi proroka Jeremiasza. Ich wybór jest dosyć oczywisty, gdyż pokazują one odwrócenie się Narodu Wybranego od Boga i porzucenie Go na rzecz innych bóstw czy dóbr tego świata. Koresponduje to mocno z tym wewnętrznym okresem Wielkiego Postu, który skupia się na Męce i Śmierci Jezusa, w tym Jego wydania przez własny lud. Dopełnieniem tego jest śpiew Lamentacji Jeremiaszowych podczas Ciemnych Jutrzni Triduum, ukazujący konsekwencję odrzucenia Boga przez ludzi. Co ciekawe, w dni powszednie Wielkiego Postu nie ma czytań w Brewiarzu ze Starego Testamentu. Są natomiast komentarze Ojców Kościoła (św. Augustyna, św. Ambrożego czy św. Grzegorza Wielkiego), tłumaczące czytania z Ewangelii głoszonych na Mszach Wielkiego Postu. 

Katecheza liturgią

Kolejną rzeczą wyróżniającą Wielki Post od innych okresów roku liturgicznego w formie nadzwyczajnej rytu rzymskiego, jest obecność propriów Mszalnych na dni powszednie. Codziennie inne propria świadczą o tym, że Kościół uważa Wielki Post za okres niezwykle istotny. Od strony historycznej pochodzi to od rzymskiej liturgii stacyjnej. Więcej o liturgii stacyjnej można przeczytać tutaj.

Dobór propriów do stacji można warunkować historycznym rozwojem Liturgii. Najstarsze są stacje śród i piątków. W te dni w Liturgii uczestniczyli katechumeni i odbywały się skrutynia. Dlatego też np. czytanie z środy w tym tygodniu (Wj 20,12-24) to fragment Dekalogu, z którego katechumeni zdawali potem egzamin. Natomiast dziś (tj. w piątek) jest opis cudownego wypłynięcia wody w Meriba (Lb 20,1-3; 6-13), w czym widoczna była figura wód chrzcielnych. 

Drugi sposób doboru lekcji to nawiązanie do fragmentów Ewangelii. Jest to sposób równie stary i będący nierzadko uzupełnieniem katechetycznego charakteru czytań. Jednakże spotykany jest też w dni, w które nie było skrutyniów. Dobrym przykładem jest tu poprzednia sobota, gdy w lekcji śpiewany był opis otrzymania przez Jakuba tytułu pierworodnego przed Ezawem (Rdz 26, 6-40), a w Ewangelii słyszeliśmy przypowieść o synu Marnotrawnym (Łk 15,11-32), których wspólnym elementem jest ukazanie dwóch różnych oblicz synostwa i identycznej miłości Ojca do każdego dziecka. Ten sam sposób aranżacji widoczny jest w poniedziałek w tym tygodniu, gdy pierwsze czytanie opisywało uzdrowienie Naama (2 Krl 5,1-15),  a w Ewangelii Jezus wprost się odwołuje do tego fragmentu (Łk 4,23-30).

Kolejny sposób w jaki w rycie rzymskim dobierano czytania w Wielkim Poście, to przez miejsce celebry liturgii stacyjnej. Jednym z takich przykładów jest wtorek z tego tygodnia. W czytaniu przywoływana jest historia cudu dokonanego przez Elizeusza w domu pewnej wdowy. Tymczasem kościołem stacyjnym tego dnia był titulus Sancti Pudentis. Pudens był rzymskim senatorem, który udzielał gościny św. Piotrowi, co miało obdarzyć ten dom błogosławieństwem Bożym. Innym przykładem jest bazylika św. Euzebiusza wybrana na liturgię w przyszły piątek. W czytaniach śpiewany jest opis wskrzeszenia młodzieńca przez Eliasza i Łazarza przez Jezusa. Sama stacja znajdowała się przy Via Merulana, gdzie w starożytności znajdował się starożytny cmentarz, co subtelnie odwoływało się do nadziei wskrzeszenia umarłych i życia wiecznego zapowiadanego w tej Mszy

Ostatni sposób aranżacji czytań to ukierunkowany do osób odbywających w czasie Wielkiego Postu pokuty. Poza oczywistym fragmentem z Księgi Joela ze Środy Popielcowej (Jl 2,12-19, używanym w obu formach rytu rzymskiego) możemy też odnaleźć to w najmłodszych propriach tego okresu tj. czwartkowych. Czytane są w te dni fragmenty prorockie wzywające do prawdziwej przemiany serca przez post i modlitwę (np. Jer 7,1-7). 

Kościół versus Synagoga

Jeśli chodzi o Ewangelie w Wielkim Poście, to również tutaj zauważyć można pewien schemat czytań. Pierwsze trzy tygodnie niemal wyłącznie są poświęcone Ewangelii Mateusza (z pewnymi wyjątkami), natomiast pozostałe 3 Ewangelii Jana. Co stało za wyborem akurat tych dwóch przekazów? Odpowiedź jest prosta: cechy szczególne tych Ewangelii. 

Ewangelia Mateusza ukazuje Jezusa przede wszystkim w ciągłości ze Starym Przymierzem. To natomiast łączy się z figurami patriarchów, wspomnianych w kolejne Niedziele w Brewiarzu oraz z czytaniami w dni powszednie. To Mateuszowy Jezus ściera się uczonymi w Piśmie niczym następca proroków. Również to Mateusz ukazuje Jezusa jako Nowego Mojżesza (podczas Przemienienia na Górze Tabor, czytanego w II Nd Wielkiego Postu; Mt 17,1-9)  i Nowego Dawida (np. w środę po II Niedzieli Wielkiego Postu, gdy matka św. Jakuba i Jana prosi Jezusa o miejsca dla jej synów na Jego dworze; Mt 20,17-28).

Tymczasem Umiłowany Uczeń Jezusa ukazuje Jego Bóstwo. To właśnie Jezus z Ewangelii Jana ukazuje Boskie pochodzenie Swojego nauczania (Wtorek po IV Niedzieli Wielkiego Postu; J 7, 14-31 i Wtorek w Tygodniu Męki Pańskiej; J 7,1-13) oraz współistotność z Ojcem (Środa w Tygodniu Męki Pańskiej; J 10, 22-38).  Ewangelia Jana nie bez powodu również jest wielokrotnie wybierana w Wielkim Poście z innego powodu. Jest to wszechobecna u św. Jana symbolika wody i oczyszczenia. Wielokrotnie w Wielkim Poście słyszymy opisy, jak Jezus nakazuje wejść chorym do sadzawek by otrzymać łaskę uzdrowienia (Piątek Suchych Dni Wielkiego Postu; J 5,1-15, Środa po IV Niedzieli Wielkiego Postu; J 9,1-38), to dziś w liturgii przywołane zostaje spotkanie między Jezusem a Samarytanką przy studni Jakuba, w której Zbawiciel mówi o źródle wody żywej (J 4, 5-42) i to w Poniedziałek Tygodnia Męki Pańskiej Jezus mówi o sobie w czasie obrzędu obmycia ołtarza na koniec Święta Namiotów, że to On jest właśnie tym źródłem wody żywej jako Nowa Świątynia (J 7, 32-39). Oczywiście, Kościół wykorzystał tą symbolikę do ukazania katechumenom, jakie łaski kryją się w wodach chrztu.

Innym ważnym elementem czytań Ewangelii w Wielkim Poście jest narastanie dramatyzmu i pogłębianie się starć między Jezusem a Sanhedrynem. Zarówno cykl czytań Mateusza, jak i Jana zaczyna się od wyrzucenia kupców ze Świątyni (Mt 4, 1-11; J 2,13-25), a w Piątek Tygodnia Męki Pańskiej przytaczane są słowa Kajfasza o konieczności zabicia Jezusa, by ocalić Izrael (J 11, 47-54). Tą narrację narastającego konfliktu uzupełniają dodatkowo czytania z Ewangelii Łukasza i Jana w pierwszej połowie Wielkiego Postu (np. Ewangelia św. Łukasza z czwartku po II Niedzieli Wielkiego Postu, w której figurze Bogacza ukazany jest obraz zatwardziałych serc faryzeuszów; Łk 16, 19-31). Uwagę zwraca fakt kompletnej nieobecności w Wielkim Poście Ewangelii Marka, z wyjątkiem Soboty po Popielcu i Wielkiego Wtorku. Uzasadnienie tego ma również źródła w osobie autora. Redakcja Ewangelii św. Marka oparta jest o ustny przekaz św. Piotra. Stąd też do VIII wieku w Niedzielę Wielkanocy śpiewano Pasję Marka wraz z opisem Zmartwychwstania. Dopiero później przeniesiono Pasję na Wielki Wtorek, zachowując jednak opis Zmartwychwstania wg św. Marka na Wielkanoc. Podobna rzecz ma miejsce we Wniebowstąpienie, wtedy również czytany jest opis wg św. Marka.

Czytanie a Czytanie

Koronnym argumentem, pojawiającym się na korzyść obecnej formy rytu rzymskiego ma być wprowadzenie lectio continua w lekcjonarzach jako sposób zwiększenia ilości czytanego Pisma Świętego. Nie sposób przyznać słuszności temu stwierdzeniu, jednak w moim odczuciu jest to pewne zubożenie bogactwa, które posiadał stary lekcjonarz w Wielkim Poście. Widać w nim bardzo duży zamysł, pewną harmonię, przywodząca na myśl budowaną od wieków bazylikę. Taki układ czytań, pomimo braku ciągłości, przekazywał wiernym najważniejsze prawdy wiary i motywy okresu liturgicznego. Stary lekcjonarz również bardzo elegancko łączył czytania z miejscami celebr liturgii, przez co nabierało to jeszcze większego kontekstu. Dlatego warto chociaż w prywatnej praktyce czytać te fragmenty Pisma Świętego, jakie nam Kościół Rzymski oferuje od wieków na te 40 dni postu, jałmużny i modlitwy.

Jakub Piotr Klamecki

Bibliografia:

1. Breviarium Romanum,
2. Jungmann J. A.: Liturgia Pierwotnego Kościoła. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013.
3. Missale Romanum, 1920.
4. Pontificale Romanum, editio typica,
5. Schuster I.: The Sacramentary (Liber Sacramentorum) Historical & Liturgical Notes on the Roman Missal, T. 2, 1925.
6. Thurston H.: Lent and Holy Week : chapters on Catholic observance and ritual, 1914.