Funkcja liturgiczna jako lautretyczna odpowiedź człowieka na zbawczą inicjatywę Boga

Funkcja liturgiczna (munus) będąca pewną czynnością, wykonywaną przez ogół lub poszczególnych wiernych w liturgii, jak i poza nią, jest swoistym działaniem mającym na celu spełnienie konkretnych wymagań, jakie stawia przed człowiekiem poszczególny urząd (szczególnie w przypadku posług) czy też w ogóle sam fakt bycia częścią organizmu Kościoła. Człowiek wierzący przez całe swoje życie służy Bogu, a więc spełnia pewne posłannictwo[1]. Dawniej w liturgice panowało przekonanie, że człowiek spełnia cultus debitus, jak gdyby byłoby to mu przypisane z ius naturæ[2]. Twierdzenie to zakładało, że powinnością każdego wiernego jest oddawanie kultu Bogu, a więc m.in. uczestniczenie w niedzielnej Mszy świętej. Dzisiaj, po Soborze Watykańskim II (1962-1965), można zauważyć, że spełnianie tych czynności ma często bardzo szeroki i widoczny wymiar, gdyż wielu świeckich (tak kobiet, jak i mężczyzn) wykonuje poszczególne funkcje liturgiczne. Czy więc ich działanie można utożsamić z odpowiedzią na Boże wezwanie? Poniższy artykuł będzie starał się odpowiedzieć na to pytanie.

Nikt raczej nie wątpi w to, że ostatnie stulecie przyniosło Kościołowi pewnego rodzaju powiew zmiany myślenia nt. posług liturgicznych (ministerium). Czynności zarezerwowane do 1965 r. duchownym niższych i wyższych święceń, stopniowo były powierzane świeckim tak, że nawet same urzędy niższe (lektorat i akolitat) zostały udostępnione tym, którzy nie pragną przystępować do święceń wyższych, poprzez ich wyłączenie z ramy hierarchii kościelnej[3]. Wpływ na to miała nauka Ojców Soboru Watykańskiego II (1962-1965), którzy w Konstytucji o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium” z dnia 4. XII. 1963 r., napisali:

,,W sprawowaniu liturgii każdy, kto wykonuje swą funkcję – czy to duchowny, czy wierny świecki – powinien w pełni wykonywać wyłącznie tylko to, co należy do niego z natury rzeczy i na podstawie przepisów liturgicznych. Ministranci, lektorzy, komentatorzy i członkowie chóru również spełniają prawdziwą posługę liturgiczną”[4].

Ten istotny ,,przewrót” myślenia, zapoczątkowany wcześniej przez Ruch Liturgiczny (zwłaszcza L. Beauduina (+1960)) oraz papieża Piusa XII (+1958), sprawił, że Kościół mocą Konstytucji Soboru orzekł, iż wierni spełniają prawdziwe zadania liturgiczne, a nie jedynie zastępcze (w zamian za duchownych)[5]. Użyta tutaj liczba mnoga wskazuje na to, że nie ma jednej konkretnej czynności, jaką kolejno (jak gdyby zamiennie) mogą pełnić świeccy. Ukazuje to zatem, że istnieją różne sposoby udziału w służbie Bożej[6]. Bardzo mocno łączy się to ze słowami Apostoła:

,,Różne też są rodzaje posługiwania” (1 Kor 12, 5).

,,Objawia się tutaj Kościół jako tajemnica jedności w wielości i wielości w jedności […]. W różnych funkcjach objawia się tajemnica Kościoła, który składa się z wielu jednostek. Każdy jest inny, każdy niepowtarzalny, ale każdy ma swój charyzmat, swój dar dla wzbogacania całości, dla budowania jedności”[7].

Podstawą dla takiego pojmowania roli świeckich w liturgii stało się kapłaństwo chrzcielne wiernych, na które tak dużą uwagę zwrócił Sobór Watykański II (1962-1965)[8]. Ojcowie pragnęli bowiem, aby świeccy brali czynny udział w celebracji liturgicznej.

Pierwszym i najważniejszym wymiarem spełniania jakichś czynności liturgicznych jest uczestnictwo w liturgii (choćby w odległej od prezbiterium ławce), której podmiotem jest właśnie zgromadzenie ludzi w kościele[9]. R. Guardini (+1968) pouczał, że każdy człowiek w czasie liturgii sprawuje święte znaki[10]. Znaki te można odczytywać i spełniać jedynie poprzez wiarę[11]. Dzisiaj bardzo często myśląc o jakichś funkcjach liturgicznych, akcentuje się te najbardziej wyrazistsze, najczęściej związane z jakąś posługą lub specjalnym wyznaczeniem, jak np. czynność przeczytania lekcji mszalnej czy rozdzielania Komunii św., a zapomina o tych najprostszych – jak chociażby o znaku krzyża czynionym na początku Mszy św. To właśnie pragnął wyrazić Sobór Watykański II (1962-1965), pisząc o elementach wskazujących na czynny udział wiernych[12]. Dlatego wspólne funkcje wiernych świeckich są bardzo ważne i mają ścisły związek z wewnętrznym przeżywaniem człowieka. Tak samo, jak uśmiech człowieka w sytuacji jakiegoś nieszczęścia potrafi być nieszczery, tak samo wykonanie jakiegoś gestu, przyjęcie konkretnej postawy czy wypowiadanie poszczególnych słów może być czcze, gdy nie współgra z wnętrzem. Dlatego elementem konstytutywnym aktywnego udziału w liturgii (a więc pełnienia konkretnych czynności) jest wewnętrzne przeżycie[13]. To przeżycie można uzyskać poprzez wiarę, a ona jest darem Boga. Widać więc tutaj również uprzednie działanie Stwórcy, konstytutywne dla czynności wypełnianych przez człowieka. Stąd pojawia się po raz kolejny ważna prawda: w liturgii najważniejszy jest Bóg. Gdyby bowiem Go nie było, nie byłoby i liturgii, a zatem i udziału człowieka w tej nadprzyrodzonej celebracji[14]. Przywłaszczanie sobie władzy do liturgii przez człowieka, jest irracjonalnym odwróceniem tego schematu, co ipsa per se wskazuje na pychę człowieka, którą można przyrównać do biblijnej budowy wieży Babel (Rdz 11, 1-9) – takie działanie po prostu nie może skończyć się dobrze.

Liturgię można w pewnym sensie porównać do posług i funkcji liturgicznych. Są w nich elementy niezmienne i zmienne. Te pierwsze – konstytutywne – to przede wszystkim stałość świętych stopni. Od czasów Apostołów istnieje bowiem diakonat, prezbiterat i episkopat (Dz 6, 1-7; Dz 13, 3; 1 Tm 4, 14)[15]. Oprócz tych urzędów na przestrzeni wieków istniało wiele innych: posługa dziewicy, wdowy, uzdrawiającego, wyznawcy, diakonisy, lektora, subdiakona (i ich pochodne) – to tylko część różnorakich form służby najpierw świeckich, a potem (w przypadku ordines minores) duchownych[16]. Niektóre z nich istniały kilka wieków, a inne trwają do dziś, wszak urzędy poniżej diakonatu są pochodzenia kościelnego, więc Kościół może je usuwać, modyfikować lub mnożyć[17]. Bóg bezpośrednio (jak w przypadku święceń wyższych) lub pośrednio (jak w przypadku innych stopni) ustala pewną gradację, hierarchię lub po prostu zespół czynności, które uwypukla, wyróżniając i dołączając je do pewnej posługi lub urzędu[18]. Świadczy o tym sam Apostoł:

,,Każdemu zaś z nas została dana łaska według miary daru Chrystusowego […]. I On ustanowił jednych apostołami, innych prorokami, innych ewangelistami, innych pasterzami i nauczycielami dla przysposobienia świętych do wykonywania posługi, celem budowania Ciała Chrystusowego”. (Ef 4, 7. 11-12).

Dlatego świecki pragnący pełnić pewne bardziej szczególne funkcje, musi przystąpić do konkretnego obrzędu (ustanowienia w przypadku posług lub błogosławieństwa/wyznaczenia w przypadku funkcji), na mocy którego przyjmie obowiązki (w tym przede wszystkim czynności), powierzane tym, którzy pełnią daną służbę[19]. W sposób szczególny należy tutaj wymienić posługę lektoratu i akolitatu oraz katechistatu – nowo powołany do istnienia urząd. Jednakże niezależnie od tego, jaką funkcję ktoś pełni (czy z mocy błogosławieństwa czy ustanowienia), każdy ma pewną ,,pulę” przyznanych zadań, poza którą nie może wyjść. Tak samo jak kapłan w sprawowaniu Mszy św. jest zobligowany do przestrzegania rubryk, które chronią celebrację przed zniekształceniem, tak samo wierni świeccy wypełniający poszczególne funkcje liturgiczne, mogą pełnić tylko to, co im powierzono[20]. W przeciwnym razie w centrum liturgii stanie człowiek ze swoim egoistycznym działaniem, a nie Bóg. Taka liturgia wreszcie przestanie być ludziom potrzebna[21]. Wszelka nadaktywność jest błędna. Właściwą postawą jest rozmnożenie swojego daru w posłudze czy funkcji, do której posiada się charyzmat lub predyspozycje w takim kształcie, w jakim pozwala na to Kościół. To dzięki niej można rozkoszować się w pięknie liturgii i jej blasku[22].

Dochodzi się więc do konkluzji, wskazującej na to, że człowiek spełniający konkretne funkcje liturgiczne, sprawuje także kult na część Boga. Zbawcze działanie Absolutu (katabasis) spływa na człowieka, którego uzdalnia do podjęcia czynności kultycznych, z góry ustalonych i dla niego przeznaczonych, które człowiek w wolności sumienia może podjąć lub odrzucić. Samo uczestnictwo w liturgii nie świadczy o tym, że człowiek przyjął te czynności. Dopiero pełnienie ich całym sobą (np. uczynienie znaku krzyża wraz zaangażowaniem w to wnętrza) może doprowadzić do tego, że człowiek w anabatycznym uniesieniu zwróci się do Stwórcy z należnym Mu dziękczynieniem. Funkcja lub posługa liturgiczna jest więc swego rodzaju ,,pomocą” do podjęcia dialogu z Bogiem, jakim jest liturgia, a więc nie celem samym w sobie, gdyż zawsze jest skierowana do Boga.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Bać T.: Świadome, owocne i czynne uczestnictwo w liturgii według Konstytucji o liturgii świętej ,,Sacrosanctum Concilium” Soboru Watykańskiego II. W: ,,Resovia Sacra”. 18-20. 2011-2013 (s. 105-188).
2. Blachnicki F.: Liturgia a wspólnota. Kraków: Wydawnictwo Światło-Życie, 2015.
3. Brzeziński D.: W poszukiwaniu teologicznego sensu liturgii: refleksja na 2000-lecie chrześcijaństwa. W: ,,Studia Płockie”. Nr 28. 2000 (s. 37-48).
4. Euzebiusz z Cezarei: Historia Kościelna. O Męczennikach Palestyńskich. W: ,,Pisma Ojców Kościoła w polskim tłumaczeniu”. Sajdak J. T. III. Poznań: 1924.
5. Folsom C.: Człowiek współczesny a liturgia. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2018.
6. Guardini R.: Znaki święte. Przekł. Birkenmajer J. Wrocław: 1982.
7. Hamperek P.: Reforma święceń niższych i subdiakonatu. W: ,,Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny”. 16/3-4, 1973 (s. 209-228).
8. Hippolyt: Canones.
9. Hrabanus Maurus: In epistola I ad Thimotheum.
10. Irenaeus Lugdunensis: Adversus Haereses.
11. Kongregacja Obrzędów: Pierwsza Instrukcja wykonawcza do Konstytucji o liturgii ,,Inter Oecumenici”. Rzym: 1964. W: ,,Acta Apostolica Sedis”, LVI, dz. 26. IX. 1964 (s. 879-880).
12. Krakowiak C.: Sakrament święceń. Święcenia biskupa. Lublin: TN KUL, 2020.
13. Kuczek-Jakus A.: Teologia liturgii i teologia liturgiczna Aidana Kavanagha OSB (1929-2006). Lublin: 2020.
14. Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Przekł. Balter L. Poznań: Pallottinum, 1999.
15. Małys K.: Życie i duch kształtowane przez liturgię – tradycja mnisza. W: ,,Duchowość kształtowana przez liturgię”. Red. Porosło K. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2017 (s. 93-103).
16. Marini G.: Sługa liturgii. Ząbki 2010.
17. Matczak B.: Cypriano Vagaggini i reforma liturgiczna. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013.
18. Nadolski B.: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2015.
19. Piekarz D.: Abyście dali ciała swoje na ofiarę żywą, świętą, Bogu przyjemną, jako wyraz rozumnej służby Bożej (Rz 12, 1). Kapłaństwo powszechne. W: ,,Wolą Boga jest wasze uświęcenie. Teologia sakramentów uświęcenia”. Wyd. I. Red. Porosło K. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2016 (s. 87-107).
20. Pius XII: Encyklika ,,Mediator Dei et hominium“. Rzym: 1947. W: ,,Acta Apostolica Sedis“. Vol. XIV. Typis Polyglotis Vaticanis: 1947 (s. 547-563).
21. Sobór Watykański II (1962-1965): Konstytucja dogmatyczna o Kościele ,,Lumen gentium”. Rzym: 1964. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje”. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002 (s. 104-166).
22. Sobór Watykański II (1962-1965): Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje”. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002 (s. 48-78).
23. Tertulianus: De Praescriptionibus Adversus Haereticos.
24. Weron E.: Powołanie i posłannictwo ludzi świeckich w świetle dokumentów kościelnych. Poznań: Pallottinum, 1989.

Netografia:

1. Dufour S.: La sacramentalitė du sous-diaconat et des ordes mineurs. W: ,,Salve Regina” [online] http://salve-regina.com/index.php?title=La_sacramentalit%C3%A9_du_sous-diaconat_et_des_ordres_mineurs, [dostęp: 15.08.2021].
2. Szczepaniec S.: Piękno celebracji – różnorodność funkcji liturgicznych. W: ,,Wiara” [online] https://liturgia.wiara.pl/doc/420685.Piekno-celebracji-roznorodnosc-funkcji-liturgicznych/7, [dostęp: 16.01.2022].

[1] Zob. Rz 12, 1; Flp 2, 17; Flp 4, 18; Hbr 13, 15; Piekarz D.: Abyście dali ciała swoje na ofiarę żywą, świętą, Bogu przyjemną, jako wyraz rozumnej służby Bożej (Rz 12, 1). Kapłaństwo powszechne. W: ,,Wolą Boga jest wasze uświęcenie. Teologia sakramentów uświęcenia”. Wyd. I. Red. Porosło K. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2016, s. 103-106.

[2] Zob. Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Przekł. Balter L. Poznań: Pallottinum, 1999, s. 18.

[3] Zob. Dufour S.: La sacramentalitė du sous-diaconat et des ordes mineurs. W: ,,Salve Regina” [online] http://salve-regina.com/index.php?title=La_sacramentalit%C3%A9_du_sous-diaconat_et_des_ordres_mineurs, [dostęp: 15.08.2021]. Należy tutaj zwrócić uwagę choćby na to, że w 1965 r. zezwolono świeckim odczytywać lekcje mszalne – zadanie zastrzeżone dotąd dla wyświęconych lektorów. Zob. Kongregacja Obrzędów: Pierwsza Instrukcja wykonawcza do Konstytucji o liturgii ,,Inter Oecumenici”. Rzym: 1964, nr 48; 61. W: ,,Acta Apostolica Sedis”, LVI, s. 879-880, dz. 26. IX. 1964.

[4] Sobór Watykański II (1962-1965): Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963, nr 28-29a. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje”. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002 (s. 48-78). Na temat użycia tutaj słowa ,,posługa”, zob. Makowski D.: Między posługą a funkcją – Czyli słowo o terminologii. W: ,,Z pasji do święceń” [online] https://swiecenia.zpasjidoliturgii.pl/miedzy-posluga-a-funkcja-czyli-slowo-o-terminologii/, [dostęp: 16.01.2022].

[5] Zob. Brzeziński D.: W poszukiwaniu teologicznego sensu liturgii: refleksja na 2000-lecie chrześcijaństwa. W: ,,Studia Płockie”. Nr 28. 2000, s. 41; Pius XII: Encyklika ,,Mediator Dei et hominium“. Rzym: 1947, IV, 2. W: ,,Acta Apostolica Sedis“. Vol. XIV. Typis Polyglotis Vaticanis: 1947, s. 547-563.

[6] Zob. Kunzler M.: Liturgia Kościoła. Przekł. Balter L. Poznań: Pallottinum, 1999, s. 265.

[7] Blachnicki F.: Liturgia a wspólnota. Kraków: Wydawnictwo Światło-Życie, 2015, s. 73-74.

[8] Zob. Sobór Watykański II (1962-1965): Konstytucja dogmatyczna o Kościele ,,Lumen gentium”. Rzym: 1964, nr 31. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje”. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002 (s. 104-166).

[9] Zob. Nadolski B.: Wprowadzenie do liturgii. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2015, s. 149.

[10] Zob. Guardini R.: Znaki święte. Przekł. Birkenmajer J. Wrocław: 1982, s. 18.

[11] Zob. Matczak B.: Cypriano Vagaggini i reforma liturgiczna. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2013, s. 69.

[12] Zob. Sobór Watykański II (1962-1965): Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963, nr 30. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje”. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002 (s. 48-78).

[13] Folsom C.: Człowiek współczesny a liturgia. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2018, S. 110; Marini G.: Sługa liturgii. Ząbki 2010, s. 57-58.

[14] Zob. Małys K.: Życie i duch kształtowane przez liturgię – tradycja mnisza. W: ,,Duchowość kształtowana przez liturgię”. Red. Porosło K. Wyd. I. Kraków: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, 2017, s. 94-95.

[15] Zob. Krakowiak C.: Sakrament święceń. Święcenia biskupa. Lublin: TN KUL, 2020, s. 8.

[16] Zob. Euzebiusz z Cezarei: Historia Kościelna. O Męczennikach Palestyńskich. W: ,,Pisma Ojców Kościoła w polskim tłumaczeniu”. Red. Sajdak J. T. III. Poznań: 1924, s. 302; Hippolyt: Canones, c. 2. 4-5. 7; Hrabanus Maurus: In epistola I ad Thimotheum, III; Irenaeus Lugdunensis: Adversus Haereses, IV, 33, 8; Tertulianus: De Praescriptionibus Adversus Haereticos, LXI.

[17] Zob. Hamperek P.: Reforma święceń niższych i subdiakonatu. W: ,,Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny”. 16/3-4, 1973, s. 210-211.

[18] Zob. Weron E.: Powołanie i posłannictwo ludzi świeckich w świetle dokumentów kościelnych. Poznań: Pallottinum, 1989, s. 158.

[19] Zob. Szczepaniec S.: Piękno celebracji – różnorodność funkcji liturgicznych. W: ,,Wiara” [online] https://liturgia.wiara.pl/doc/420685.Piekno-celebracji-roznorodnosc-funkcji-liturgicznych/7, [dostęp: 16.01.2022].

[20] Zob. Sobór Watykański II (1962-1965): Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963, nr 28. W: ,,Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje”. Red. Przybył M. Poznań: Pallottinum, 2002 (s. 48-78).

[21] Zob. Bać T.: Świadome, owocne i czynne uczestnictwo w liturgii według Konstytucji o liturgii świętej ,,Sacrosanctum Concilium” Soboru Watykańskiego II. W: ,,Resovia Sacra”. 18-20. 2011-2013, s. 114.

[22] Zob. Kuczek-Jakus A.: Teologia liturgii i teologia liturgiczna Aidana Kavanagha OSB (1929-2006). Lublin: 2020, s. 188.