Wokół “Spiritus Domini” papieża Franciszka – geneza dopuszczenia kobiet do posług stałych

Posługi lektora i akolity to dwa stałe urzędy Kościoła, które do 2021 r. mogli przyjmować jedynie wierni świeccy płci męskiej (Franciszek 2021)[1]. Ciągle pozostawało bowiem w mocy orzeczenie z 1972 r., w którym papież Paweł VI wzmiankował, że posług wolno udzielać tylko mężczyznom ochrzczonym (Paweł VI 1972). Umieszczenie takiego zapisu w dokumencie zwieńczającym reformę tonsury, święceń niższych i subdiakonatu było podyktowane tradycją Kościoła, gdyż nie było zwyczaju, aby w liturgii służyła kapłanowi kobieta (Makowski 2023, 95)[2]. Niektórzy autorzy twierdzą nawet, że diakonisy istniejące w pierwszych wiekach Kościoła, nie pełniły żadnych szczególnych czynności związanych z posługą podczas Mszy św. (Daniélou 1960, 73-96; Degórski 2022, 15-67; Paprocki 1984, 272-280). Prawdopodobnie wpływ na to miały orzeczenia synodalne, które zabraniały kobietom nie tylko wstępowania do prezbiterium podczas celebracji liturgii, ale także jakiegokolwiek ich ustanawiania czy wyświęcania do konkretnych posług (Synod w Laodycei 360, 11; Synod w Toledo I 400, 9; Synod w Tours II 567, 4). Kanony wspomnianych synodów zostały wydane w czasie, gdy z jednej strony kształtowała się dyscyplina celibatu duchownych, a z drugiej strony niższe stopnie kościelnego posługiwania były klerykalizowane (Croce 1948, 278). W ten sposób w rzeczywistości tylko mężczyźni (początkowo świeccy, później prawie wyłącznie duchowni) mogli przystępować do święceń niższych (Kołodziej 2016, 116)[3]. To sprawiło, że uczeni Kościoła (zwłaszcza doby średniowiecza) zaczęli pojmować święcenia niższe jako posługi wynikające ze święceń diakonatu, co mimo rzetelnej interpretacji pociągało za sobą problem pochodzenia niższych urzędów kościelnych, przez który zresztą w pewnym czasie zaprzestano działań związanych z posoborową reformą święceń niższych (Martimort 1985, 147)[4]. Dlaczego więc Kościół po kilkunastu wiekach zmienił zdanie na temat posługi niższych?

Poniższa publikacja będzie miała na celu udzielenie odpowiedzi na wyżej zadane pytanie. Zostanie to uczynione w aspekcie teologiczno-historycznym. W pierwszej części artykułu zostanie przedstawiona historia poruszanego zagadnienia zawężona do czasu pomiędzy Soborem Trydenckim a Soborem Watykańskim II, gdyż wówczas zaczęto zwracać uwagę na aspekt laikatu oraz służby kobiet w liturgii. Natomiast druga część pracy zostanie poświęcona teologii posług liturgicznych, z której początek wzięła decyzja papieża Franciszka o dopuszczeniu kobiet do urzędu lektoratu i akolitatu. Trzecia część publikacji będzie zawierała podsumowanie powyższych rozważań w oparciu o aktualną sytuację Kościoła.

1. ROLA KOBIET W LITURGII PO SOBORZE TRYDENCKIM

Na początku trzeba zauważyć, że choć Sobór Trydencki zajął się odnową święceń niższych, wskazując na drogę, w którą winna była ona podążyć, to jednak wówczas do żadnej odnowy nie doszło (Rittner 1878, 109). Tym, co szczególnie mocno wówczas wybrzmiało, to polecenie, aby egzorcyści, czyli duchowni trzeciego stopnia święceń, strzegli ołtarza przed zbliżaniem się do niego kobiet podczas świętych obrzędów (Sobór Trydencki 1563, 4). Jednakże z czasem tych duchownych zaczęło brakować, bo utworzenie seminariów duchownych, których wprowadzenie w diecezjach było postulowane przez wspomniany sobór, po prostu sprawiło, że dotychczas przebywający na parafiach klerycy skupili się w grupach formacyjnych w seminariach, co w parafiach powodowało różne trudności, wynikające z braku służby liturgicznej. Dlatego też – niekoniecznie w myśl zaleceń soborowych – różne lokalne synody zaczęły dopuszczać do ołtarza świeckich mężczyzn, którzy nie przyjmowali tonsury, tj. nie byli duchownymi (Eholzer 2020)[5]. Budziło to rzecz jasna sprzeciw ze strony Stolicy Apostolskiej, lecz ostatecznie zaprzestano zabraniania tego, gdyż służba świeckich ministrantów stała się powszechną praktyką[6]. W ten sposób odpowiedziano na ówczesną potrzebę pastoralno-liturgiczną w zakresie ministrantury (Śpikowski 1950, 330).

DOPUSZCZANIE KOBIET DO ŚPIEWU W CHÓRACH

Choć okres, o którym się teraz wzmiankuje, ciągle obfitował w średniowieczną teologię niższych urzędów kościelnych, to jednak Kościół powoli zaczął dopuszczać kobiety do wykonywania poszczególnych czynności liturgicznych, co w sposób szczególny zostało uczynione w dn. 17 września 1897 r. Wówczas bowiem po raz pierwszy dopuszczono kobiety do śpiewu podczas liturgii (Święta Kongregacja Obrzędów 1897). Ten stan rzeczy został zaaprobowany w dn. 25 grudnia 1955 r. przez papieża Piusa XII, który wskazał, że kobiety mogą być członkiniami chórów mieszanych (Pius XII 1955, 4). Kiedy więc Konstytucja o Liturgii Świętej wspominała, że członkowie chóru pełnią prawdziwą czynność liturgiczną, to wzmiankowała w tym również o kobietach-chórzystkach (Sobór Watykański II 1963, 29)[7].

POSZERZANIE FUNKCJI MOŻLIWYCH DO SPEŁNIANIA PRZEZ KOBIETY

Wspomniany wyżej artykuł soborowej Konstytucji o Liturgii Świętej wzmiankował o tym, że lektorzy, komentatorzy, psałterzyści i członkowie chóru spełniają prawdziwe czynności liturgiczne, a więc wskazał na pewne funkcje, które nie wymagały od wykonujących je przyjmowania święceń[8]. Wymieniono zatem funkcje czasowe (Krakowiak 2019, 85-86)[9]. Pierwsze wydanie wprowadzenia do Mszału Rzymskiego z 1969 r. wzmiankowało o tym, że kobiety mogą spełniać także czynności lektora, odczytując lekcje mszalne przed Ewangelią (Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego 1969, 70)[10]. Do tych wytycznych dodano rok później, że kobiety mogą wygłaszać także intencje modlitwy powszechnej, odczytywać komentarze mszalne, a także zbierać składkę podczas liturgii (Święta Kongregacja Obrzędów 1970, 7)[11]. Zastrzeżono przy tym jednak, że wszelkie czynności, które dotyczą subdiakonów lub innych duchownych wyższych święceń, nie mogą być powierzane kobietom (Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego 1969, 70).

KWESTIA TZW. „MINISTRANTEK”

Poszerzanie funkcji liturgicznych dla kobiet sprawiło, że wielu biskupów zaczęło dopuszczać je do służby przy ołtarzu, co w okresie posoborowym do 1994 r. było zakazane (Święta Kongregacja Kultu Bożego 1980, 18). Nie oznacza to jednak, że kobiet-ministrantów przy ołtarzu nie było, bo wielu uważało, że ich służba jest aprobowana przez kanon 230 §3 Kodeksu Prawa Kanonicznego (Meienberg 2021). Prawodawca nie uściślił bowiem płci osoby, która w zastępstwie odpowiednich szafarzy mogła wykonywać pewne czynności, jak udzielanie sakramentu chrztu św., przewodniczenie modlitwom liturgicznym czy udzielanie Komunii św. (Kodeks Prawa Kanonicznego 1983, 230 §3)[12]. Ten kanon został nieco rozszerzony przez Stolicę Apostolską w dn. 15 sierpnia 1997 r., kiedy to wskazano, że tytuł „posługi” (ministerium) przynależy tylko do lektorów i akolitów (współcześnie także ustanowionych katechistów), zaś wszyscy inni mężczyźni oraz kobiety, pełniący tymczasowe zadania spełniane pod nieobecność kompetentnych szafarzy, o których była mowa w kanonie 230 §3 prawa kościelnego, są szafarzami nadzwyczajnymi (Kongregacja ds. Duchowieństwa (i inne) 1997, 1 §3)[13]. Wskazanie na kobiety w tym dokumencie było o tyle ważne, o ile wzbudziło jeszcze więcej głosów dotyczących możliwości dopuszczania kobiet do służby przy ołtarzu. Trzeba bowiem tutaj dostrzec brak jasnej teologii roli kobiet w Kościele, który sprawił, że wiele kwestii dot. ich posługiwania było niejasnych (Pisarzak 1971, 93). Właśnie dlatego w dn. 11 czerwca 1992 r. Papieska Rada ds. Interpretacji Tekstów Prawnych opowiedziała się za wielowiekowym zwyczajem Kościoła, że przy ołtarzu winni służyć ministranci płci męskiej (Papieska Rada ds. Interpretacji Tekstów Prawnych 1992). Zmieniło się to jednak dwa lata później, gdy podkreślając znaczenie służby męskiego grona ministrantów, zdecydowano się nie zabraniać służby kobietom tam, gdzie już ona była obecna (Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów 1994, 1)[14]. Nie zmieniono jednak noty dotyczącej lektoratu i akolitatu, nadal rezerwując te urzędy dla mężczyzn.

DOPUSZCZENIE KOBIET DO POSŁUG LEKTORA I AKOLITY

Zmiana dyscypliny Kościoła względem urzędów niższych, dokonanych przez papieża Franciszka w 2021 r., było niejako kontynuacją przemian, zachodzących w sposób szczególny w drugiej połowie XX w. i na początku XXI w. W tym celu właśnie pogłębiano doktrynę kościelną odnoszącą się do misji laikatu w Kościele (Franciszek 2022). Zdaje się, że wpłynął na to Synod Amazoński, odbywający się między dn. 6 a 27 października 2019 r. Wzmiankowano bowiem na nim o udostępnieniu kobietom posług niższych (Synod Amazoński 2019, 103). Ten głos prawdopodobnie stał u podstaw decyzji papieża Franciszka, który to pragnienie rozszerzył na cały Kościół (Leonhard 2021, 9). Dostrzeżono bowiem, że zwyczaj udzielania posług wyłącznie mężczyznom nie jest wiążący (Kowalczyk 2021, 160). Stąd powyższa decyzja, oparta na poprzednio wskazanych dokumentach Kościoła, stanowi pewnego rodzaju „nobilitację kobiet i ich promocję w Kościele” (Bartocha 2022, 57). Choć decyzja ta w aspekcie prawnym dotyczyła tak naprawdę drobnej korekty tekstu, to jednak w perspektywie teologicznej sięgała o wiele głębiej (Draguła 2022, 60).

2. TEOLOGICZNY ASPEKT DOPUSZCZENIA KOBIET DO POSŁUG STAŁYCH

W XX w. nastąpił wzrost zainteresowania tematyką eklezjologii, na temat czego w dn. 29 czerwca 1943 r. papież Pius XII wydał specjalną encyklikę, w której poruszył zagadnienie istoty Kościoła, wskazując na to, że tworzą go ludzie ochrzczeni, zachowujący komunię ze wspólnotą (Pius XII 1958, 17)[15]. Wielu biskupów w okresie poprzedzającym Sobór Watykański II kierowało do Komisji Przygotowawczej Soboru swoje własne wnioski, nad którymi miano później obradować. Wiele spośród tych wniosków dotyczyło poruszenia przez sobór teologii laikatu, gdyż dostrzegano konieczność odnowy Kościoła (Jamioł 2012, 59). Konstytucja Dogmatyczna o Kościele „Lumen Gentium” wskazała na to, że ów Kościół jest tworzony przez Lud Boży, w którym są różne grupy wiernych, współpracujące ze sobą dla wzrostu całości (Gogolewski 1966, 103). Podstawową grupą wiernych, do której każdy jest włączany przez sakrament chrztu św., stanowi laikat, spełniający w świecie swoje specyficzne posłannictwo wynikające z potrójnej misji Chrystusa: prorockiej, królewskiej i kapłańskiej. Spośród tych trzech ostatnia realizuje się najpełniej w liturgii (Kołodziej 2012, 121)[16]. Nie jest ona bowiem sprawowana tylko przez duchownych, ale celebruje ją całe zgromadzenie (Jan Paweł II 1988, 23).

SAKRAMENT CHRZTU JAKO PODSTAWA POSŁANNICTWA ŚWIECKICH

Chcąc wyznaczyć konkretny fundament, który stał za zmianą dyscypliny Kościoła względem udzielania posług stałych osobom świeckim, należy zauważyć sakrament chrztu świętego (Franciszek 2021). Dlatego też prawo kościelne, wzmiankujące o świeckich wykonujących poszczególne czynności zlecone im na poszczególny czas, wskazywało na to, że istotą ich służby nie jest udział we władzy święceń, ale w sakramencie chrztu św. (Gerosa 1999, 327; Szczurek 2018, 360)[17]. Ten sakrament jest więc podstawą i źródłem posłannictwa świeckich w Kościele. Z tego względu jedynym argumentem za nieudzielaniem posług kobietom mógł być dawny zwyczaj Kościoła (Kunzler 1999, 266)[18]. Obecnie zaś niezrozumiałym stałoby się mówienie o wiernych świeckich z większą uwagą skierowaną na mężczyzn, a z mniejszą na kobiety, gdyż generuje to niepotrzebne trudności[19]. Kobiety nie mogą przyjmować święceń wyższych, ale są zdolne do otrzymania posługi, ponieważ każda z nich „jest przecież w całej pełni człowiekiem świeckim, a więc pryncypialnie uosabia apostolat laikatu” (Kowalczyk 2021, 166).

„POSŁUGA” JAKO TERMIN BLIŻSZY NATURZE LEKTORATU I AKOLITATU

Dołączenie kobiet do grupy osób posługujących w liturgii nie mogłoby dokonać się przed reformą liturgiczną z kilku względów (głównie teologicznych), ale także ze względu na wówczas stosowaną nomenklaturę, która uległa zmianie w 1972 r. (Paweł VI 1972, 2). Termin „święcenie” (ordinatio) jednoznacznie kojarzył się z duchowieństwem, do którego kobiety nie mogły i mogą zostać dołączone, gdyż przyjęcie święceń wyższych nadal jest zarezerwowane dla mężczyzn i to nie może się zmienić (Greshake 2010, 213; Kowalczyk 2021, 160). Natomiast „posługa” (ministerium) nie wskazuje już na duchownych, przez co dobrze nawiązuje do chrzcielnego kapłaństwa wiernych świeckich (Bugnini 1990, 728). W tym celu odłączono też lektorat i akolitat z hierarchii kleryckiej, aby ukazać, że są to posługi przede wszystkim dla wiernych świeckich, którzy w nich dostrzegają realizację swojego życiowego powołania, jak również dla tych, którzy poprzez te stopnie będą przygotowywali się do pełnienia czynności wynikających z władzy święceń (Kazimieruk 2015, 92). W tym sensie posługi lektora i akolity, a także ostatnio ustanowiona posługa katechisty są urzędami sensu stricto dla świeckich (Draguła 2022, 64).

WSPÓLNOTA I CHARYZMAT JAKO DWA ELEMENTY WAŻNE DLA POSŁUGI

Teologiczne założenia, będące przedmiotem nie tylko nauki, ale także wiary Kościoła, znajdują swoje odzwierciedlenie w liturgii. Skupiając się na odnowionym obrzędzie ustanowienia do posług lektora i akolity można dostrzec, że w modlitwie błogosławieństwa lektorów i akolitów wyraża się podstawowy cel istnienia tych posługi – niesienie pomocy wspólnocie w jej konkretnych potrzebach (Pontificale Romanum 1972, 20 i 23)[20]. Jest to o tyle istotne, o ile tekst ten nawiązuje do pierwotnej praktyki, w myśl której posługa miała być pomocna wspólnocie (Blachnicki 2015, 73). W ten sposób właśnie powstał lektorat, który miały otrzymywać osoby mające dobrą dykcję. Podobnie akolitat, który zaistniał w celu pomocy diakonom i kapłanom, miał zszarzać w swoje szeregi osoby zdolne do towarzyszenia duchownym w czynnościach liturgicznych (i nie tylko). W ten sposób istotną rolę odgrywał tu charyzmat, a nie sklerykalizowana dyscyplina kościelna, gdyż podkreśla się, że posługę pełni się „mocą, której Bóg udziela” (1 P 4, 11). Istotny jest więc tutaj dar Boży (Wieland 1897, 12). To nie zmieniło się od czasów apostolskich, choć nie zawsze było wyraziście eksponowane, co też jest w pewien sposób nadrabiane, bo „Duch Pana Jezusa […] udziela członkom ludu Bożego darów, które pozwalają każdemu z nich, w odmienny sposób, przyczynić się do budowania Kościoła” (Franciszek 2021).

3. WSPÓŁCZESNA KONDYCJA POSŁUG

Mogłoby się wydawać, że temat kościelnego posługiwania wiernych świeckich nie wymaga zbyt wielu dopowiedzeń, skoro na bazie dokumentów soborowych można wyznaczyć pewną specyfikę ich posłannictwa w Kościele i w świecie współczesnym. Rzeczywistość jest jednak odmiennie inna. Otóż decyzja papieża Franciszka nie jest przez wszystkich rozumiana tak, iż podważa się czasem naturę współczesnych stopni niższych, przeciwstawiając je dawnym święceniom. Jednakże tak jedne, jak i drugie polegały na błogosławieństwie (ono w nich pozostało), a także mają nadal cechy urzędu kościelnego, przez co odnowione posługi nie są istotowo czymś innym niż dawne święcenia niższe (Wolański 2021, 560). Należy bowiem pamiętać, że Kościół ma całkowitą kompetencję do modyfikowania, redukowania czy mnożenia wszystkich stopni przed diakonatem (Botte 1988, 133; Bugnini 1990, 732-733).

Często mówi się także, że czynności kobiet przy ołtarzu w postaci służby w posługach lektora czy akolity to pewne novum. Należy przyznać tym głosom rację w wymiarze prawnym, bo rzeczywiście o urzędowym posługiwaniu kobiet w liturgii można mówić dopiero od 2021 r. Jednakże te czynności, które są im dzisiaj powierzane, w większości mogły one spełniać dawniej[21]. Tu wyłania się pewien problem, na który słusznie niektórzy zwracają uwagę: większość głównych czynności lektora i akolity można pełnić bez specjalnego ustanowienia (Studziński 2011, 30)[22]. Należy bowiem tak formować wiernych, aby dostrzegali oni w posługach lektora i akolity nie tylko większe możliwości angażowania się w życie Kościoła, ale przede wszystkim formę odpowiedzi na życiowe powołanie. Trzeba mieć przed sobą perspektywę właśnie tego, że wszystkie funkcje niższe od czynności ustanowionych lektorów i akolitów są zadaniami zastępczymi i tymczasowymi, ponieważ „pierwszeństwo w pełnieniu konkretnych funkcji mają ci, którzy odkryli w nich swoje powołanie i podejmują je jako odpowiedź na wezwanie Boga z całym zaangażowaniem umysłu i serca” (Kopeć 2022). Właśnie dlatego pierwszeństwo w służbie przy ołtarzu mają wierni ustanowieni w posługach.

Dopuszczanie kobiet do posług lektora i akolity, które w sposób prawny musi zostać ustalone przez poszczególne Konferencje Episkopatów, w aspekcie pastoralnym winno rozpocząć się od formacji tych zespołów liturgicznych dziewcząt i kobiet, które już są obecne w parafiach (Sobeczko 2022, 80). Trzeba przy tym wzbudzać wśród takich osób pragnienie odnalezienia w sobie konkretnego charyzmatu, aby kobieta nim obdarzona mogła sama rozeznać swoje miejsce w Kościele, aby w ten sposób wypełnić polecenie Piotra Apostoła: „Służcie sobie nawzajem tym darem, jaki każdy otrzymał” (1 P 4, 10).

ZAKOŃCZENIE

Proces przemian, związany ze zmianą stanowiska Kościoła względem kandydatów do urzędów lektora i akolity, to pewna droga zapoczątkowana przed Soborem Watykańskim II, a na którą wpływ miało zainteresowanie się tematem laikatu w Kościele. Dostrzeżono bowiem potrzebę wytyczenia nowych dróg posługi kościelnej mężczyzn i kobiet, umacniając w nich świadomość przyjętego sakramentu chrztu św. (Synod Amazoński 2019, 95). Nie oznacza to jednak, że udzielnie posług kobietom jest drogą do zezwolenia na przyjmowanie przez nie święceń, ponieważ sakrament święceń jest granicą, za którą mogą znaleźć się tylko mężczyźni w poszczególnych stopniach święceń (Brzeziński 2022, 14). Udział kobiet w liturgicznym życiu Kościoła, wyrażony przez posługiwanie w urzędach lektoratu i akolitatu, może przyczynić się do zaradzenia wielu lokalnym potrzebom, o ile tylko ich rola zostanie dobrze zrozumiana. Żeby tak jednak było, potrzeba teologicznego umiejscowienia służby kobiet w Kościele: zarówno w wymiarze powszechnym, jak i lokalnym (Sielepin 2022, 24).

Dawid Makowski

BIBLIOGRAFIA:

1. Bartocha, Waldemar. 2022. Prawno-liturgiczne konsekwencje zmiany brzmienia kan. 230 §1 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. Geneza dopuszczenia kobiet do podjęcia na stałe posługi lektoratu i akolitatu w świetle motu proprio „Spiritus Domini”. Liturgia Sacra, 22(2), 55-73.
2. Blachnicki, Franciszek. 2015. Liturgia a wspólnota. Kraków: Wydawnictwo Światło-Życie.
3. Botte, Bernard. 1988. From Silence to Participation, tłum. John Sullivan. Washington: The Pastoral Press.
4. Bugnini, Annibale. 1990. The Reform of the Liturgy (1948-1975), tłum. Matthew J. O’Connell. Collegebille-Minnesota: The Liturgical Press.
5. Brzeziński, Daniel. Czy istnieją granice liturgicznej posługi kobiety? Liturgia Sacra, 28(2), 7-27. DOI: 10.25167/1s.3895.
6. Croce, Wolter. 1948. Die niederen Wiehen und Imre hierechische Wertung: Eine geschichtliche Studie. Zeitschrift für Katcholische Theologie, 70(3), 257-314.
7. Daniélou, Jean. 1960. Le ministére des femmes dansl’Egli seancienne. La Maison-Dieu, 61, 73-96.
8. Degórski, Bazyli. 2022. Diakonisy w Kościele pierwszych wieków. W: Diakonat stały
   w Kościele w Polsce, red. Waldemar Rozynkowski, 15-67. Pelplin: Wydawnictwo Bernardinum.
9. Draguła, Andrzej. 2022. Posługi lektora i akolity w perspektywie teologii laikatu. Teologia
   i Moralność, 17(2), 59-73.
10. Eholzer, Thomas. 2020. Der Dienst der Ministranten.
11. Franciszek. 2021. Motu Proprio „Spiritus Domini”. Dostęp: 04.10.2023. https://oberwiesenacker.bistumeichstaett.de/fileadmin/pfarreie-n/pfarrei/oberwiese-nacker/Ministrantendienst_korr.pdf.
12. Gerosa, Libero. 1999. Prawo Kościoła, tłum. Ireneusz Pękalski. Poznań: Wydawnictwo Pallottinum.
13. Gogolewski, Tadeusz. 1966. Nauka o Mistycznym Ciele Chrystusa w świetle nowej konstytucji dogmatycznej o Kościele. Collectanea Theologica, 36(1-4), 93-111.
14. Greshake, Gisbert. 2010. Być kapłanem dzisiaj, tłum. Wiesław Szymona. Poznań: Wydawnictwo W drodze.
15. Jamioł, Piotr. 2012. Odnowa życia zakonnego w świetle Soboru Watykańskiego II 
    i w nauczaniu magisterium Kościoła. Polonia Sacra, 16(31), 59-72.
16. Jan Paweł II. 1988. Adhortacja Apostolska „Christifideles laici”.
17. Kazimieruk, Wiesław. 2015. Kapłaństwo wspólne w celebracji Eucharystii. Teologia i Człowiek, 28(4), 83-96. DOI: 10.12775/TiCz.2014.059.
18. Kołodziej, Marcin. 2012. Zgromadzenie liturgiczne jako rzeczywistość teologiczno-kanoniczna w ministerialnym posługiwaniu Kościoła. Wrocław: Papieski Wydział Teologiczny.
19. Kołodziej, Marcin. 2016. Zgromadzenie liturgiczne w świetle Katechizmu Kościoła Katolickiego. Wrocław: Papieski Wydział Teologiczny.
20. Kongregacja ds. Duchowieństwa (i inne). 1997. Instrukcja o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów.
21. Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. 2001. List do pewnego biskupa.
22. Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. 2004. Instrukcja „Redemptionis Sacramentum”.
23. Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. 2002. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego.
24. Kopeć, Jan. 2022. Formacja liturgiczna czyli mistagogia w liturgii i przez liturgię. Dostęp: 05.10.2023. https://liturgia.wiara.pl/doc/419581.Formacja-liturgiczna-czyli-mistagogia-w-liturgii-i-przez/7.
25. Kowalczyk, Marian. 2021. Lektorat i akolita nowymi posługami „laikatu” dla kobiet. Collectanea Theologica, 91(1), 155-166.
26. Krakowiak, Czesław. 2019. Święcenia niższe. Posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
27. Kunzler, Michael. 1999. Liturgia Kościoła, tłum. Lucjan Balter. Poznań: Wydawnictwo Pallottinum.
28. Leonhard, Clemens. 2021. Symbölchen für den notwendigen Wandel. W: Kompass, 5, 9.
29. Litawa, Karol. 2022. Posługi świeckich w liturgii eucharystycznej – zarys historyczny. Liturgia Sacra, 59(1), 37-59. DOI: 10.25167/ls.4733.
30. Maienberg, Ewa. 2021. Ein Kleiner Schritt im Kierchnrecht ein grosser Schritt für die Frauen? Dostęp: 04.10.2023 https://www.kath.ch/newsd/ein-kleiner-schritt-im-kirchenrecht-ein-grosser–schritt-fuer-die-frauen/
31. Makowski, Dawid. 2023. Posługi współczesnego Kościoła. Kraków: Wydawnictwo Miles.
32. Martimort, Aimé-Georges. 1985. L’histoire de la réforme liturgique á travers le témoignage de Mgr Annibale Bugnini. La Maison-Dieu, 162, 125-155.
33. Molitor, Raphael. 1938. Vom Sakrament der Weihe, t. I. Regensburg: 1938.
34. Noé, Vergilius. 1983. Nel 20^o anniversario della ,,Sacrosanctum Concilium”. Storia della Constituzione Liturgica punti di riferimento. Notitiæ, 20(5), 252-269.
35. Papieska Rada ds. Interpretacji Tekstów Prawnych. 1992. Odpowiedź na zadane zapytanie.
36. Paweł VI. 1972. Motu Proprio „Ministeria Quædam”.
37. Pius XII. 1955. Encyklika „Musicæ sacræ disciplina”.
38. Pius XII. 1958. Encyklika „Mystici Corporis”.
39. Pisarzak, Marian. 1971. Liturgiczne uprawienia kobiet. Collectanea Theologica, 41, 92-94.
40. Pontificale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatur. De Institutione Lectorum et Acolythorum. De Admissione inter candidatos ad diaconatum et presbyteratum. De sacro cælibatu amplectendo. 1972. Vatican: Typis Polyglottis Vaticanis.
41. Rittner, Edward. 1878. Prawo kościelne katolickie, t. I. Lwów.
42. Sielepin, Adelajda. 2022. Kobieta w liturgicznym życiu Kościoła. Liturgia Sacra, 29(1), 7-25.
43. Sobeczki, Helmut Jan. 2022. Praktyczny wymiar ustanowienia posług dla kobiet. Liturgia Sacra, 28(2), 75-82. DOI: 10.25167/ls.4957.
44. Sobór Trydencki. 1563. Posługa egzorcysty.
45. Sobór Watykański II. 1963. Konstytucja o Liturgii Świętej „Sacrosanctum Concilium”.
46. Sobór Watykański II. 1965. Konstytucja Dogmatyczna o Objawieniu Bożym „Dei verbum”.
47. Studziński, Jarosław. 2011. Subdiakonat, niższe święcenia i posługi (ministeria) w Kościele rzymskokatolickim. Warszawa.
48. Synod w Amazonii. 2019. Posynodalna Adhortacja Apostolska „Querida Amazonia”.
49. Synod w Laodycei. 360. Kanony.
50. Synod w Toledo. 400. Kanony.
51. Synod w Tours. 567. Kanony.
52. Szczurek, Jan. 2018. Sakrament święceń. W: Znaki Tajemnicy, red. Krzysztof Porosło, 354-388. Kraków: Wydawnictwo WAM.
53. Szwagrzyk, Tadeusz. 1957. Ministrant do Mszy św. i jego ubiór. Ruch Biblijny i Liturgiczny, 10(4-5), 317-322. DOI: 10.21906/rbl.2630.
54. Śpikowski, Władysław. 1950. Uaktywnienie uczestnictwa wiernych we mszy św. Ruch Biblijny i Liturgiczny, 3(4-6), 323-340.
55. Święta Kongregacja Kultu Bożego. 1969. Instrukcja dotycząca Konstytucji Apostolskiej „Missale Romanum”.
56. Święta Kongregacja Kultu Bożego. 1969. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego.
57. Święta Kongregacja Kultu Bożego. 1970. Instrukcja „Liturgiam authenticam”.
58. Święta Kongregacja Kultu Bożego. 1980. Instrukcja „Inæstimabile donum”.
59. Święta Kongregacja Obrzędów. 1897. Dekret.
60. Wieland, Franz. 1897. Die genetische Entwicklung der sog. Ordines Minores in den drei ersten Jahrhunderten. Rom.
61. Wolański, Łukasz. 2021. Wypełnianie funkcji liturgicznych we Mszy Świętej w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego – współczesne problemy teologiczno-pastoralne. W: Vademecum Liturgii Gregoriańskiej, red. Piotr Wulgaris. Poznań: Wydawnictwo Hlondianum.

[1] Celowo używa się tutaj sformułowania: „stałe urzędy Kościoła”, ponieważ lektorat i akolita (oraz od niedawna katechistat) posiadają cztery elementy konstytutywne urzędu kościelnego, czyli pewnego szczególnego zlecenia, ustanowionego z rozkazu Bożego lub kościelnego w celu realizacji konkretnego celu duchowego, którymi są: konkretna czynność (lub ich zespół), obiektywna stałość, powstanie z polecenia Bożego lub kościelnego i cel duchowy (Gerosa 1999, 327).

[2] Należałoby przy tym zauważyć, że już Synod w Laodycei około 360 r. wzmiankował o tym, że w prezbiterium nie powinna znajdować się żadna kobieta (Synod w Laodycei 360, 64).

[3] Tak naprawdę z ostatnim orzeczeniem synodalnym, wzmiankującym o świeckich ministrantach, można się spotkać w 506 r. (Synod w Adge 506, 65-66).

[4] Uczeni sprzeczali się między sobą o naturę święceń niższych (Makowski 2023, 82-83).

[5] Warto przy tym wskazać na to, że tonsura nigdy nie była uważana za święcenie, ale raczej za rodzaj inicjacji, pewnego wprowadzenia do grona duchowieństwa (Molitor 1938, 101).

[6] Żeby lepiej sobie zobrazować myślenie, które panowało przed Soborem Watykańskim II, warto przedłożyć tutaj słowa jednego z ówczesnych autorów: „Według myśli i woli Kościoła wszystkie, nawet drobne, posługi w kościele, winny być spełnione przez osoby duchowne” (Szwagrzyk 1957, 317).

[7] Prawdopodobnie stąd wzięło początek rozmyślanie nad udzielaniem kobietom poszczególnych błogosławieństw w liturgii, nad czym pochylano się podczas reformy liturgicznej (Bugnini 1990, 730).

[8] Trzeba bowiem pamiętać, że zostały one zreformowane dopiero w 1972 r., a więc dziewięć lat po ogłoszeniu soborowej Konstytucji o Liturgii Świętej.

[9] Współcześnie zbiór takich czynności jest ukazany we wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego (Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego 2002, 100-107).

[10] Co ważne: mogły to robić tylko w przypadku braku zdatnego do tego mężczyzny, stojąc poza prezbiterium (Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego 1969, 66). Taką czynność mogły pełnić tylko wtedy, gdy miejscowa Konferencja Biskupów wydała na to zgodę (Święta Kongregacja Kultu Bożego 1969, I.8c).

[11] Interesujące jest przy tym udzielenie kobietom kompetencji niegdyś należących do egzorcystów, które to stanowiły: przyjmowanie wiernych u drzwi kościoła, wskazywanie miejsc w kościele dla wiernych oraz utrzymywanie porządku podczas procesji (Święta Kongregacja Kultu Bożego 1970, 7).

[12] Rozróżnienie płci było obecne w ustępie pierwszym omawianego kanonu, gdzie zawarto zapisek zastrzegający przystępowanie do posług lektoratu i akolitatu tylko mężczyznom (Kodeks Prawa Kanonicznego 1983, 230 §1).

[13] Wszystkie czynności, które mogą spełniać wierni obojga płci na zasadzie czasowego zlecenia pod nieobecność kompetentnego szafarza zostały omówione w pracy pt. Posługi współczesnego Kościoła (Makowski 2023, 100-102).

[14] W 2001 r. Stolica Apostolska wskazała na to, że biskup może udzielić zgody kobietom na służbę przy ołtarzu w granicach swojej władzy (Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów 2001). To orzeczenie stało
u podstaw artykułu 47 Instrukcji „Redemptionis Sacramentum” (Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, 2004).

[15] Myśl tę przejęła później Konstytucja Dogmatyczna o Objawieniu Bożym „Dei verbum” (Sobór Watykański II 1965, 10).

[16] Warte odnotowania jest to, że wnioski na temat liturgii, które zebrała Komisja Przygotowawcza Soboru, stanowiły jedną piątą wszystkich zebranych życzeń (Noé 1983, 254).

[17] Dawniej uważano, że w każdym święceniu niższym jest obecna cząstka władzy kapłańskiej, którą winien nabyć kleryk w formacji seminaryjnej, by godnie przygotować się do przyjęcia święceń prezbiteratu. Dlatego dzisiaj konieczne jest ukazanie, co zresztą uczyniono szczególnie w 2021 r., że posługi lektora i akolity nie są częścią sakramentu święceń, ale przynależą do wiernych, tak iż są sakramentaliami (Litawa 2022, 56).

[18] Tak w rzeczywistości było od 1972 do 2021 r.

[19] Niektórzy wskazywali nawet na to, że ten zapis, dopuszczający do posług lektoratu i akolitatu wyłącznie mężczyzn, był jedynym objawem dyskryminacji kobiet w kodeksie kanonicznym (Bartocha 2022, 64).

[20] W sposób szczególny wyraża to sformułowanie: „Et frátribus id fidéliter annuntiáre”, a także: „panem vitæ frátribus suis fidéliter distríbuant” (Pontificale Romanum 1972, 20 i 23).

[21] Ukazano to w pierwszej części niniejszej pracy.

[22] W sposób szczególny chodzi o główną czynność lektora – odczytywania lekcji mszalnych, a także pierwszorzędną czynność akolity – przygotowanie ołtarza i służba przy nim.