Źródła prawa liturgicznego: Konferencja Episkopatu

Konferencja episkopatu w obecnej formie jest owocem prac Soboru Watykańskiego II. Wprawdzie jeszcze przed nim prawie wszędzie istniały konferencje biskupów, ale Kodeks pio­benedyktyński nie określał norm ogólnych co do ich ustanowienia i celów. Jak zauważył J. Dyduch, Vaticanum II nie powołał nowej instytucji w Kościele, ale już istniejącej nadał nową formę prawną poprzez określenie jej kompetencji i zadań. A zatem dopiero dokumenty soborowe i posoborowe przyznały konferencji episkopatu status instytucji stałej, która ma organizować i koordynować współpracę między biskupami tego samego państwa lub regionu kościelnego. Zadania tego gremium określił św. Paweł VI zwłaszcza w liście apostolskim motu proprio Ecclesiae Sanctae z 6 sierpnia 1966 roku, natomiast św. Jan Paweł II potwierdził je i rozwinął w kan. 447– 459 KPK oraz w liście apostolskim motu proprio Apostolos suos z 21 maja 1998 roku o teologicznej i prawnej naturze konferencji episkopatów.

Zasadniczym zadaniem konferencji episkopatu – jak zauważył F. Lempa – jest dbałość o jedność administracji kościelnej na jej terenie. Powinna ona dbać o to, aby wykonywanie posług duszpasterskich (a szczególnie liturgia) było sprawowane w miarę jednakowo we wszystkich prowincjach kościelnych. Na ogólny zakres uprawnień w dziedzinie liturgii, które przysługują konferencji episkopatu, wskazuje zapis z konstytucji soborowej Sacrosanctum Concilium mówiący, że na mocy władzy udzielonej przez prawo kierowanie sprawami liturgii w ustalonych granicach należy także do prawnie ustanowionych konferencji biskupów, właściwych danemu terytorium (KL 22 § 2). Pogłębiona lektura soborowego dokumentu pozwala bardziej szczegółowo uchwycić kompetencje tego gremium.

W ujęciu historycznym konferencja episkopatu odpowiadała za proces wprowadzania języka ojczystego do liturgii (KL 36, 63) oraz miała za zadanie powołać do istnienia na swoim terenie Komisję ds. liturgii (KL 44). W pierwszym przypadku, przy zachowaniu zasad określonych w konstytucji Sacrosanctum Concilium, chodziło o należne wprowadzenie do liturgii języka ojczystego (KL 36 §3). W tym celu miała ona w oparciu o wydany Rytuał rzymski przygotować krajowe księgi obrzędów, które zostały dostosowane – także pod względem języka – do lokalnych potrzeb (KL 63). Natomiast ustanowienie Komisji ds. liturgii było postulatem zawarty w konstytucji soborowej. Komisja ta miała być ciałem, przez które znawcy liturgii, muzyki, sztuki kościelnej i duszpasterstwa wspomagaliby konferencję episkopatu w kierowaniu życiem liturgicznym na swoim terenie (KL 44).

Obecnie konferencja episkopatu czuwa nad wprowadzaniem do czynności kultycznych zwyczajów narodowych (KL 39–40)^[1]. Ponadto – w oparciu o zmodyfikowany przez papieża Franciszka na mocy motu proprio Magnum Principium kan. 838 § 3 KPK – ma za zadanie przygotować wierne tłumaczenia ksiąg liturgicznych na języki narodowe i po dokonaniu odpowiednich akomodacji [accommodatas] w określonych granicach zatwierdzić i wydawać księgi liturgiczne dla regionów, których dotyczą, po potwierdzeniu [post confirmationem] ich przez Stolicę Apostolską (kan. 838 §3 KPK)^[2]. Ma także prawo opracować nowe normy liturgiczne dla swojego terytorium, jednak one muszą być przedłożone do zatwierdzenia Stolicy Apostolskiej (kan. 455 § 1–2 KPK)^[3].

Na konieczność inkulturacji, czyli dostosowania liturgii do tradycji różnych narodów, wskazał Sobór Watykański II, gdy stwierdził, że Kościół nie chce narzucać sztywnych, jednolitych form nawet w liturgii. Przeciwnie, otacza opieką i rozwija duchowe zalety i wartości różnych plemion i narodów (KL 37). Dlatego, jeżeli niektóre z tych obyczajów nie wiążą się z zabobonami i błędami, mogą zostać włączone do liturgii (KL 37)^[4]. Natomiast przygotowanie odpowiednich dostosowań w tym przedmiocie powierzono właśnie odpowiedniej konferencji biskupów (KL 39–40). Szczegółowe wskazania odnośnie adaptacji [aptatio] liturgii do tradycji różnych narodów zostały podane przez Kongregację ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów w instrukcji Varietates legitimae z 25 stycznia 1994 roku^[5]. Celem zaś wspomnianych adaptacji, dokonywanych – zgodnie z prawem – w dziedzinie liturgii przez krajowe konferencje episkopatów, jest taki dobór obrzędów, gestów i postaw, tekstów czytań, modlitw, śpiewów i zachęt, aby jak najlepiej odpowiadały stopniowi przygotowania, potrzebom i sposobowi myślenia wiernych^[6].

Do konferencji episkopatu – jak stwierdził prawodawca kodeksowy – należy także wierne przygotowywanie tłumaczeń ksiąg liturgicznych na języki narodowe, po dokonaniu odpowiednich akomodacji [accommodatas] w określonych granicach, zatwierdzanie oraz wydawanie ksiąg liturgicznych dla regionów, których dotyczą, po potwierdzeniu [post confirmationem] przez Stolicę Świętą (kan. 838 § 3 KPK)^[7].

Tytułem wyjaśnienia znaczenia powyższego kanonu, należy najpierw zauważyć, że w normach prawnych i literaturze przedmiotu w odniesieniu do czynności liturgicznych mówi się o adaptacji [aptatio] i przystosowaniu [accommodatio]. Terminy te mają swoje źródło w konstytucji soborowej Sacrosanctum Concilium. Chociaż w polskich tłumaczeniach nie jest zachowana jednoznaczna terminologia, to jednak zasada jest taka, że adaptacje – zgodnie z ostatnią nowelizacją kan. 838 KPK na podstawie motu proprio Magnum Principium – związane są ze zmianami dokonywanymi autorytetem Stolicy Apostolskiej albo odpowiedniej konferencji episkopatu^[8]. Zaś przystosowania przysługują przewodniczącemu liturgii, który może je przeprowadzić w ramach dopuszczalnej wolności w liturgii^[9].

Na temat ogólnych kryteriów dokonywania przekładów ksiąg liturgicznych wypowiedziała się Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów w instrukcji Liturgiam authenticam z 28 marca 2001 roku. Po przygotowaniu przez konferencję episkopatu tekstu tłumaczenia na język narodowy ma on być przez nią zatwierdzony odpowiednim dekretem^[10]. Dopiero potem należy zwrócić się do Stolicy Apostolskiej z prośbą o aprobatę [recognitio] dla przekładu tekstu liturgicznego. Niniejsza procedura stanowi konieczne zabezpieczenie autentyczności danego tłumaczenia, a także jego zgodności z tekstami oryginalnymi. Jest również wyrazem i podtrzymaniem prawdziwej więzi komunii między Biskupem Rzymu a innymi biskupami. Aprobata [recognitio], o której tutaj mowa, nie jest jedynie formalnością, ale koniecznym aktem władzy rządzenia^[11].

Konferencja episkopatu ma także prawo opracować nowe normy liturgiczne dla swojego terytorium, jednak muszą być one przedłożone do zatwierdzenia Stolicy Apostolskiej. Ten przepis ma swoje źródło najpierw w instrukcji Inter Oecumenici, gdzie zostało stwierdzone, że wszelkie dekrety władzy terytorialnej, wymagające zatwierdzenia [recognitio] Stolicy Apostolskiej, dopiero wtedy należy ogłaszać i wprowadzać w życie, gdy otrzymają od niej stosowną aprobatę^[12].

Taką też normę podaje prawodawca w Kodeksie prawa kanonicznego: Konferencja episkopatu może wydawać dekrety ogólne jedynie w tych sprawach, w których przewiduje to prawo powszechne, albo określa szczególne polecenie Stolicy Apostolskiej, wydane przez nią z własnej inicjatywy lub na prośbę samej konferencji (kan. 455 § 1 KPK). Dodaje przy tym jednak, że otrzymują zaś moc obowiązującą po przejrzeniu [recognitio] ich przez Stolicę Apostolską, z chwilą prawnej promulgacji (kan. 455 § 1 KPK).

Przepisy te zostały przypomniane w instrukcji Redemptionis Sacramentum, w której Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów zauważyła: Wszystkie normy liturgiczne, jakie zgodnie z przepisami prawa konferencja episkopatu ustanowi dla swojego terytorium, muszą być przedłożone do zatwierdzenia przez Kongregację ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, bez czego nie mają mocy obowiązującej^[13].

Należy jeszcze poczynić kilka uwag wobec pojawiającego się kilkakrotnie w powyższej analizie terminu recognitio. Używany w dokumentach i tłumaczony na język polski przez aprobatę, zatwierdzenie, uznanie czy sprawdzenie, najlepiej jednak powinien zostać oddany przez termin przejrzenie. Takie też tłumaczenie zaproponował P. Majer w polskiej edycji hiszpańskiego Komentarza do Kodeksu prawa kanonicznego^[14].

W kan. 838 § 3 KPK zostało stwierdzone: Do konferencji episkopatu należy wierne przygotowywanie tłumaczeń ksiąg liturgicznych na języki narodowe, po dokonaniu odpowiednich akomodacji w określonych granicach, zatwierdzanie oraz wydawanie ksiąg liturgicznych dla regionów, których dotyczą, po potwierdzeniu przez Stolicę Świętą (kan. 838 § 3 KPK). Jak zauważył J.I. Arrieta, powyższy tekst może sugerować, że w przypadku przedmiotowej współpracy między Stolicą Apostolską, a konferencjami episkopatów mowa jest o swoistym rodzaju współojcostwa [co-paternità] w odniesieniu do tłumaczeń^[15]. Jednak – zdaniem J. Krukowskiego – nie jest tak do końca, bo przecież różna jest pozycja prawna Stolicy Apostolskiej i konferencji biskupów. Koniecznym warunkiem dopuszczenia do użycia tłumaczeń ksiąg liturgicznych czy też uzyskania mocy obowiązującej dekretów wydanych przez konferencje biskupów jest recognitio Stolicy Apostolskiej. Jaką zatem funkcję spełnia ta interwencja ze strony Stolicy Apostolskiej wobec aktywności legislacyjnej konferencji biskupów? Odpowiedzi na to pytanie udzielił J. Krukowski w opracowanym pod swoją redakcją Komentarzu do Kodeksu prawa kanonicznego. Udzielona przez Stolicę Apostolską recognitio nie jest delegacją do wydania aktu normatywnego. Jest to natomiast pewna forma kontroli wobec działalności konferencji episkopatów z punktu widzenia legalności i poprawności teologicznej. J. Krukowski nie uważa, aby określenie przejrzenie, które stanowi tłumaczenie łacińskiego terminu recognitio, oddawało w pełni istotę tego pojęcia. Przecież nie chodzi tutaj jedynie o takie przejrzenie, które odnosi się do zapoznania się Stolicy Apostolskiej z materiałami z zebrań plenarnych wszystkich konferencji episkopatów, ale o akt szczególnej kontroli z jej strony, czy wydane dekrety na szczeblu prawa partykularnego są zgodne z wymogami prawa powszechnego. Bo przecież w przypadku zauważenia nieprawidłowości podejmuje ona stosowne interwencje i nakazuje wprowadzenie odpowiednich zmian^[16].

Wątpliwości co do natury recognitio ostatecznie rozwiała Papieska Rada ds. Tekstów Prawnych w Nocie wyjaśniającej z 28 kwietnia 2006 roku. Recognitio nie jest ani zatwierdzeniem ani aprobatą. Nie jest też formą nihil obstat. Stanowi raczej conditio iuris wymaganą przez najwyższego ustawodawcę ad validitatem. Dlatego nie jest możliwe zgodne z prawem promulgowanie dekretów, które bez recognitio nie mają mocy obowiązującej. Stanowi bowiem ona conditio sine qua non złożonego aktu promulgacji dekretu ogólnego konferencji episkopatu^[17].

Ten prawny sposób myślenia – jak się wydaje – modyfikują jednak wprowadzone zmiany związane z nowym brzmieniem kan. 838 KPK. Prawodawca na mocy listu apostolskiego motu proprio Magnum Principium z 3 września 2017 roku wprowadził przecież w miejsce dotychczasowego po sprawdzeniu [praevia recognitione] nowe określenie po potwierdzeniu [post confirmationem]^[18].

Powyższa zmiana została wprowadzona – o czym wypowiedział się sam papież w liście do Prefekta Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów – po wysłuchaniu rad komisji biskupów i ekspertów. Przesłanką do wprowadzenia niniejszych zmian była wola ulepszenia współpracy między Stolicą Apostolską a episkopatami. Dzięki tej decyzji prawo ma być jeszcze bardziej zgodne z artykułami 36, 40 i 63 konstytucji o liturgii Sacrosanctum Concilium oraz postanowieniami numeru 9 listu apostolskiego motu proprio św. Pawła VI Sacram Liturgiam z 1964 roku. Papież zauważył ponadto, co wymaga wyraźnego podkreślenia, że confirmatio tłumaczenia tekstu liturgicznego przez Stolicę Apostolską nie jest aktem czysto formalnym, ale udzielane jest jako potwierdzenie akceptacji biskupów, w duchu dialogu^[19].

Ks. dr Marcin Kołodziej

(Fragment książki Autora pt. “Prawo liturgiczne Kościoła Łacińskiego”. Wrocław: 2019, s. 81-86).

[1] Tamże.

[2] Franciszek, List apostolski motu proprio Magnum Principium, „Anamnesis” 92 (2018), nr 1, s. 8.

[3] Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Instrukcja Redemptionis Sacramentum o zachowywaniu i unikaniu pewnych rzeczy dotyczących Najświętszej Eucharystii (25.03.2004), nr 28, dz. cyt., s. 21–22.

[4] Cz. Krakowiak, Adaptacja, akomodacja i inkulturacja liturgii Mszy świętej w świetle nowego Ogólnego wprowadzenia do Mszału rzymskiego, „Anamnesis” 41 (2005), nr 2, s. 109.

[5] Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum, Instructio quarta Variatates legitimae de liturgia romana et inculturatione (25.01.1994), AAS 87 (1995), s. 288–314; E. Tejero, Uświęcające zadanie Kościoła, w: Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 648.

[6] Cz. Krakowiak, art. cyt., s. 111.

[7] Franciszek, List apostolski motu proprio Magnum Principium, „Anamnesis” 92 (2018), nr 1, s. 8.

[8] Tamże, s. 8.

[9] Cz. Krakowiak, art. cyt., s. 109–110.

[10] Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum, Instructio quinta Liturgiam authenticam de usu linguarum popularium in libris liturgiae romanae edendis (28.03.2001), nr 79, AAS 93 (2001), s. 711–712; E. Tejero, Uświęcające zadanie Kościoła, w: Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 647–648.

[11] Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum, Instructio quinta Liturgiam authenticam de usu linguarum popularium in libris liturgiae romanae edendis (28.03.2001), nr 80, AAS 93 (2001), s. 712; E. Tejero, Uświęcające zadanie Kościoła, w: Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 647–648.

[12] Sacra Congregatio Rituum, Instructio Inter Oecumenici ad exsecutionem Constitutionis de sacra Liturgia recte ordinandam (26.09.1964), nr 31, AAS 56 (1964), s. 884.

[13] Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Instrukcja Redemptionis Sacramentum o zachowywaniu i unikaniu pewnych rzeczy dotyczących Najświętszej Eucharystii (25.03.2004), nr 28, dz. cyt., s. 21–22.

[14] E. Tejero, Uświęcające zadanie Kościoła, w: Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 646.

[15] J.I. Arrieta, Valenza dottrinale…, art. cyt., s. 798.

[16] J. Krukowski, Konferencje biskupów, w: Komentarz do Kodeksu prawa kanonicznego. Księga II…, dz. cyt., s. 328.

[17] Pontificio Consiglio per i Testi Legislativi, Nota circa la natura giuridica e l’estensione della recognitio della Santa Sede (28.04.2006), „Communicationes” 38 (2006), s. 10–17; J.I. Arrieta, Konferencje episkopatu, w: Kodeks prawa kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 400.

[18] Franciszek, List apostolski motu proprio Magnum Principium, „Anamnesis” 92 (2018), nr 1, s. 6.

[19] Francesco, La lettera al cardinale Sarah, w: La Nuova Bussola Quotidiana, http:// lanuovabq.it/it/la-lettera-del-papa-al-cardinale-sarah (dostęp: 07.06.2018).