Czynności lektora, akolity i diakona w liturgii Mszy św. Zwyczajnej Formy Rytu Rzymskiego
Dzisiejsze prawodawstwo liturgiczne uwzględnia szczególną rolę lektora, akolity i diakona w celebracji Mszy świętej. Warto sobie zobrazować ich funkcje na przykładzie kilku wariantów Mszy świętej: (1.) liturgii sprawowanej przez biskupa w sposób uroczysty, (2.) liturgii sprawowanej przez prezbitera w sposób uroczysty, (3.) liturgii sprawowanej przez prezbitera bez diakona, lektora i akolity oraz (4.) liturgii sprawowanej z tylko jednym usługującym.
- Liturgia sprawowana przez biskupa w sposób uroczysty
Wzorcową formą liturgii Mszy świętej jest celebracja, w której bierze udział lektor, akolita, diakon i prezbiterzy zgromadzeni ze swoim biskupem. Dlatego też najpierw zostanie napisane coś więcej o tej właśnie formie Mszy świętej. Najlepiej by było, aby w takiej Mszy brało udział przynajmniej dwóch lektorów, pięciu akolitów i trzech diakonów, którzy między siebie rozdzieliliby swoje funkcje. W tym wypadku obecność pozostałych ministrantów ograniczyłaby się do trzymania insygnii lub ew. wspomożenia akolitów w niesieniu świec.
W procesji wejścia jeden z akolitów niesie kadzielnicę i łódkę (CE, pkt. 128; OWMR, pkt. 120a), dwóch akolitów (ew. wspomaganych przez pięciu ministrantów) niesie świece po dwóch stronach krzyża, który jest niesiony przez kolejnego akolitę (CE, pkt. 128; OWMR, pkt. 120). Za nimi podążają pozostali usługujący, diakon z podniesioną ku górze księgą Ewangelii, inni diakoni (jeśli jest ich więcej niż trzech), koncelebransi, biskup, dwaj diakoni asystujący, akolita usługujący do księgi i dwóch insygniarzy (CE, pkt. 128). Obok biskupa idzie również ceremoniarz.
Po przyjściu do ołtarza biskup oddaje insygnia insygniarzom i całuje ołtarz. Następnie akolita podchodzi do niego i przekazuje diakonowi kadzielnicę. Diakon zaś podaje ją biskupowi i następuje okadzenie ołtarza i krzyża (CE, pkt. 131; OWMR, pkt. 123). Po okadzeniu ołtarza, biskup przekazuje kadzielnicę diakonowi, a ten akolicie. Następnie celebrans w otoczeniu dwóch diakonów podąża do miejsca przewodniczenia. Wówczas podchodzi do niego akolita z księgą, a biskup wzywa do wykonania znaku krzyża i kontynuuje Mszę świętą. Po kolekcie mszalnej akolita – zachowując rewerencje – odchodzi od biskupa.
Przed odczytaniem pierwszej lekcji, lektor wykonuje głęboki pokłon w stronę biskupa (jeśli przed nim przechodzi) i podchodzi do ambony, skąd proklamuje lekcję. Sygnalizując wiernym koniec czytania, mówi: ,,Oto słowo Boże”. Następnie wraca z ambony na swoje miejsce. Jeśli przechodzi wówczas przed biskupem, to skłania się w jego stronę, a jeśli przed osiom ołtarza, to również ku ołtarzowi (CE, pkt. 72, 76). Następnie odbywa się psalm responsoryjny lub responsorium z Graduału Rzymskiego albo Zwykłego. Jeśli nie ma psałterzysty, sam lektor podchodzi do ambony i wykonuje ten śpiew. Postępuje on wówczas tak, jak podano to wyżej. Jeśli przed Ewangelią jest jeszcze jedno czytanie, to drugi lektor podchodzi do ambony i proklamuje lekcje z Nowego Testamentu (zachowując to, co napisano wyżej). Następnie odbywa się śpiew ,,Alleluja” lub inny śpiew. Przed ołtarzem ustawiają się dwaj akolici ze świecami, zaś do biskupa podchodzi akolita z kadzielnicą. Diakon odbiera od niego łódkę i ustawiają się przed biskupem (jeśli biskup wówczas siedzi, to klękają oni na obydwa kolana). Diakon przekazuje biskupowi łyżeczkę, przez którą biskupa nakłada kadzidło z łódki do kadzielnicy. Następnie odbywaj wstają i czynią wobec biskupa rewerencję przez głęboki pokłon. Akolita z kadzielnicą czeka na diakona, który wnosił Ewangeliarz w procesji, a który wówczas głęboko pochylony prosi biskupa o błogosławieństwo. Akolita później prowadzi diakona do ołtarza, skąd ten (po wcześniejszym ukłonie) zabiera księgę Ewangelii i oboje podążają do ambony, gdzie idą również dwaj akolici ze świecami (CE, pkt. 140; OWMR, pkt. 175). Diakon stojąc przy ambonie wygłasza pozdrowienie i incipit Ewangelii. Po tych słowach biskupowi podaje się pastorał, a diakon otrzymuje kadzielnicę od akolity i okadza trzema rzutami kadzielnicy tekst Dobrej Nowiny. Następnie oddaje kadzielnicę i kontynuuje proklamacje Ewangelii. Na zakończenie dodaje słowa: ,,Oto słowo Pańskie” i całuje księgę lub zanosi ją biskupowi do ucałowania. Biskup może również pobłogosławić zgromadzonych księgą Ewangelii (CE, pkt. 141, OWMR, pkt. 175). Następnie akolici odnoszą swoje paramenta – turyfer do zakrystii, a akolici stawiają świece przed ołtarzem lub w zakrystii. Po homilii odbywa się modlitwa powszechna poprzedzona ,,Credo” (jeśli okoliczności za tym przemawiają), której przewodniczy biskup, zaś wezwania wypowiada diakon.
Po modlitwie powszechnej wszyscy siadają. Do ołtarza podąża procesja. Na jej czele idzie akolita z mszałem, potem diakon z kielichem, a na końcu pozostali akolici z cyboriami. Po dojściu do ołtarza kłaniają się oni w jego stronę i rozkładają na nim poszczególne paramenta. Jeśli jest więcej diakonów, to oni sami mogą przygotować ołtarz (CE, pkt. 145). Po tym, jak ołtarz zostanie przygotowany, do niego podchodzi biskup (jeśli występuje procesja z darami, to ampułki oraz naczynie z chlebem biskup przy pomocy diakonów odbiera przed ołtarzem). Jeden z diakonów posługuje przy mszale, zaś drugi podaje biskupowi naczynie z chlebem, a następnie przygotowuje kielich. Wówczas do ołtarza podąża akolita z ampułkami i przekazuje je diakonowi, który wylewa wino i wodę do kielicha (CE, pkt. 147; OWMR, pkt. 178). Następnie akolita odchodzi, a diakon przekazuje kielich biskupowi. Po tym, jak biskup odmówi modlitwę dziękczynienia, diakon nakrywa kielich palką. Natomiast do ołtarza podchodzi akolita z kadzielnicą. Przekazuje on diakonowi łódkę i następuje zasypanie. Następnie diakon oddaje akolicie łódkę, a zabiera od niego kadzielnicę, którą przekazuje biskupowi. Dokonuje się wówczas okadzenie darów, krzyża i ołtarza (CE, pkt. 149; OWMR, pkt. 178). Po zakończeniu okadzania, do diakona stojącego po prawej stronie biskupa dołącza drugi diakon i oboje skłaniają się w stronę biskupa, którego następnie jeden z nich okadza trzema rzutami kadzielnicy. Następnie powtórnie się kłaniają i jeden z nich wraca usługiwać przy mszale, a drugi okadza lud. Następnie oddaje on kadzielnicę akolicie i wraca na swoje miejsce. Akolita zaś odchodzi do zakrystii. Do ołtarza natomiast podążają dwaj akolici w celu obmycia rąk biskupowi. Po obrzędzie ,,lavabo” biskup odmawia modlitwę nad darami i rozpoczyna prefację. Podczas śpiewu ,,Sanctus” do ołtarza podchodzi akolita z trzecim diakonem. Stają oni wówczas przed ołtarzem. Podczas tego śpiewu lub podczas kanonu diakon zasypuje żar kadziła (CE, pkt. 155). W stosownym momencie jeden z akolitów daje znak wiernym poprzez dzwonek do zmiany pozycji, a jeden z diakonów (stojących przy biskupie) odkrywa kielich. Dzwoni się również podczas podniesienia wg lokalnego zwyczaju. Wówczas też diakon okadza Najświętszy Sakrament trzema rzutami kadzielnicy. Po konsekracji wszyscy wstają na znak dany przez akolitę. Diakon zaś ponownie nakrywa kielich palką. Akolita z kadzielnicą wraz z diakonem, który okadzał Najświętszy Sakrament zostają przy ołtarzu, aż do doksologii końcowej (włącznie). Podczas tej części kanonu diakon stojący przy biskupie odkrywa kielich i go podnosi, lecz nie wypowiada słów doksologii (CE, pkt. 158; OWMR, pkt. 180). Po wypowiedzeniu słowa ,,Amen” przez lud, akolita odnosi kadzidło do zakrystii, diakon wraca na swoje miejsce, a ten, kto trzymał kielich kładzie go na korporale i zakrywa palką. Następnie podczas obrzędów związanych z przekazaniem znaku pokoju, jeden z diakonów wypowiada słowa: ,,Przekażcie sobie znak pokoju”. Następnie odbywa się łamanie chleba. Diakoni przyjmują Komunię św. z rąk biskupa. Natomiast akolici asystują z patenami kapłanom i diakonom rozdającym Komunię świętą lub – w szczególnym wypadku – sami ją rozdzielają (CE, pkt. 164; OWMR, pkt. 182; 192). Po zakończeniu komunikowania wiernych, jeden z diakonów umieszcza w tabernakulum pozostałe komunikanty, zaś inny diakon puryfikuje na kredesji naczynia liturgiczne. Wówczas jeden z akolitów asystuje mu przy tym i podaje wodę lub wino (CE, pkt. 165; OWMR, pkt. 183). Następnie diakoni zajmują miejsce obok biskupa, do którego podchodzi akolita z mszałem. Z tej księgi biskup odmawia modlitwę po Komunii oraz dalsze części Mszy świętej. Jeden z diakonów w stosownym momencie może wezwać lud do pochylenia głowy, a następnie dokonać rozesłania (CE, pkt. 169). W tym czasie przed ołtarzem formuje się procesja, na której czele idzie akolita z krzyżem pomiędzy dwoma akolitami ze świecami, a za nimi idą pozostali usługujący (wówczas diakon nie wynosi księgi). Wszyscy oni ustawiają się w nawie kościoła i wraz z biskupem przyklękają/kłaniają się w stronę ołtarza i odchodzą do zakrystii.
W razie nieobecności odpowiedniej ilości diakonów, jeden z nich wykonuje główne funkcje (wnosi Ewangeliarz, asystuje przy ołtarzu, odczytuje Ewangelie). Nie okadza on wówczas Najświętszego Sakramentu. Jeśli nie ma żadnego diakona, to poszczególne jego funkcje związane z asystą biskupowi przy ołtarzu przejmują koncelebransi i lektorzy (w zakresie modlitwy powszechnej). Natomiast ołtarz przygotowują akolici. Akolitów w razie konieczności wspomagają inni ministranci, w zakresie: noszenia krzyża, świec, kadzidła, podawania ampułek lub rozdawania Komunii świętej (OWMR, pkt. 100). Podobnie, jeśli nie ma wystarczająco dużo lektorów, mogą ich wspomóc inne osoby (OWMR, pkt. 101). Lektorzy zaś przy braku diakonów mogą spośród siebie wybrać jedną osobę, która wniesie Ewangeliarz (OWMR, pkt. 195).
Liturgia sprawowana przez prezbitera w sposób uroczysty
Liturgia biskupia różni się nieco od liturgii sprawowanej przez prezbitera. W tej liturgii lektor, akolita i diakon mają do wykonania prawie te same funkcje, poza: wykonywaniem wszelkich rewerencji względem prezbitera (chyba, że ów prezbiter ma prawo do liturgii pontyfikalnej (np. opat)); niesieniem siedmiu świec w procesji; trzymaniem insygnii (za ww. wyjątkiem); diakon nie podaje prezbiterowi Ewangeliarza do błogosławieństwa.
Liturgia sprawowana przez prezbitera bez lektora, akolity i diakona
W liturgii sprawowanej bez lektora, akolity i diakona – co jest zresztą normą w większości parafii – mogą usługiwać świeccy ministranci. Prawodawstwo liturgiczne konkretnie określa poszczególne role im przysługujące:
- Za akolitę: noszenie krzyża, świec, kadzielnicy, ampułek, rozdzielanie Najświętszego Sakramentu, przygotowywanie ołtarza (OWMR, pkt. 100; 141).
- Za lektora: odczytywanie czytań mszalnych (OWMR, pkt. 101) i antyfon – we Mszy św. cichej.
Liturgia z jednym usługującym
Msza święta z jednym usługującym zawsze jest sprawowana w sposób cichy (OWMR, pkt. 120-121; 256). W liturgii tej może wziąć udział diakon wykonujący swoje czynności. Może to jednak być także inny ministrant. Po przyjściu do ołtarza recytuje się antyfonę na wejście. Może to uczynić ministrant służący do tej Mszy. Dalej Msza św. przebiega jak zwykle z tym, że jeśli służącym jest diakon, to on odczytuje Ewangelię. Jeśli występuje modlitwa wiernych, to ministrant odczytuje jej intencje. Usługujący wykonuje później czynności właściwe akolitom – przygotowuje ołtarz, podaje ampułki, obmywa dłonie kapłana, dzwoni dzwonkiem, odpowiada kapłanowi itd. Po Komunii świętej ministrant może recytować antyfonę Komunijną. Puryfikacji może dokonać kapłan, akolita (jeśli on służy do Mszy) lub diakon (jeśli aktualnie służy do Mszy). Jeżeli ministrantem jest ktoś inny, to kapłan puryfikuje naczynia, a ten usługujący je jedynie odnosi na miejsce. Można je jednak zostawić na ołtarzu. Następnie Msza przebiega jak zawsze (OWMR, pkt. 252-272). Warto wspomnieć, że w tej Mszy św. można używać kadzidła (OWMR, pkt. 276). Niemniej jednak, rzadko się takie rozwiązanie przyjmuje.
Powyższy tekst przedstawił zadania lektorów, akolitów i diakonów w liturgii Mszy świętej. Widać tutaj wielką różnicę pomiędzy wzorcową i pożądaną formą liturgii a praktyką duszpasterską. Niestety nie ma w Kościele tak wielu lektorów, akolitów i diakonów do tego, by chociaż w głównych parafiach diecezji takowi usługiwali. Dlatego najczęstszym rozwiązaniem jest służba świeckich ministrantów przy ołtarzu w zastępstwie za świeckich ustanowionych lektorów i akolitów oraz duchownych, w postaci diakonów.
Dawid Makowski
Bibliografia:
- Ceremoniał Liturgicznej Posługi Biskupów. Katowice: Księgarnia św. Jacka, 2013.
- Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum, 2002.
