Ryt kartuski

Ostatnimi czasy na łamach tego portalu została zaprezentowana tematyka rytu cysterskiego i karmelitańskiego. Chcąc być konsekwentnym w opisywaniu rytów zakonnych, należy także przybliżać wiernym pozostałe ryty zakonne, a takim jest także ryt kartuski, któremu została poświęcona poniższa publikacja.

Z historii rytu kartuskiego

Zakon kartuzów liczy dzisiaj ok. 350 zrzeszonych mnichów i mniszek oraz posiada w sumie 21 domów (z czego 16 męskich)[1]. Nie zawsze jednak tak było. Nie chcąc się jednak zagłębiać w meandry historii zakonu, warto ukazać jedynie te elementy z dziejów kartuzów, które wpłynęły na powstanie i rozwój ich rytu. Początek działalności zakonu datuje się na 1084 r., kiedy to św. Brunon z Kolonii (+1101) założył wraz ze swoimi towarzyszami pierwszy klasztor kartuzów. Był on ulokowany w Chartreuse k. Grenoble we Francji. Następnie w 1090 r. tenże mnich ustanowił kolejny klasztor, tym razem w Kalabrii we Włoszech. Jednak dopiero między 1122 a 1127 stworzono pierwszy kodeks zakonny, czego dokonał piąty przeor klasztoru we Francji. W tym czasie używano już kalendarza gregoriańskiego. Natomiast ordinarium mszalne wykształciło się o wiele później, bo dopiero w okolicach XIII w[2]. Prawdopodobnie przez dłuższy czas zachowywano niezależność liturgiczną i używano ksiąg sprzed naleciałości frakońskich i gallikańskich. W tej formie ryt ten został przedstawiony w statutach zakonu z 1259 r. i przetrwał do reformy trydenckiej[3]. Po Soborze Trydenckim (1545-1563) i wydaniu Missale Romanum w 1570 r. przez Piusa V (+1572), który zezwolił odprawiać Najświętszą Ofiarę w rytach z ponad dwuset letnią tradycją[4], dokonała się reforma tego obrządku. Zmiany zostały uwzględnione w Ordinarium Cartusiense z 1582 r., Officium divinum z 1585 r., brewiarzu z 1587 r., a także w Missale Cartusiani Ordinis z 1603 r[5]. W późniejszych latach miały miejsce jeszcze inne, nowe wydania mszału, brewiarza czy innych ksiąg (w tym graduału). Jednak prawdziwa i gruntowna zmiana dokonała się po reformie liturgicznej XX-wieku, kiedy to wydano odnowione Missale Cartusiense w 1981.

**Liturgia Mszy świętej według Missale z 1981 r.**

Po posoborowej reformie liturgii kartuzi otrzymali możliwość używania nowych anafor eucharystycznych, ale tylko w ramach Mszy cichej[6]. Oprócz tego nowy mszał przewidywał inne ceremonie przy pocałunku pokoju, dodawał listę nowych świętych i zezwolił na odprawianie liturgii bez ministranta. Zmianą było również zaprzestanie leżenia na ziemi ze splecionymi rękoma przez piętnaście minut przez celebransa podczas, gdy pozostali mnisi modlili się w ciszy (nie było to jednak spowodowane zmianami posoborowych komisji liturgicznych). Pozostałe reformy to drobne zmiany takie, jak: przeniesienie znaku krzyża przed introit; umiejscowienie pozdrowienia kapłana po znaku krzyża; zmieniono werset podczas aktu pokuty i umiejscowili go po ,,Misereatur”; zmieniono praktykę odmawiania ,,Confiteoru”; zniesienie dwóch modlitw przed przystąpieniem do ołtarza; dodano trzecie czytanie w liturgii Narodzenia Pańskiego; zreformowano nieco Ofiarowanie; przywrócono stary embolizm po Modlitwie Pańskiej oraz zmieniono przygotowanie kapłańskie do przyjęcia Komunii św[7].

Liturgia kartuska według nowego Ordo Missae wygląda następująco. Kapłan przystępuje do ołtarza, przed którym zatrzymuje się, wykonuje pokłon i podnosi oczy ku Bogu, po czym podchodzi do świętego stołu i go całuje. Następnie wykonuje znak krzyża, przyzywając przy tym Trójcę Świętą: ,,In nómine…”. Następnie odwrócony do ludu, pozdrawia zebranych tak, jak w nowej liturgii rytu rzymskiego. W liturgii konwentualnej po pocałunku ołtarza, kapłan podąża do miejsca przewodniczenia i stamtąd wygłasza pozdrowienie. W czasie procesji kapłana śpiewa się wówczas introit.

Następnie występuje akt pokuty chyba, że wcześniej występowała jakaś inna czynność liturgiczna lub para liturgiczna. W tym przypadku pomija się tę część liturgii. Nie odmawia się aktu pokuty również w drugiej i trzeciej Mszy św., jeśli kapłan odprawia w jeden dzień kolejną z kolei Najświętszą Ofiarę. Pierwsza modlitwa odbywa się w ciszy. Kolejna zaś na głos. Kapłan mówi: ,,Adiutórium nostrum…”, a pozostali odpowiadają: ,,Qui fecit…”. Następnie kapłan odmawia ,,Confiteor”. Jest on stosunkowo krótki i odmienny od tego, który występuje w innych rytach liturgicznych. Brzmi on bowiem następująco: ,,Confíteor Deo et vobis, fratrem, quia peccávi nimis, mea culpa, per supérbiam, cogitatióne, locutióne, ópere et omissióne; precor beátam Maríam, omnes sanctos et vos, fratrem, oráre pro me”. Zwieńczeniem tej modlitwy, tak jak w rycie rzymskim, jest ,,Misereatur”, na który odpowiada się: ,,Amen”. Co ciekawe, w liturgii bez wiernych, tekst spowiedzi powszechnej jest inny: ,, Confíteor Deo et vobis, fratrem, quia peccávi nimis, mea culpa, per supérbiam, cogitatióne, locutióne, ópere et omissióne; precor te, o piíssima Dei Genetrix, et vos, omnes sanci, oráte pro me”. Wówczas też zmianie ulega formuła ,,Misereatur” tak poprzez treść, jak i przez zmiany związane z tym, że kapłan nie prosi ,,za nas”, lecz ,,za siebie”. Teraz – w cichej Mszy św. – kapłan kłania się głęboko przed ołtarzem i modli się w ciszy, po czym podchodzi do ołtarza, odmawia introit, a następnie dialoguje (jeśli ktoś prócz niego z wiernych Kościoła walczącego bierze udział w liturgii) lub sam odmawia ,,Kyrie”. W liturgii konwentualnej ,,Kyrie” jest śpiewane przez dwa chóry naprzemiennie. Śpiew anielski ,,Gloria” jest obecny w liturgii kartuskiej jednie w uroczyści i podczas oktaw, w niedziele i święta dwunastu lekcji, podczas Wigilii Paschalnej i Wigilii Zesłania Ducha Świętego oraz we wspomnienia Najśw. Maryi Panny. Hymn ten występuje także podczas Mszy wotywnych o: Świętej Trójcy i Duchu Świętym, Panu Jezusie (poza Mszą o Krzyżu lub Męce), Najśw. Maryi Panny (poza Mszą o Boleściach), Aniołach, św. Józefie i Brunonie. Odmawia się hymn ,,Gloria” również w Mszach św. dziękczynnych. Poza klasztorem można – za zgodą celebransa – używać tej modlitwy także podczas Mszy św. za któregokolwiek świętego, jeśli jednak nie występuje ona w czasie Adwentu lub Wielkiego Postu. Śpiew ten pomija się także podczas Mszy w Niedzielę Wielkiego Tygodnia i podczas niego. Tekst tej modlitwy nie różni się od tego, który występuje w rycie rzymskim. Obrzędy wstępne wieńczy kolekta. Kapłan wygłasza wezwanie do modlitwy (,,Oremus”), kłania się i w milczeniu odmawia kolektę, a następnie prostuje się i wygłasza jej zakończenie (jedno spośród trzech).

Potem rozpoczyna się liturgia słowa. W liturgii cichej Mszy św. kapłan wygłasza wszystkie czytania i recytuje śpiew międzylekcyjny. Przed odczytaniem Ewangelii – tak, jak w rycie rzymskim – kapłan pochyla się odmawia modlitwę, w której prosi, aby dobrze wygłosił Dobrą Nowinę. Warto wspomnieć, że w rycie kartuskim zwyczajnym akapitem Ewangelii jest: ,,Léctio sancti…”. Nie występuje tam (znane z liturgii rzymskiej) słowo ,,Sequéntia”. Jednak jeśli proklamuje się początek jakiejś Ewangelii, to kapłan wygłasza frazę: ,,Inítium sancti…”. Natomiast, jeśli proklamuje się koniec jakiejś Dobrej Nowiny, to mówi się: ,,Conclúsio sancti…”. Dalej wszystko wygląda tak, jak w rycie rzymskim. Niemniej cała ceremonia rozbudowuje się, gdy diakon ma odczytać Ewangelię. Taka sytuacja ma miejsce podczas liturgii konwentualnej. Wówczas kapłan nakłada kadzidło do kadzielnicy, a potem podchodzi do diakona i go błogosławi. Po błogosławieństwie kapłan pomaga diakonowi nałożyć stułę (w tym rycie nie używa się bowiem dalmatyk), po czym ten drugi podąża na miejsce głoszenia Dobrej Nowiny. Liturgię słowa zazwyczaj wieńczy ,,Credo”, które odmawia się we wszystkie dni, w których odprawia się liturgię za żywych. Wyjątkiem są jednak Msze wigilijne uroczystości (poza obchodem ku czci św. Szczepana, Wielkim Czwartkiem, Wielkanocą, Pięćdziesiątnicą), liturgią Wieczerzy Pańskiej, wigilią niedziel i najważniejszych świąt dwunastu lekcji dot. misteriów Chrystusa, Najśw. Maryi Panny, Apostołów i Ewangelistów. Warto wspomnieć, że podczas ,,Credo” kapłan nie klęka na słowa o Wcieleniu, lecz jedynie lekko się kłania. Jeśli liturgia jest Mszą konwentualną i recytowano ,,Credo”, to teraz rozpoczyna się modlitwa powszechna, którą wieńczy modlitwa kapłana.

Drugą częścią Mszy św. jest liturgia eucharystyczna. W liturgii czytanej opuszcza się antyfonę Ofiarowania, zaś w liturgii konwentualnej, kapłan podchodzi na środek ołtarza (przed jego stopnie), kłania się głęboko i podąża do ołtarza (w tym czasie chór wykonuje śpiew antyfony). Następnie celebrans rozkłada korporał, wlewa wodę do kielicha i obmywa ręce i stojąc na środku ołtarza podnosi kielich i patenę, w celu Ofiarowania. Na końcu modlitwy Ofiarowania czyni znak krzyża nad kielichem i odkłada go na korporale wraz z pateną. Następnie – jeśli stosuje się okadzenia – kapłan zasypuje żar i bierze w swe dłonie kadzielnicę, którą najpierw trzyma nad darami, mówiąc: ,,Dirigátur, Dómine, orátio mea, sicut incénsum i conspéctu tuo”. Potem okadza dary, poprzez trzykrotne machnięcie kadzielnicą nad darami w formie krzyża, mówiąc przy tym: ,,In nómine…”. Po okadzeniu darów, okadza kolejno krzyż, prawą stronę mensy ołtarza, lewą stronę mensy ołtarza i dół ołtarza od lewej do prawej strony, po czym oddaje diakonowi kadzielnicę. Do kapłana przystępują usługujący, w celu obmycia mu rąk. Dopiero po lavabo występuje okadzenie kapłana przez diakona. Następnie kapłan wzywa lud do modlitwy, poprzez odwrócenie się do zebranych ze słowami: ,,Oráte, fratres”. Po tych słowach celebrans ponownie zwraca się w stronę ołtarza i modli się w ciszy sekretą. Przed nią nie wygłasza wezwania ,,Oremus”. Kończy ją na jeden z trzech sposobów.

Kolejnym elementem liturgii jest prefacja, czyli przedmowa mszalna. Kapłan rozpoczyna dialog z ludem. Jest on identyczny jak w rycie rzymskim. Obrządek kartuski posiada w sumie trzydzieści prefacji: dwie adwentowe, dwie wielkopostne, dwie o Męce Pańskiej, dwie paschalne, dwie o Duchu Świętym, cztery zwykłe, dwie o Najśw. Maryi Pannie, a także po jednej o Narodzeniu Pańskim, Wniebowstąpieniu Pańskim, Świętej Trójcy, Ciele i Krwi Pańskiej, Najśw. Sercu Jezusa, św. Józefie, Apostołach, Męczennikach, Doktorach i Pasterzach, Mnichach, Dziewicach, Świętych, za zmarłych i na okres od Objawienia Pańskiego do Chrztu Pańskiego. Każdą prefację wieńczy rzecz jasna ,,Sanctus”, podczas którego celebrans się pochyla. Kapłan podczas prefacji trzyma dłonie na ramionach.

Następnie kapłan odmawia kanon mszalny. W odnowionym mszale istnieje kilka Modlitw Eucharystycznych. Ze względu na to, że wszystkie anafory poza I ME posiadają wygląd taki, jak w rycie rzymskim, omówiona zostanie jedynie modlitwa zwana kanonem rzymskim (warto jednak dodać, że w nowych kanonach również występują gesty, nieznane obecnej liturgii rzymskiej). Pochylony kapłan ze złożonymi rękoma odmawia pierwszą modlitwę kanonu zwaną ,,Te ígitur”. Po pierwszym pobłogosławieniu darów na słowa ,,haec dona, haec…”, kapłan krzyżuje ręce. Czyni to również podczas pierwszego ,,Meménto”. Warto wspomnieć, że gdyby koncelebrowano Najświętszą Ofiarę, to tę modlitwę odmawia któryś z koncelebransów. Taka sama rzecz ma miejsce z modlitwą ,,Communicántes”. Następnie celebrans odmawia modlitwę ,,Hanc igitur”. Potem wyciąga ręce nad darami i wraz z innymi odmawia orację ,,Quam oblatiónem”. Podczas tej modlitwy po słowach ,,Fílii tui” podnosi ręce i wykonuje pokłon. Następnie wszystkie czynności występuje tak, jak w to czynią kapłani w rycie rzymskim. Słowa konsekracji są tożsame ze słowami zawartymi w nowym mszale rzymskim. Warto jednak dodać, że kapłan po odłożeniu Ciała/Krwi Pańskiego/Pańskiej nie przyklęka, lecz jedynie wykonuje głęboki pokłon. Po konsekracji główny celebrans znowu wyciąga ręce w kształcie krzyża i odmawia modlitwę ,,Unde et morés”. Podczas ,,Súpplices” kapłan ma ręce skrzyżowane i jest pochylony, a w odpowiednim momencie prostuje się i wykonuje znak krzyża. Następnie zaś celebrans – lub (w razie koncelebracji) inny kapłan koncelebrujący tę liturgię – wyciąga ręce na kształt krzyża i odmawia drugie ,,Meménto”. Następnie kapłan bije się w piersi i odmawia modlitwę ,,Nobis quoque…” (może to uczynić także koncelebrans). Końcówkę kanonu odmawia sam główny celebrans, zaś doksologię końcową wygłaszają wszyscy celebrujący Mszę św. Wówczas kapłan trzyma w górze Ciało i Krew Pańską.

Obrzędy Komunii św. rozpoczyna wezwanie do modlitwy i oracja Pańska. Podczas niej celebrans trzyma ręce rozłożone na kształt krzyża. Następnie odmawia się embolizm, po którym kapłan odmawia słowa poprzedzające znak pokoju. Przekazanie znaku pokoju dokonuje się tuż po tych słowach. W tym celu kapłan odwraca się w stronę ludu i pozdrawia go tak, jak w rycie rzymskim. W liturgii konwentualnej to pozdrowienie wygłasza diakon. Teraz kapłan odsłania kielich, kłania się głęboko i wrzuca do niego cząstkę chleba, po czym rozpoczyna się ,,Agnus Dei”. Po tej aklamacji celebrans kłania się głęboko i chwilę medytuje powagę chwili, po czym odmawia niektóre z modlitw przygotowujących do przyjęcia Komunii św. Następnie przyjmuje Komunię św. poprzez przyjęcie Ciała Chrystusa. Podczas tej czynności trzyma patenę pod brodą. Następnie przyjmuje Krew Pańską, trzymając puryfikaterz między kielichem a brodą. Towarzyszą też temu odpowiednie modły. Następnie rozdaje Ciało Chrystusa wiernym. Można również rozdawać Krew Pańską, którą trzyma diakon. Formuła przy udzielaniu sakramentu jest taka sama, jak w Novus Ordo Miassae ryt rzymskiego. Po tym, jak wierni otrzymali Komunię św., kapłan dokonuje pierwszej ablucji pateny. Można dokonać także drugiej, lecz czyni się ją już na prawym rogu ołtarza, gdzie kapłan puryfikuje winem i wodą. Ministrant wlewający mu wino do kielicha, obmywa również jego palce. Następnie porządkuje naczynia liturgiczne i składa korporał itd. W liturgii konwentualnej podczas Komunii św. występował śpiew antyfony komunijnej, lecz w liturgii czytanej kapłan odczytuje ten werset dopiero po puryfikacji i uporządkowaniu naczyń liturgicznych. Obrzędy Komunii św. wieńczy oracja, do której kapłan wzywa, poprzez wypowiedzenie słów: ,,Oremus”. Następnie kłania się i przez chwilę modli się w milczeniu. Następnie wygłasza modlitwę po Komunii z odpowiednim zakończeniem. Jeśli odprawia się liturgię czytaną, po której będzie następowała kolejna Msza św., to obecna liturgia mszalna kończy się właśnie tą modlitwą.

Natomiast w normalnym porządku, kiedy po tej Mszy św. nie będzie się odprawiało od razu kolejnej celebracji, kapłan pozdrawia wiernych i wypowiada słowa: ,,Benedicámus Dómino” (w liturgii konwentualnej czyni to diakon). Do tego wersetu w Wielką Noc dodaje się podwójne ,,Allelúia”. Następnie celebrans odwraca się do ołtarza i po cichu odmawia modlitwę ,,Pláceat tibi”, po której całuje ołtarz, czyni ze wszystkimi znak krzyża i odchodzi.

Charakterystyka rytu

Cechą charakterystyczną rytu kartuskiego jest niewątpliwe brak przyklęknięć. Podczas celebracji Mszy św. kapłan w miejscach, w których prezbiterzy czy biskupi w rycie rzymskim przyklękają, mnisi z zakonu kartuzów jedynie się kłaniają. Z pewnością na uwagę zasługuje także brak używania kap, dalmatyk czy tuniceli przez kapłanów, diakonów czy subdiakonów (w dwóch ostatnich przypadkach to oprócz kapy) w tej formie liturgii[8]. Również słowa ,,Confiteoru” są inne niż w liturgii rzymskiej. Ciekawą, a zarazem interesującą kwestią jest także sposób okadzania darów. Dokonuje się go nieco inaczej niż w liturgii rzymskiej. Nowa Msza św. kartuska posiada również elementy rytu przejściowego z 1965 r., jak np. modlitwę do Trójcy Świętej, która wieńczy celebrację. Istotną rzeczą jest również fakt, że np. diakon w trakcie liturgii konwentualnej wykonuje swoje funkcje tylko kilka razy podczas Mszy św. i specjalnie do nich wychodzi z chóru, gdyż nie towarzyszy on przez całą Mszę św. kapłanowi. Także gesty, nawiązujące trochę do tych, które występowały w rycie karmelitańskim, są inne niż w liturgii rytu rzymskiego. Wysuwa się tutaj przede wszystkim krzyżowanie rąk czy też rozkładanie ich w formie krzyża.

Zakończenie

Rozpoczynając rok temu działalność portalu ,,Z pasji do liturgii”, założony został cel, aby przybliżać także historię liturgii. Niewątpliwym bogactwem tak historycznym, jak i liturgicznym, są ryty Kościoła tak Zachodu jak i Wschodu. Spośród rytów liturgicznych Zachodu można wymienić obrządki lokalne (jak np. ryt mozarabski), jak i zakonne, a takim jest właśnie chociażby ryt kartuski. Dzisiaj bardzo mało się mówi czy pisze na temat tej liturgii. Dlatego chcąc zapobiec tej luce, którą niestety w wielu miejscach widać, postanowiono stworzyć ten artykuł.

Dawid Makowski

Bibliografia:

Missale Cartusiense. 1981.
Pałęcki W.: Celebracja Eucharystii w zakonie kartuzów w świetle pierwszych źródeł liturgicznych wydanych po reformie trydenckiej. W: ,,Roczniki Teologiczne”. T. LXII. Z. 8. 2015 (s. 109-130).
Pietras D.: Nadzwyczajna Forma Rytu Rzymskiego. Status prawny liturgii i wspólnot. Dębogóra: Wydawnictwo Dębogóra, 2021.
Pius V: Bulla ,,Quo primum tempore”. Rzym: 1570.

Netografia:

Zakon kartuzów dzisiaj. W: ,,Kartuzi i Kartuzja Pleterje” [online] http://www.kartuzija-pleterje.si/pol/reddanes.html, [dostęp: 17.09.2021].
Carthusian Liturgy post Vaticanum II. W: ,,Cartusian” [online] https://cartusian.tripod.com/id29.html, [dostęp: 17.09.2021].
The Modern Carhusian Mass. W: ,,Psallite sapienter” [online] http://psallitesapienter.blogspot.com/2010/05/modern-carthusian-mass.html, [dostęp: 17.09.2021].

[1] Zob. Zakon kartuzów dzisiaj. W: ,,Kartuzi i Kartuzja Pleterje” [online] http://www.kartuzija-pleterje.si/pol/reddanes.html, [dostęp: 17.09.2021].

[2] Zob. Pietras D.: Nadzwyczajna Forma Rytu Rzymskiego. Status prawny liturgii i wspólnot. Dębogóra: Wydawnictwo Dębogóra, 2021, s. 51.

[3] Zob. Pałęcki W.: Celebracja Eucharystii w zakonie kartuzów w świetle pierwszych źródeł liturgicznych wydanych po reformie trydenckiej. W: ,,Roczniki Teologiczne”. T. LXII. Z. 8. 2015, s. 111.

[4] Pius V: Bulla ,,Quo primum tempore”. Rzym: 1570.

[5] Zob. Pałęcki W.: Celebracja Eucharystii w zakonie kartuzów w świetle pierwszych źródeł liturgicznych wydanych po reformie trydenckiej. W: ,,Roczniki Teologiczne”. T. LXII. Z. 8. 2015, s. 111.

[6] Zob. Carthusian Liturgy post Vaticanum II. W: ,,Cartusian” [online] https://cartusian.tripod.com/id29.html, [dostęp: 17.09.2021].

[7] Zob. The Modern Carhusian Mass. W: ,,Psallite sapienter” [online] http://psallitesapienter.blogspot.com/2010/05/modern-carthusian-mass.html, [dostęp: 17.09.2021].

[8] Zob. Pałęcki W.: Celebracja Eucharystii w zakonie kartuzów w świetle pierwszych źródeł liturgicznych wydanych po reformie trydenckiej. W: ,,Roczniki Teologiczne”. T. LXII. Z. 8. 2015, s. 112.