Rodzaje szat liturgicznych w rycie koptyjskim
Szaty liturgiczne w rycie koptyjskim są mniej ozdobne, niż w większości pozostałych rytów wschodnich, mimo bogatego wystroju świątyń. Może to wynikać z dwóch spraw. Po pierwsze, ryt koptyjski, czyli egipski, jest mocno osadzony w życiu ascetycznym, pustelniczym, monastycznym – samych biskupów wybiera się tylko spośród mnichów (w innych Kościołach wschodnich to mogą być też celibatariusze czy wdowcy). Po drugie, zasadniczo rodzimi egipscy chrześcijanie w bardzo krótkich momentach historycznych nie doznawali żadnych prześladowań ani form ucisków, co też sprzyjało pewnej zachowawczości w tych kwestiach oraz prostocie. Mimo wierności swojej tradycji, w przeciągu ostatnich dekad szaty w Prawosławnym Kościele Koptyjskim nieco uproszczono – co wydaje się być realizacją ascetycznych idei poprzednich dwóch patriarchów, tj. Cyryla VI i Szenudy III. Stosowane kolory też są w zasadzie tylko 4: biały (paschalność, czystość, Światłość, zwiastowanie Paschy i światłości jak aniołowie); czerwony (męczeńska krew i dostojeństwo); złoty (Boża chwała); ciemnogranatowy – a rzadziej czarny, skoro Chrystus zmartwychwstał (żałoba, pokajanie).
Szaty wyglądają tak samo zarówno w wariancie oryginalnym, tj. prawosławnym orientalnym (dochalcedońskim), jak i katolickim. W przypadku różnic te zostaną zaznaczone.
W bibliografii znajdują się linki, gdzie można zobaczyć zdjęcia i nagrania omawianych szat.
‘Amma (‘emma)
Nakrycie głowy zakładane na qalansuwa, tj. kaptur mniszy. W przypadku żonatego prezbitera nieco węższe i bardziej płaskie, do tego zawsze czarne – noszone poza Liturgią we wszystkich sytuacjach, poza własnym domem, co podtrzymał sobór Prawosławnego Kościoła Koptyjskiego w 1992 roku. U biskupów to bardziej forma turbanu, koloru czarnego lub białego (na Liturgii), bez spiczastego zakończenia jak w rycie syriackim. Pierwotnie to po prostu był rodzaj czapki z owiniętym wokół niej turbanem. Przypomina prezbiterom i biskupom, że choć mają oni władzę, to zawsze pozostają pod przykazaniami i władzą Boga. Nakrycie głowy całkowicie odrzucone przez Koptów katolickich. Należy też dodać, iż biskupia biała ‘amma jest nowością wprowadzoną dopiero przez papieża Szenudę III (zwierzchnika Prawosławnego Kościoła Koptyjskiego) w 1973 roku, i to ona prawie całkowicie wyparła ballin.
Kto nosi: biskup, prezbiter
Badrashil (patrashil/batraszil)
Stuła, której jedna strona jest czerwona ze złotymi zdobieniami, zaś druga strona czarna lub granatowa. Z tej pierwszej korzysta się przez większość roku, z tej drugiej od wieczoru Niedzieli Palmowej do wieczoru Wielkiego Piątku włącznie oraz na pogrzebach. Czerwień oznacza męczeństwo, ale też radość. Diakoni i archidiakoni mogą też mieć złote stuły – wśród osób ze święceniami niższymi to rzadsze, ale także czasem się zdarza.
Kto nosi: lektor i subdiakon (skrzyżowany na plecach, z przodu dwie części zwisają pionowo i równolegle względem siebie, i przewiązane są pasem na brzuchu, w poziomie; oznacza to niesie swojego krzyża i gotowość na służbę poprzez przepasanie się z przodu); diakon i archidiakon (na skos przez lewe ramię, co oznacza obmycie w Krwi Chrystusa oraz skrzydła anielskie; archidiakon stułę ma zazwyczaj nieco wyżej); diakonisa (na skos przez prawe ramię, bez złotych zdobień; funkcja jednak bliższa lektorce i rzadka)
Ballin (balien)
Biała, jedwabna chusta, która może mieć złote zdobienia (krzyże, kaligrafie), a także wszyte kamienie szlachetne. Zakładana na głowę, także na inne nakrycia głowy, jak ‘amma lub qalansuwa. Sięga aż pasa – zapinana się ją lub związuje w formie krzyża na klatce piersiowej i plecach. Niektórzy uznają to za koptyjski odpowiednik bizantyjskiego omoforionu, rzymskiego paliusza czy syriackiego masnaphto. Od kilku dekad rzadko używana.
Kto nosi: biskup
Bornos (filonon/afloniyya)
Rodzaj kapy – bez rękawów, dosyć luźna. Swoisty odpowiednik bizantyjskiego felonionu i rzymskiego ornatu. Zakładana na tonię. Złota lub biała, z czerwonymi elementami, ze zdobieniami – głównie są to krzyże. Jedna z najbardziej okazałych szat w tradycji egipskiej. Szata niebiańskiej chwały, a także przypomnienie o Bożej trosce, która otacza Swego sługę. Wariant biskupi posiada więcej detali, do tego na poziomie klatki piersiowej umieszcza się jedwabny lub lniany pasek, który spina kapę z przodu; to wskazuje na potrzebę czujności hierarchów i arcypasterską rolę w Kościele. Zakłada się ją na początku Boskiej Liturgii, co ma przypominać kapłanowi o odpowiedzialności za owce, także zagubione. Jednak na początku Liturgii Wiernych duchowny zdejmuje tę szatę na znak czci dla Naczelnego Pasterza, tj. Jezusa Chrystusa – tego zwyczaju raczej nie zachowują katoliccy Koptowie. Należy tu też podkreślić, iż prezbiter przywdziewa bornos tylko na większe uroczystości.
Kto nosi: prezbiter, biskup
Hagr (musallas/muharim)
Palica w rytach bizantyjskim i syriackim. Kawałek materiału w kształcie rombu, z wyhaftowanym krzyżem lub ikoną, noszony na biodrze, przyczepiony do ballin. Symbolizuje miecz duchowy. Pierwotnie noszona przez biskupów oraz ojców duchowych-spowiedników, czyli podobnie jak w części tradycji lokalnych rytu bizantyjskiego. Obecnie zakładana tylko przez hierarchów, a i to nie zawsze.
Kto nosi: biskup
Iskim
Czarna szata codzienna, odpowiednik schimy w rycie bizantyjskiej. I, podobnie jak w ni, także wyróżnia się schimę małą i dużą – ta druga ma wyhaftowanych 12 krzyży, i jest przeznaczona dla mnichów zaawansowanych duchowo: m. in. codziennie muszą przeczytać wszystkie psalmy obok recytacji wszystkich nabożeństw cyklu dobowego i zrobić 500 pełnych pokłonów do ziemi ze znakiem krzyża. Iskim przewiązana jest czarnym, skórzanym pasem. Oznacza śmierć dla świata.
Nowicjusze noszą szaty – razem z prostymi czapkami – najpierw niebieskie, a potem białe, zaś nowicjuszki szare.
Kto nosi: mnich, mniszka
Krzyż pektoralny
Krzyż noszony na klatce piersiowej, drewniany lub ze skórzanymi węzłami, może być z ikoną.
Kto nosi: prezbiter, biskup
Krzyż ręczny
Trzymany w trakcie kazań czy używany do błogosławieństwa. Może być drewniany lub z materiałów szlachetnych.
Kto nosi: prezbiter, biskup
Mitra (tag)
Ma dwie formy. Pierwsza jest taka, jak w rycie bizantyjskim. W kształcie korony, z ikonami świętych, zwieńczona krzyżem. Złota, biała lub czerwona. Drugi wariant – niestosowany przez katolickich Koptów – to właściwie biała ‘amma, tyle że ze zdobieniami i ikonami świętych. Nawiązuje do władzy i łaski hierarchy, ale także korony cierniowej Zbawiciela. Zakładana na Boską Liturgię. Ze względu na szacunek dla Króla Królów, zdejmowana w trakcie czytania Ewangelii i na początku Liturgii Wiernych – wówczas zastępuje się ją innym nakryciem, qalansuwa koloru białego; zwyczaj ten został zarzucony przez katolickich Koptów.
Kto nosi: biskup
Narękawniki (epimanikia/akmam)
Dwa kawałki materiału zakładane na nadgarstki podobnie, jak w rytach wschodnich. Przeważnie złote. Mają ułatwiać manewry rękoma, by tunika nie zawadzała. Według tradycji służy też wycieraniu łez. Obecnie stosowane raczej na większe okazje.
Kto nosi: prezbiter, biskup
Pas (mintaqa/zunnar)
Zawiązany na biodrach, biały lub złoty, nawiązuje do Ap 1,13. Przypomina kapłanowi, że zawsze powinien być gotowy do pracy w winnicy Chrystusa. Obecnie zakładany na znaczniejsze uroczystości.
Kto nosi: prezbiter, biskup
Pastorał (‘akaz/‘asa/piarvot)
Ma dwie formy: jedna przeznaczona na nabożeństwa, a druga poza nimi, np. do sytuacji oficjalnych. W obydwu przypadkach identyczne z tymi w rycie bizantyjskim i syriackim/
Pierwsza forma jest z dwoma głowami wężów, pomiędzy którymi znajduje się krzyż. Nawiązuje to do Lb 21,4-9 i J 3,14 (praobraz Krzyża w postaci wywyższenia węża na pustyni przez Mojżesza); Mt 10,16 (Oto Ja was posyłam jak owce między wilki. Bądźcie więc roztropni jak węże, a nieskazitelni jak gołębie!). Przeważnie złoty, na rączce może być umieszczony biały lub czerwony materiał z wyhaftowanym krzyżem – podobnie, jak to czasem bywa w rycie bizantyjskim.
Poza nabożeństwami to czarna laska zwieńczona podłużną głową wykonaną ze złota lub srebra. Nawiązuje do tych słów: Twoje potężne berło niech Pan rozciągnie z Syjonu: «Panuj wśród swych nieprzyjaciół! (Ps 110/111,2).
Biskup może posługiwać się pastorałem tylko na terenie swojej diecezji oraz poza nią, jeśli lokalny ordynariusz mu na to błogosławi. Biskupi też nie powinni trzymać pastorałów w obecności papieża/patriarchy aleksandryjskiego (Prawosławny Kościół Koptyjski, jak i Katolicki Kościół Koptyjski).
Kto nosi: biskup
Sadra (sedrah)
Stuła prezbitera i biskupa. Dosłownie oznacza klatkę piersiową – wzorowana na szacie Aarona. Przypomina kapłanowi, że nosi na swych ramionach powierzoną mu trzodę niczym Chrystus. Podobnie jak w innych rytach wschodnich, jest to długi i bardzo szeroki pasa przewieszany przez głowę, który sięga do kostek. Może też przybrać formę – znowuż, podobnie jak w pozostałych wschodnich obrządkach – dwóch pasów średniej szerokości, ściśle ze sobą złączonych. Biały lub złoty, niekiedy czerwony, ze zdobieniami. Przeważnie ma wyhaftowane krzyże i/lub jakąś ikonę. Na biskupiej stule niekiedy umieszcza się wizerunki 12 apostołów. Na Wielki Tydzień oraz pogrzeb jest przewidziany wariant czarny. U Koptów katolickich bywa też wyhaftowany symbol „IHS”. W przeciwieństwie do innych rytów, ta stuła nie jest wymagana do sprawowania wszystkich nabożeństw i czynności liturgicznych – niektórzy duchowni zakładają ją tylko na większe uroczystości.
Kto nosi: prezbiter, biskup
Shamla
Biała chusta zakładana na Liturgię, przewiązywana na głowie. Jej dłuższy koniec opada na plecach, zaś dużo krótszy na klatkę piersiową. Raczej nieużywana przez katolickich Koptów.
Kto nosi: hieromnich (prezbiter-mnich), prezbiter-celibatariusz
Talliq (telig/teleeg)
Grube, białe skarpetki, zazwyczaj z wełny – albowiem do części ołtarzowej, czyli miejsca świętego, nie można wchodzić w butach, zgodnie z Księgą Wyjścia. Niekiedy osoby ze święceniami niższymi czy mnisi zostają w zwykłych skarpetkach lub posługują na bosaka. Również pobożni świeccy, wchodząc do cerkwi, zdejmują obuwie, zostając na bosaka lub w skarpetkach – niezależnie od płci. W przypadku Koptów katolickich, zwyczaj nie zawsze zachowywany – zdarzają się kapłani celebrujący w butach nawet w części ołtarzowej.
Kto nosi: lektor, psalmista, subdiakon, diakon, prezbiter, biskup
Taylassan (taylasan)
Nakrycie głowy na Boską Liturgię. Ma przypominać o duchowej czujności i skupieniu umysłu w trakcie nabożeństwa (1 Tes 5,8). Białe lub złote, z wyhaftowanym krzyżem (koloru złotego i/lub czerwonego) z przodu i z tyłu. Przypomina łacińską mitrę, z jego tyłu zwisa dłuższy pas, co z kolei może kojarzyć się z humerałem. W przeszłości to nakrycie miało formę bliższą turbanowi, gdzie tył był nieco bardziej opadający. Kształt się zmienił z biegiem czasu, by nawiązywał bardziej do korony, co z kolei dodało symbolikę chwałę i honor kapłana w trakcie sprawowania Boskiej służby.
Kto nosi: żonaty prezbiter
Tonia
Najbardziej podstawowa szata w rycie koptyjskim, zakładana na wszystkie nabożeństwa. Tunika, białego koloru, który symbolizuje czystość sług Bożych i Bożą Światłość. Ma wyszyty na piersiach oraz plecach spory krzyż złoty i/lub czerwony, okazyjnie niebieski. Niekiedy tych krzyży jest więcej. Może pojawić się też wyszyta ikona np. Chrystusa, Bogurodzicy czy jakiegoś świętego.
Osoby wyświęcone mogą nosić czarną tunikę (sutannę) poza nabożeństwami, a prezbiterzy są do tego zobowiązani. W przypadku katolickich Koptów bywa stosowanie stroju krótkiego, a także sutann kroju rzymskiego, zarówno wśród prezbiterów, jak i biskupów.
Kto nosi: psalmista i psalmistka (psalmistki są dosyć rzadkie w rycie koptyjskim – zarówno wśród prawosławnych, jak i katolików), lektor, subdiakon, diakon, prezbiter, biskup
Qalansuwa
Kaptur ściśle przylegający do głowy z sześcioma złotymi krzyżami z prawej i lewej strony (symbol 12 apostołów) i większym krzyżem pośrodku oznaczającym Jezusa Chrystusa. Koloru czarnego, na Boską Liturgię hieromnisi zakładają białą wersję. Ma za zadanie chronić przed złem. U Koptów katolickich wśród mnichów i biskupów zastąpiona kłobukiem z rytu bizantyjskiego – czarnym lub białym. Szczególną odmianą tego kaptura jest qaslah, która jest wysoka, spiczasta i z ozdobami, przeznaczona tylko dla biskupów. Obecnie qaslah już nikt nie nosi – ostatnim, który ją zakładał, był papież aleksandryjski (zwierzchnik Prawosławnego Kościoła Koptyjskiego) Cyryl VI, zm. w 1971 roku.
Kto nosi: mnich, mniszka (pod dodatkową czarną chustą), biskup
Należy jeszcze dodać, iż diakon może nosić białą, wełnianą czapkę ściśle przylegającą do głowy, zaś archidiakon – okrągłą, wyższą czapkę, nie spiczastą, złotą lub białą, zwieńczoną złotym krzyżem.
Katoliccy koptyjscy hierarchowie, podobnie jak rzymscy, noszą na ręce biskupi pierścień. Do tego czasem zakładają engolpion – to jest duży wisior z ikoną – który jest stosowany w innych rytach wschodnich, ale raczej nie w prawosławnej wersji egipskiego obrządku.
Dominika Kovačević-Younes
Bibliografia:
- Antonios Maqar Ibrahim, مقارنة بين القداس الماروني والقداس القبطي – الجزء الثالث, http://coptcatholic.net/%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%A9-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%AF%D8%A7%D8%B3-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%86%D9%8A-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%AF%D8%A7%D8%B3-%D8%A7%D9%84/ [04.10.2024].
- Celebrating in sacred attire, https://www.youtube.com/watch?v=BSoUf5IkHyI [04.10.2024].
- Deaconship Ranks, Responsibilities, and Ordination Guidelines, https://www.stmarystmark.ca/download/hgsd/DeaconshipRanksResponsibilitiesandOrdinationGuidelines.pdf [04.10.2024].
- Nevein Girgis, الملابس الكهنوتية w: Bulletin of Abba Athanasius for Christian Studies, Issue 3, January 2020.
- On the priesthood. The Sacrament, its Ranks, and Vestments, https://lacopts.org/wp-content/uploads/2013/05/YSC-2013-Jr-High-Priesthood.pdf [04.10.2024].
- Radwa Mahmoud Mostafa, Monastic headdresses in Coptic art: qaslah or qalansuwa? An iconographical study on Coptic artifacts from the 10th till the 18th century, w: Research Journal on the Faculty of Tourism and Hotels Mansoura University, issue no. 12, December 2022, part2, https://mkaf.journals.ekb.eg/ article_298375_0d2e90ea56e928a4f6a121e35346e416.pdf [04.10.2024].
- تعرف على الملابس الكهنوتية ومدلولاتها في طائفة الاقباط الأرثوذكس/, https://www.youtube.com/watch?v=QyAFa6T5fDQ [04.10.2024].
- قداس عيد الميلاد المجيد للأقباط الكاثوليك من كاتدرائية القديسة العذراء مريم بمدينة نصر – القاهرة, https://www.youtube.com/watch?v=PKAZdflOZio [04.10.2024].
- ما هي الملابس التي يستخدمها الكاهن في القداس الإلهي؟ وإلى أي شيء ترمز؟ وهل هناك فرق بين ملابس الكاهن المتزوج والكاهن الراهب؟,, https://st-takla.org/books/anba-metaos/ritual-questions/18.html [04.10.2024].
