Celebracja święceń w sakramentarzu gelazjańskim

Zagłębiając się w kolejne etapy historii święceń, nie sposób ominąć celebracji święceń – wraz z jej modlitwami – obecnej w sakramentarzach, czyli pierwszych księgach, które zawierały modlitwy przy sprawowaniu różnych obrzędów liturgicznych. W poniższym artykule zostanie zwrócona uwaga na sakramentarz gelazjański. Księga ta była szczególnie znana w Galii, przez co stała się swoistą podstawą rytów gallikańskich.

O święceniach w sakramentarzu w ogólności

Sakramentarz gelazjański w części poświęconej święceniom w ogólności przedstawia kilka ważnym informacji dla badacza dziejów historii święceń. Już na samym początku jest zawarta informacja, że przy udzielaniu święceń należy zachowywać odstępy czasowe. Ten, kto wstąpił do hierarchii kościelnej jako dziecko, powinien pozostać w stopniu lektora do wieku dwudziestu lat. Jeśli zaś ktoś wstępuje do hierarchii kościelnej po chrzcie, gdy jest już dorosły, to powinien przez pięć lat znajdować się albo między lektorami, albo między egzorcystami. Dopiero później może awansować na akolitę lub subdiakona. Każdy akolita i subdiakon musiał piastować swój urząd m.in. cztery lata. Po upływie czterech lat służby mógł przystąpić do diakonatu, jeśli na to zasłużył. Każdy diakon musiał wypełniać swoją służbę przez co najmniej pięć lat. Następnie mógł przystąpić do prezbiteratu. Natomiast niektórzy spośród prezbiterów, gdy cechowała ich świętość życia i czynienie dobra, mogli ze swego stopnia awansować do stanu biskupiego. Jednakże do świętych stanów nie mógł przystąpić żaden bigamista lub człowiek odbywający pokutę, lub ukarany przez władzę Kościoła.

Schemat obrzędów święceń

Zanim zostanie przedstawiony dość szczegółowy schemat obrzędów święceń w myśl prezentowanego dokumentu, warto poznać główne cechy charakterystyczne celebracji ukazanych w tej księdze:

1. Sakra biskupia polegała na nałożeniu kodeksu Ewangelii na głowę wyświęcanego, nałożeniu rąk przez wszystkich obecnych biskup i błogosławieństwie wykonanym przez głównego konsekratora. Wymagano także m.in. dwóch innych współkonsekratorów.
2. Święcenia prezbiteratu polegały na nałożeniu rąk przez biskupa na wyświęcanych i błogosławieństwie uczynionym przez szafarza święceń.
3. Święcenia diakonatu polegały na nałożeniu rąk, którego dokonywał jedynie biskup i błogosławieństwie uczynionym przez szafarza święceń.
4. Święcenia subdiakonatu polegały na przekazaniu pustej pateny i pustego kielicha przez biskupa wyświęcanemu oraz na przekazaniu ampułki z wodą i zestawu do lavabo przez archidiakona.
5. Święcenia akolitatu polegały na przekazaniu lichtarza ze świecą od archidiakona i ampułek z winem i wodą od biskupa.
6. Święcenia egzorcystatu polegały na wręczeniu przez biskupa księgi egzorcyzmów tym, którzy są wyświęcani.
7. Święcenia lektoratu polegały na przekazaniu kodeksu lekcji.
8. Święcenia ostiariatu polegały na przekazaniu kluczy i poinstruowaniu wyświęcanych przez archidiakona o tym, jak należy troszczyć się o kościół.
9. Przekazanie posługi psalmisty polegało na błogosławieństwie, którego dokonywał prezbiter.

Przepisy obrzędowe i ceremonia święceń

Przepisy sakramentarza wskazują na to, że święceń udzielano w pierwszym, czwartym, siódmym i dziesiątym miesiącu. Celebracja święceń zawsze miała miejsce w sobotę, podczas której występowało dwanaście lekcji lub w święto św. Piotra. Święceń udzielano podczas Mszy św., po tym, jak odczytano antyfonę introitu. Wówczas bowiem biskup wygłaszał w stronę ludu wezwanie: ,,Z pomocą Pana Boga i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa”[1]. Następnie zaś ponownie wygłaszał to wezwanie, lecz dodawał do niego te słowa: ,,Wybieramy do święceń diakonatu lub prezbiteratu tego subdiakona lub diakona na tytuł jego. Jeśli więc ktoś ma coś przeciwko tym mężczyznom, niech dla Boga i przed Bogiem z wiarą wystąpi i powie. Niech jednak będzie świadomy swojej komunii”[2]. Po chwili przerwy, wszyscy zaczynali modlić się oracją Kyrie eleison wraz z litanią. Gdy zakończono tę modlitwę, wybrani podchodzili do krzesła biskupiego, szafarz błogosławił ich, a następnie wybrani wracali na swoje miejsca. Wszyscy stali w swoim stanie hierarchicznym i przyjmowali błogosławieństwo. Zakończenie modlitwy błogosławieństwa słowami: ,,Per Dominum…”, było potrzebne w czwartym i dziesiątym miesiącu. Sakramentarz gelazjański posiadał także jasno określone modlitwy formularza Mszy św. święceń. Natomiast podczas kanonu mszalnego, w części Hanc igitur widniała prośba za tych, którzy przystąpili do diakonatu lub prezbiteratu[3]. Warto wspomnieć także o tym, że istniał również formularz Mszy związanej z konsekracją biskupią.

Modlitwy święceń

Każde święcenie (poza akolitatem) spośród tych, które znajdowały się w sakramentarzu, posiadało swoją własną modlitwę błogosławieństwa. Poniżej zostały one przytoczone w swej oryginalnej wersji:

1. Sakra biskupia:

Wezwanie do modlitwy oraz prośba o przyjęcie modlitwy: Oremus, dilectissimi nobis, ut his viris ad utilitatem ecclesiae provehendis benignitas omnipotentis Dei gratiae suae tribuat largitatem (Per Dominum…). Exaudi, Domine, supplicum preces, ut quod nostro gerendum est ministerio tua potius virtute firmetur (Per Dominum…). Propitiare, Domine, supplicationibus nostris, et inclinato super hos famulos tuos comu gratiae sacerdotalis benedictionis tuae in eos effunde virtutem (Per Dominum…).

Modlitwa konsekracyjna: Deus honorum omnium, Deus omnium dignitatum quae gloriae tuae sacris famulantur ordinibus; Deus qui Moysen famulum tuum secreti familiaris affatu inter caetera cae lestis documenta culturae de habitu quoque indumenti sacerdotalis instituens, electum Aaron mystico amictu vestiri inter sacra iussisti, ut intelligentiae sensum de exemplis priorum caperet secutura posteritas, ne eruditio doctrinae tuae ulli deesset aetati, quum et apud veteres reverentiam ipsa significationum species obtineret, et apud nos certiora essent experimenta rerum quam aenigmata figurarum. Illus namque sacerdotii anterioris habitus nostrae mentis ornatus est, et pontificalem gloriam non iam nobis honor commendat vestium sed splendor animarum, quia et illa quae tunc camalibus blandiebantur obtutibus, ea potius quae in ipsis erant intelligenda poscebant. Et idcirco [his] famulis tuis, quos ad summi sacerdotii ministerium elegisti hanc, quaesumus, Domine, gratiam largiaris, ut quidquid illa velamina in fulgore auri, in nitore gemmarum, in multimodi operis varietate signabant, hoc in horum moribus actibusque clarescat. Comple, Domine, in sacerdotibus tuis mysterii tui summam, et omamentis totius glorificationis instructos caelestis unguenti fluore sanctifica. Hoc, Domine, copiose in eorum caput influat, hoc in oris subiecta decurrat, hoc in totius corporis extrema descendat, ut tui Spiritus virtus et interiora horum repleat et exteriora circumtegat. Abundet in his constantia fidei, puritas dilectionis, sinceritas pacis. Sint speciosi munere tuo pedes homm ad evangelizandum pacem, ad evangelizanduin bona tua. Da eis, Domine, ministerium reconciliationis in verbo, et in factis, et in virtute signorum et prodigiorum. Sit sermo eorum et praedicatio non in persuasibilibus humanae sapientiae verbis, sed in ostensione Spiritus et virtutis. Da eis, Domine, claves regni caelorum : utantur, nec glorientur potestate, quam ribuis in aedificationem, non in destructionem. Quodcumque ligaverint super terram sit ligatum et in caelis, et quodcumque solverint super terram sit solutum  et in caelis. Quorum detinuerint peccata, detenta sint; et quorum dimiserint, tu dimittas. Qui benedixerit [eis], sit benedictus; et qui maledixerit eis, maledictionibus repleatur. Sint fideles servi [et] prudentes, quos constituas tu, Domine, super familiam tuam, ut dent illis cibum in tempore necessario; ut exhibeant omnem hominem perfectum. Sint sollicitudine impigri, sint ispiritu ferventes. Odiant superbiam; diligant veritatem, nec eam unquam deserant aut lassitudine aut timore superati. Non ponant lucem tenebras, nec tenebras lucem; non dicant malum bonum, nec bonum malum. Sint sapientibus [et insipientibus] debitores, et fructum de profectu omnium consequantur. Tribuas eis, Domine, cathedram episcopalem ad regendam ecclesiam tuam et plebem universam. Sis eis auctoritas [sis eis potestas, sis eis firmitas]; multiplices super eos benedictionem et gratiam tuam, ut ad exorandam semper misericordiam tuam tuo munere idonei, tua gratia possint esse devoti (Per Dominum…).

2. Święcenia prezbiteratu:

Słowa wezwania do modlitwy: Oremus, dilectissimi, Deum Patrem omnipotentem, ut super famulos suos, quos ad presbyterii munus elegit. caelestia dona multiplicet, et quae eius dignatione suscipiunt eius exequantur auxilio (Per Dominum…).

Prośba o wysłuchanie błagalnego wołania: Exaudi nos, Deus salutaris noster, et super hos famulos tubs benedictionem sancti Spiritus et gratiae sacerdotalis effunde virtutem, ut quos tuae pietatis aspectibus offerimus consecrandos perpetua muneris tui largitate prosequaris (Per Dominum…).

Modlitwa konsekracyjna: Consecratio, Domine sancte, Pater omnipotens, aeteme Deus, honorum omnium dignitatum quae tibi militant distributor , per quem proficiunt universa, per quem cuncta fir- mantur, amplificatis semper in melius naturae rationalis incrementis per ordinem congrua ratione dispositum : unde sacerdotales gradus, et officia Levitarum sacramentis mysticis instituta creverunt, ut, quum pontifices summos regendis populis praefecisses, ad eorum societatis et operis adiumentum sequentis ordinis viros et secundae dignitatis eligeres. Sic in eremo per Ixx virorum pru- dentium mentes Moysi spiritum propagasti, quibus ille adiutoribus usus in populo innumeras multitudines facile gubernavit Sic et Eleazaro et Ithamar filiis Aaron patemae plenitudinis abundantiam transfudisti, ut ad hostias salutares [et frequentioris] officii sacramenta sufficeret meritum sacerdotum. Hac providentia Domine apostolis Filii tui doctores fidei comites addidisti, quibus illi orbem totum secundis praedicatoribus impleverunt. Quapropter infirmitati quoque nostrae, Domine, quaesumus, haec adiumenta largire, qui quanto magis fragiliores sumus tanto iiis plurius indigemus. Da, quaesumus, omnipotens Pater, in hos famulos tuos presbyterii dignitatem : innova in visceribus eorum spiritum sancti- tatis, ut acceptum a te, Deus, secundum meriti munus obtineant censuramque morum exemplo suae conver- sationis insinuent”. Sint providi cooperatores nostri ordinis; luceat in eis totius forma iustitiae, ut bonam rationem dispensationis sibi creditae reddituri aeternae beatitudinis praemia consequantur (Per Dominum…).

Włączenie wyświęcanych do grona kapłańskiego: Sit nobis, fratres, communis oratio ut hi qui in adiutorium et utilitatem vestrae salutis eligntur presbyteratus benedictionem divini indulgentia muneris consequantur, ut sancti Spiritus sacerdotalia dona privilegio virtutum ne impares loco deprehendantur obtineant. Per suum (Per Dominum…).

Modlitwa błogosławieństwa: Sanctificationum omnium auctor, cuius vera consecratio, cuius plena benedictio est, tu, Domine, super hos famulos tuos quos presbyterii honore dedicamus, manum tuae benedictionis infunde, ut gravitate actuum et censura vivendi probent se esse seniores, his  instituti disciplinis, quas Tito et Timotheo Paulus exposuit, ut in lege tua die ac nocte, omnipotens meditantes, quod legerint credant, quod crediderint doceant, quod docuerint imitentur; iustitiam, constantiam, misericordiam, fortitudinem in se ostendant, et exemplo probent, admonitionem confirment, ut purum atque immaculatum ministerii tui donum custodiant, et per obsequium plebis tuaecorpuset sanguinem Filii tui immaculata benedictione transforment, et inviolabili caritate in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi, in die iustitiae et aeterni iudicii conscientia pura, fide plena, Spiritu sancto pleni persolvant (Per Dominum…).

Konsekracja dłoni: Consecrentur manus istae per istam unctionem et nostram benedictionem, ut quaecumque benedixerint, benedicta sint, et quaecumque sanctificaverint, sanctificentur (Per Dominum…).

3. Święcenia diakonatu:

Słowa wezwania do modlitwy: Oremus, dilectissimi, Deum Patrem omnipotentem ut super hos famulos suos quos ad officium diaconatus vocare dignatur, benedictionem gratiae suae clementer effundat, et consecrationis adultae propitius dona conservet.

Prośba o wysłuchanie modlitwy: Oremus. Domine Deus preces nostras clementer exaudi, et quae nostro gerenda sunt servitio tuo benignus prosequaris auxilio, et quos sacris ministeriis exequendis pro nostra intelligentia credimus offerendos tua potius electione lustifices.

Modlitwa konsekracyjna: Adesto, quaesumus,omnipotens Deus, honorum dator, ordinum distributor, officiorumque dispositor, qui in te manens innovas omnia, et cuncta disponis per Verbum, Virtutem, Sapientiamque tuam lesum Christum Filium tuum, Dominum nostrum, sempitema providentia praeparas, et singulis quibusque temporibus aptanda dispensas: cuius corpus, ecclesiam tuam, caelestium gratiarum varietate distinctam, suorumque connexam discretione membrorum, per legem totius mirabilem compagis unitam, in augmentum templi tui crescere dilatarique largiris, sacri muneris servitutem trinis gradibus minis- trorum nomini tuo militare constituens: electis ab initio Levi filiis, qui mysticis operationibus domus tuae fidelibus excubiis permanentes, haereditatem benedictionis aeternae sorte perpetua possiderent. Super hos quoque famulos tuos, quaesumus, Domine, placatus intende, quos tuis sacris servituros in officium diaconii suppliciter dedicamus. Et nos quidem tanquam homines divini sensus et summae rationis ignari horum vitam quantum possumus aestimamus. Te autem Domine, quae a nobis sunt ignota non transeunt, te occulta non fallunt. Tu cognitor peccatorum, tu scrutator es animarum : tu veraciter in eis cadeste potes adhibere iudicium et velut indignis donare quae poscimus. Emitte in eos, quaesumus, Domine Spiritum sanctum, quo in opus ministerii fideliter exequendi munere septiformis tuae gratiae roborentur. Abundet in eis totius forma virtutis, auctoritas modesta, pudor constans innocentiae et spiritalis observantia disciplinae: in moribus [eorum] praecepta tua fulgeant, ut suae castitatis exemplo imitationem sanctae plebis acquirant, et bonum conscientiae testimonium praeferentes in Christo firmi et stabiles perseverent, dignisque successibus de inferiore gradu per gratiam tuam potiora capere mereantur (Per Dominum…).

Włączenie wyświęcanych do urzędu diakońskiego: Commune votum communis oratio prosequatur, ut hi totius ecclesiae prece qui in diaconatus ministerio praeparantur Leviticae benedictionis [ordine clarescant] et spiritali conversatione praefulgentes gratia sanctificationis eluceant (Per Dominum…).

Modlitwa błogosławieństwa: Domine sancte, spei, fidei, gratiae et profectuum munerator, qui in caelestibus et terrenis angelorum ministeriis ubique dispositis per omnia elementa voluntatis tuae diffundis affectum, hos quoque famulos tuos speciali dignare [illustrare] aspectu; ut tui obsequiis expediti sanctis altaribus ministri puri accrescant, et indulgentia puriores  eorum gradu, quos apostoU tui in septenarium numerum, beato Stephano duce atque praevio, Spiritu sancto auctore elegenint, digni existant, et virtutibus universis, quibus tibi servire oportet instructi complaceant (Per Dominum…).

4. Święcenia subdiakonatu:

Wezwanie do modlitwy: Oremus Deum ac Dominum nostrum, ut super servum suum, nomine Illum quem ad subdiaconatus officium evocare dignatus est, infundat benedictionem et gratiam suam: in conspectu suo fideliter serviens, destinata sanctis praemia consequatur (Per Dominum…).

Modlitwa błogosławieństwa: Domine sancte, Pater omnipotens, aeterne Deus, benedicere digneris famulum tuum hunc, nomine Illum quem ad subdiaconatus officium dignatus es eligere, ut eum sacrario tuo sancto strenuum sollicitumque caelesti militiae instituas; et sanctis altaribus fideliter subministret, et requiescat super eum spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis ; repleas eum spiritu timoris tui, ut eum ministerio divino confirmes, ut obediens atque dicto parens tuam gratiam consequatur (Per Dominum…).

5. Święcenia egzorcystatu:

Wezwanie do modlitwy: Deum Patrem omnipotentem supplices deprecemur, ut hunc famulum suum nomine lUum benedicere dignetur in officium exorcistae, ut sit spiritalis imperator ad abiciendos daemones de corporibus obsessis cum omni nequitia eorum multiformi (Per Dominum…).

Modlitwa błogosławieństwa: Domine sancte, Pater omnipotens, aeteme Deus, benedicere digneris famulum tuum hunc, nomine Illum in officio exorcistae, ut per impositiones manuum et oris officium eum eligere digneris, et imperium habeat spirituum immundorum coercendo et probabilis sit medicus ecclesiae tuae, gratiae curationum virtute confirmatus (Per Dominum…).

6. Święcenia lektoratu:

Wezwanie do modlitwy: Eligunt te fratres tui, ut sis lector in domo Dei tui: et agnoscas offidum tuum ut impleas illud: potens est enim Deus, ut aieat tibi gratami.

Modlitwa błogosławieństwa: Benedictio Lectoris. Domine sancte, Pater omnipotens aeteme Deus, benedicere digneris hunc famulum tuum nomine Illum in officio lectoris, ut assiduitate lectionum distinctus atque ornatus, curis modulis spiritali devotione resonet ecclesiae (Per Dominum…).

7. Święcenia ostiariatu:

Wezwanie do modlitwy: Deum Patrem omnipotentem suppliciter deprecemur, ut hunc famulum suum, nomie Illum  benedicere dignetur, quem in officium ostiarii eligere dignatus est ; ut sit ei fidelissima cura in diebus ac noctibus ad distinctionem horarum certarum ad invocandum nomen Domini (Per Dominum…).

Modlitwa błogosławieństwa: Domine sancte, Pater omnipotens, aeteme Deus, benedicere digneris hunc famulum tuum ostiarium, nomine Illum, ut inter ianitores ecclesiae paret obsequia, et inter electos tuos partem mereatur habere mercedis (Per Dominum…).

Stopnie niższe, poza subdiakonem, posiadały również jasno określone słowa formy święceń, były to następujące zdania:

1. Accipiat et urceolum vacuum ad suggerendum vinum in eucharistia corporis Christe (forma święceń akolitatu).
2. Accipe et commenda, et habeto potestatem imponendi manum super energumenum, sive baptizatum sive catechumenum (forma święceń egzorcystatu).
3. Accipe et esto verbi Dei delator habitu rus, si fideliter et utiliter impleveris officium, partem cum his qui verbum Dei ministraverunt (forma święceń lektoratu).
4. Sic age, quasi redditurus Deo rationem pro his rebus quae istis clavibus recluduntur (forma święceń ostiariatu).
5. Vide ut quo ore cantas, corde credas, et quo corde credit operibus probes (słowa kierowane do psalmistów przez prezbitera).

Czytając słowa będące formą święceń niższych i posługi kantora, można zauważyć, że w przypadku akolitatu, egzorcystatu i ostiariatu są one tożsame z tymi, które występują w Pontificale Romanum 1961-1962[4].

***

Powyższa analiza sakramentarza gelaziańskiego ukazuje wygląd ceremonii święceń na początku średniowiecza. Dzięki zagłębieniu się w kolejne dzieło, które jest kolejnym etapem historii święceń, można zaobserwować powolne rozbudowywanie obrzędów święceń, które swój szczyt znajdzie Pontyfikale wydanym po Soborze Trydenckim (1545-1563).

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Pontificale Romanum. Editio typica. Libreria Editrice Vaticana: 1961-1962.
2. The Gelasian Sacramentary. Liber sacramentorum romanae ecclesiae. Wilson H. A. Oxford: 1894.

[1] Tłum. własne.

[2] Tłum. własne.

[3] Istniało kilka formularzy z modlitwami święceń.

[4] Zob. Pontificale Romanum. Editio typica. Libreria Editrice Vaticana: 1961-1962, s. 25. 28.