Kalendarze rytów wschodnich (Cz. I)

WSTĘP

We wszystkich rytach wschodnich istnieją dwa podstawowe cykle: paschalny, czyli gdzie dane święta i dni postne zależą od paschaliów, tj. wyliczenia daty Paschy Chrystusowej (święta Zmartwychwstania) oraz stały, czyli według stałych dat. W ramach stałych dat mogą być święta ruchome niezależne od Paschy, np. niedziele przed Bożym Narodzeniem czy niektóre Soboty Rodzicielskie (dni szczególnych modlitw za zmarłych).

W kwestii wyliczania dat, zasadniczo stosowane są aż trzy kalendarze, zależnie od danej wspólnoty:

1. Gregoriański – czyli taki sam odnośnie paschaliów i dat stałych, co w Kościele rzymskokatolickim.
2. Starojuliański, inaczej juliański albo „stary styl” – zachowuje starożytne paschalia (różne od tych po reformach papieża rzymskiego Grzegorza XIII) i jego daty opóźniają się w tym stuleciu względem gregoriańskiego o 13 dni, zaś w przyszłym wieku ta różnica będzie wynosić już 14 dni. Stąd np. choć Objawienie Pańskie jest obchodzone 6 stycznia, to dla wspólnot posługujących się tym kalendarzem 6 stycznia wypada obecnie 19 stycznia.
3. Neojuliański, inaczej „nowy styl” – zachowuje starożytne paschalia, ale daty stałe ma jak w kalendarzu gregoriańskim. De facto to kalendarz bardziej dokładny od gregoriańskiego, ale różnica w datach stałych będzie dostrzegalna dopiero za kilka wieków.

Każdy ryt cechuje bogactwo poszczególnych cykli – ze względów praktycznych zostaną tu podane tylko pewne ogólne ramy, które mają za zadanie ułatwić zachodniemu chrześcijaninowi odnajdywanie się w poszczególnych świętach i postach danych rytów wschodnich.

RYT BIZANTYJSKI

Poniższy opis zasadniczo dotyczy zarówno Kościołów prawosławnych, jak i greckokatolickich.

Kalendarz

Wśród Kościołów prawosławnych posługującym się tym rytem najpopularniejszym kalendarzem jest neojuliański; część Kościołów prawosławnych posługuje się kalendarzem starojuliańskim a tylko jeden – fiński – gregoriańskim. Jednakże bywa, iż choć dany Kościół w większości parafii stosuje stary styl, to ma też wspólnoty nowostylne (np. polska Cerkiew), i na odwrót: dany Kościół może być nowostylny, a mieć niektóre wspólnoty starostylne (np. Cerkiew amerykańska, w skrócie OCA). Kościoły greckokatolickie sui iuris, w zależności od wspólnoty, także posługują się albo kalendarzem gregoriańskim, albo starojuliańskim, albo neojuliańskim (najrzadziej). Datowanie jest od „stworzenia świata”, tzn. 1 września 2021 zaczął się 7530 rok.

Początek roku liturgicznego: 1 września

Cykl paschalny

Rozpoczyna się Przedpościem, które trwa 4 niedziele, aczkolwiek przed nim są jeszcze dwie lub trzy (w zależności od lokalnej tradycji) niedziele przygotowawcze, które mają własne czytania. Przedpoście ma już własną hymnografię i reguły postne, a nie tylko czytania. Potem następuje 40 dni Wielkiego Postu – zaczyna się w Czysty Poniedziałek, a kończy w Piątek Palmowy wieczór. Po tym są dwa świąteczne dni: Sobota Wskrzeszenia Łazarza oraz Niedziela Palmowa. Po tych następuje Wielki Tydzień. Wielki Post, Sobota Łazarza, Niedziela Palmowa i Wielki Tydzień to Święte Posty. Okres od Przedpościa do Wielkiej Soboty włącznie to Triod Postna.

Wielki Tydzień jest zwieńczony Paschą – Świętem Świąt – która wybija się ponad wszystkie święta i cykle. Okres Paschalny trwa do środy przed Wniebowstąpieniem włącznie. Dwudziesty piąty dzień od Paschy to Święto Przepołowienia Pięćdziesiątnicy, które ma swoją oktawę. Czterdziesty dzień od Paschy to Wniebowstąpienie, i okres tego święta trwa do piątku przed Zesłaniem Ducha Świętego włącznie. Dzień przed świętem Zesłania to Sobota Rodzicielska (dzień szczególnych modlitw za zmarłych). Pięćdziesiątego dnia od Paschy przypada święto Zesłania Ducha Świętego, które zamyka okres Świętej Pięćdziesiątnicy. Święto Zesłania to jednocześnie Niedziela Trójcy Świętej. Trwa ono siedem dni – w niedzielę po nim przypada święto Wszystkich Świętych. Czas od Paschy do Niedzieli Wszystkich Świętych to Pentekostarion, inaczej Triod Kwietna.

Cykle świąt

• Istnieje dwanaście największych, głównych świąt. Są to:
• Narodzenie Bogurodzicy (8 września);
• Podwyższenie Krzyża (14 września);
• Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni (21 listopada);
• Narodzenie Chrystusa (Boże Narodzenie, 25 grudnia);
• Epifania (Objawienie Pańskie – Chrzest Chrystusa w rzece Jordan, 6 stycznia);
• Spotkanie Pańskie (Matki Bożej Gromnicznej – Wejście Pańskie do Świątyni, 2 lutego);
• Zwiastowanie Bogurodzicy (25 marca);
• Niedziela Palmowa (wjazd Chrystusa do Jerozolimy);
• Wniebowstąpienie Pańskie;
• Zesłanie Ducha Świętego (Pięćdziesiątnica – Niedziela Świętej Trójcy);
• Przemienienie Pańskie (6 sierpnia);
• Zaśnięcie Bogurodzicy (15 sierpnia)

Prawie każde z tych świąt ma jeden lub więcej dni przedświęcia, a także okres poświęcia (jeden dzień lub więcej – maksimum osiem, nie licząc dnia święta). Dwa święta – Narodzenie Pańskie i Objawienie Pańskie – oprócz przedświątecznych dni mają Wigilie, tzn. poprzedzający dzień ze szczególnymi nabożeństwami, ludowymi tradycjami i ścisłym postem  („wigilia” z małej litery oznacza wieczór przed danym świętem czy niedzielą, co zasadniczo sprowadza się do wieczerni – nieszporów – rozpoczynającej obchody danego święta).  Oprócz grona tych dwunastu świąt istnieje też kilka innych ważnych, które mają dzień przedświęcia, a czasem także poświęcia, ale jakie to są święta – w dużej mierze zależy od lokalnej tradycji. Ważne święta wspólne dla wszystkich to te związane ze św. Janem Chrzcicielem, Obrzezanie Pańskie (1 stycznia), indyktion (początek nowego roku cerkiewnego) oraz święto apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca). Niektóre z nich mają dzień przedświęcia i/lub dzień poświęcia. Ponadto w rycie bizantyjskim każdego dnia wspominanych jest wielu świętych – a jacy dokładnie, to zależy od lokalnej tradycji.

Cykle niedziel

W rycie bizantyjskim cykle niedzielne można podzielić na kilka, niektóre się ze sobą zazębiają:

1. Oktoich, czyli hymny zmartwychwstania wg ośmiu tonów. Są one liczone od Antypaschy, czyli Niedzieli Przewodniej, zwanej też Niedzielą o Tomaszu – czyli pierwszej niedzieli odnawiającej Paschę. Każda kolejna niedziela ma hymny śpiewane na dany ton, jeden z ośmiu. Nie chodzi u tu o samą melodykę, lecz także o teksty, przypisane do niedzieli danego tonu. Po niedzieli ósmego tonu nastaje niedziela tonu pierwszego i tak w kółko przez kolejne tygodnie, aż do Niedzieli Palmowej następnego roku, która przerywa ten cykl – ostatnią niedzielą wg starego cyklu oktoichu jest piąta wielkopostna, czyli św. Marii Egipcjanki.
2. Ewangelie jutrzni niedzielnej. Jest ich jedenaście. Te Ewangelie liczone są od Niedzieli Wszystkich Świętych; cykl zostaje przerwany przez Niedzielę Palmową. Każda Ewangelia ma także eksapostilarion oraz sticherę – zwaną tu eotionem – pod koniec jutrzni, która streszcza treść perykopy dla tych, co się spóźnili. W okresie Świętej Pięćdziesiątnicy każda jutrznia niedzielna ma swoją Ewangelię zmartwychwstania.
3. Apostoł (tj. czytanie Dziejów lub któregoś z listów apostolskich) i Ewangelia Liturgii niedzielnej. Zasadniczo, można to podzielić wg czterech Ewangelii. Ewangelię wg św. Jana czyta się od Paschy przez cały okres Świętej Pięćdziesiątnicy z wyjątkiem trzeciej niedzieli paschalnej – Niewiast Niosących Wonności. Na ten czas wybrano Ewangelię Jana, gdyż zasadniczo całościowo ma ona charakter paschalny, nawet w opisie innych wydarzeń, rozmów i cudów. Ewangelię wg św. Mateusza czyta się od Niedzieli Wszystkich Świętych do święta Podwyższenia Krzyża (14 września); zarazem jednak są specjalne czytania Liturgii niedzieli przed świętem Podwyższenia Krzyża (Ga 6, 11-18 i J 3, 13-17) oraz niedzieli po nim (Ga 2, 16-20 i Mk 8,34-9,1). Ewangelię wg św. Łukasza czyta się od czasu po niedzieli po święcie Podwyższenia Krzyża do Niedzieli Praojców. Jest to tzw. przesunięcie lub prestupka. Jednakże czytania Apostoła pozostają „nieprzesunięte”, tj. liczone wg niedziel po Pięćdziesiątnicy. Stąd też, w okresie po Podwyższeniu Krzyża w niedzielę czytania apostoła są te same niezależnie od używanego kalendarza, tj. nowego stylu lub starego stylu, natomiast czytania Ewangelii są już różne – w zależności od kalendarza. Ewangelię wg św. Marka czyta się przede wszystkim w Wielkim Poście, a także inne niedziele. Pomiędzy okresem od niedziel wokół Bożego Narodzenia i Objawienia Pańskiego a Przedpościem może wypaść różna liczba niedziel – to zależy, kiedy wypada Pascha; stąd też są specjalne zasady, co czytać w te niedziele.
4. Niedziele ruchome wokół dat stałych, ale niezależne od daty Paschy
5. Niedziele zależne od Paschy.

Posty

Istnieją cztery posty wielodniowe: Święte Posty (Wielki Post, Sobota Łazarza i Niedziela Palmowa, Wielki Tydzień); czterdziestodniowy Post Bożonarodzeniowy zwany także Filipowym (od 15 listopada do 24 grudnia włącznie); trwający różną liczbę dni Post Apostolski zwany także Piotrowym (od wtorku po Zesłaniu Ducha Świętego lub poniedziałku po Niedzieli Wszystkich Świętych – zależnie od tradycji – do 28 czerwca włącznie); dwutygodniowy Post przed Zaśnięciem Bogurodzicy zwany też Uspieńskim (od 1 do 14 sierpnia włącznie). Także niektóre pojedyncze dni są postne oraz prawie każde środa i piątek.

Cykl tygodniowy

Czytania dzienne są zależne nie tylko od święta i świętych dnia, ale także od tygodnia po Pięćdziesiątnicy. Ponadto hymnografia dnia, jeśli nie jest to wielkie święto, mówi nie tylko o świętych dnia, ale również o treści danego dnia tygodnia. Dni tygodnia mają także przełożenie na reguły postne, co dostrzegalne jest zwłaszcza w trakcie postów wielodniowych.

Poniedziałek – poświęcony Mocom Bezcielesnym (aniołom, archaniołom, serafinom itd.); dla mnichów i mniszek dzień postny

Wtorek – poświęcony św. Janowi Chrzcicielowi i Poprzednikowi Pańskiemu

Środa i piątek – męka (w tym zdrada Judasza, która miała miejsce w Wielką Środę), ukrzyżowanie i śmierć Jezusa Chrystusa

Czwartek – poświęcony jest apostołom i hierarchom, których symbolizuje św. Mikołaj biskup Miry Licyjskiego; to nawiązanie do ustanowienia Eucharystii w Wielki Czwartek, którą nam przekazali apostołowie, a która jest sprawowana w łączności z prawowiernym biskupem i z jego błogosławieństwa

Sobota – szabas, dzień święty, tj. odpoczynku Syna Bożego w grobie wedle proroctwa z początku Księgi Rodzaju; dzień szczególnej modlitewnej pamięci o zmarłych. Sobota zawsze jest liturgiczna (tj. że zawsze można sprawować Boską Liturgię – Eucharystię), i nigdy nie może być postna w znaczeniu pierwotnym (tj. bycia na czczo) z wyjątkiem Wielkiej Soboty, stąd też nawet w okresie postów wielodniowych sobotnie nabożeństwa mają charakter nieco mniej postny.

Niedziela – Zmartwychwstanie Pańskie. Niedziela zawsze jest liturgiczna i nigdy nie może być postna w znaczeniu pierwotnym,

RYT KOPTYJSKI

Należy tu zaznaczyć, iż bardzo podobne są kalendarze rytu etiopskiego, czyli dla Kościołów etiopskiego i erytrejskiego (i tych prawosławnych, i katolickich), które jednak mają pewne swoje osobliwości.

Kalendarz

Nazywany Kalendarzem Męczenników. Ma on własny system: 13 miesięcy, gdzie 12 z nich składa się z 30 dni, a ostatni z 5 lub 6 dni, w zależności czy to rok przestępny czy nie. Wywodzi się on jeszcze z czasów Starożytnego Egiptu. W rachubach pokrywa się zazwyczaj z kalendarzem starojuliańskim, tj. w latach nie-przestępnych opóźnienie względem gregoriańskich dat wynosi 13 dni. Paschalia zachowuje stare. 11 września rozpocznie się 1737 koptyjski rok. Katolicki Kościół Koptyjski nieco zmienił kalendarz, jest on bardziej zbieżny z neojuliańskim.

Początek roku liturgicznego: 1 tout, czyli 11 września lub około niego

Cykl paschalny

W ramach Przedpościa, na trzy tygodnie przed rozpoczęciem Wielkiego Postu, jest trzydniowy Post Jonasza. Przed Wielkim Postem są dwie niedziele przygotowawcze, przy czym druga obecnie niejako praktycznie wchodzi w Wielki Post – zatem, trwa on 40 dni plus 7 dni ostatniego tygodnia Przedpościa. Sobota Wskrzeszenia Łazarza, Niedziela Palmowa i Wielki Tydzień – to trzy osobne okresy, tak jak w rycie bizantyjskim, i wszystkie te dni są postne. Wielki Tydzień bywa nazywane Świętą Paschą, i jest on ponad wszelkimi cyklami. Zostaje zwieńczony świętem Zmartwychwstania Pańskiego – to zaś zaczyna okres Świętych 50 Dni (Pięćdziesiątnicy). Ma on swoje szczególne niedziele. Czterdziestego dnia obchodzone jest Wniebowstąpienie Pańskie, zaś pięćdziesiątego – Zesłanie Ducha Świętego. Zamyka ono okres Pięćdziesiątnicy.

Cykle świąt

W rycie koptyjskim cykle świąt można podzielić na trzy. Pierwszy z nich to wielkie święta Pańskie:

• Narodzenie Chrystusa (Boże Narodzenie, 29 kiahk)
• Objawienie Pańskie Epifania (Objawienie Pańskie – Chrzest Chrystusa w rzece Jordan, 11 toba, czyli około 19 stycznia)
• Zwiastowanie (29 baramhat, czyli około 7 kwietnia)
• Niedziela Palmowa (wjazd Chrystusa do Jerozolimy)
• Zmartwychwstanie Pańskie (Pascha)
• Wniebowstąpienie Pańskie
• Zesłanie Ducha Świętego (Pięćdziesiątnica – Niedziela Świętej Trójcy)

Drugi to mniejsze święta Pańskie:

• Obrzezanie Pańskie (6 toba, na ósmy dzień od Narodzenia Pańskiego)
• Cud w Kanie Galilejskiej (13 toba, czyli około 12 stycznia)
• Wejście Pańskie do Świątyni (8 amszir – 40. dzień od Narodzenia Pańskiego)
• Wielki Czwartek
• Niedziela o Tomaszu (pierwsza po Passze)
• Ucieczka Świętej Rodziny do Egiptu (24 baszans, czyli około 1 czerwca)
• Przemienienie Pańskie (13 musra, czyli około 19 sierpnia)

Trzeci to wspomnienia świętych – te są każdego dnia. Swoistym pod-cyklem są święta poświęcone Matce Bożej:

• Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni (3 kiahk, czyli około 12 grudnia)
• Zaśnięcie Bogurodzicy (21 toba, czyli około 29 stycznia)
• Narodzenie Bogurodzicy (1 paszans, czyli około 9 maja)
• Zwiastowanie narodzenia Bogurodzicy (7 misra, czyli około 13 sierpnia)
• Wniebowzięcie Bogurodzicy (16 mesra, czyli około 22 sierpnia).

Tylko niektóre święta mają okres kilku poświątecznych dni – wyjątkiem jest Zmartwychwstanie Pańskie (Pascha), którego okres świąteczny to cała Pięćdziesiątnica. Dwa święta – Narodzenie Pańskie i Objawienie Pańskie – mają tzw. Paramon, czyli gdzie cały dzień poprzedzający jest Wigilią, ze specjalnymi nabożeństwami oraz postem ścisłym.

Ponadto każdego miesiąca jego 12. dzień poświęcony jest archaniołowi Michałowi, 21. Matce Bożej i 29. Zwiastowaniu, Narodzeniu Chrystusa i Jego Zmartwychwstaniu – to fragment cyklu miesięcznego, typowy dla rytów koptyjskiego i etiopskiego.

Cykle niedziel

Można je podzielić na dwa cykle:

1. Związane z paschaliami (Przedpoście i Wielki Post, Niedziela Palmowa, okres Świętej Pięćdziesiątnicy).
2. Cykl miesięczny – każda niedziela danego miesiąca ma swoje czytania, a każdy miesiąc swój motyw przewodni:

• Tut – miłość Boga Ojca wobec stworzenia.
• Paopi (Baba) – władza Jednorodzonego Syna nad duszami
• Hator – ewangelizacja ludu przez Jezusa Chrystusa
• Kiahk – pojawienie się Jednorodzonego Syna wśród Swego ludu
• Toba – Zbawienie Jednorodzonego wobec pogan
• Amszir (Mehir) – pokarm duchowy dawany ludziom przez Jezusa Chrystusa
• Baszans (Pakhons) – władza Jednorodzonego nad Swym ludem
• Paona – Dary Świętego Ducha i Jego kult
• Epep – Zbawiciel pomagający Swoim apostołom
• Mesra – troska Zbawiciela o Swoją Cerkiew (Kościół)
• Nasie (ostatni miesiąc, ma tylko jedną niedzielę) – paruzja Chrystusa i koniec czasów.

Jeśli w jakimś miesiącu jest piąta niedziela, to czytany jest fragment o pięciu chlebach i dwóch rybach. Jeśli święto Pańskie wypada w niedzielę, wówczas nic nie czyta się z tej niedzieli – jeśli mniejsze, wówczas łączy się czytania.

Posty

Istnieje pięć postów wielodniowych: Post Jonasza zwany też Postem Niniwy (od poniedziałku do środy włącznie na trzy tygodnie przed rozpoczęciem Wielkiego Postu); trwający 43 dni Post Bożonarodzeniowy gdzie jego druga część to miesiąc kiahk (od 16 hator do 28 kiahk włącznie); trwający różną liczbę dni Post Apostolski (od poniedziałku po Zesłaniu Ducha Świętego do 4 abib włącznie); dwutygodniowy Post Marii przygotowujący do święta Wniebowzięcie Bogurodzicy (od 2 do 15 mesra włącznie). Postnymi są także prawie każde środa i piątek – obok soboty i niedzieli stanowią one o cyklu tygodniowym.

Dominika Kovačević

Bibliografia:

1. Велики типик (устав црквени), wyd. 4, Beograd, 1984.
2. Kalendarz liturgiczny, http://www.liturgia.cerkiew.pl/euch/kalendarz.pdf [02.09.2021].
3. Mikhail, Mikhail E., Focus on Coptic family: a scriptural and liturgical guide based on the Coptic Orthodox Lectionary (Katamaros), Ohio 1986.
4. Oktoich, http://www.liturgia.cerkiew.pl/docs.php?id=24 [02.09.2021].
5. The Coptic Calendar of Martyrs, https://www.copticchurch.net/calendar [02.09.2021].
6. The Coptic Church and Worship, https://www.copticchurch.net/introduction-to-the-coptic-church/book/church2-1 [02.09.2021].
7. Triodion Paschalny, http://www.liturgia.cerkiew.pl/docs.php?id=22 [02.09.2021].
8. Triodion Postny, http://www.liturgia.cerkiew.pl/docs.php?id=21[02.09.2021].