Kalendarze rytów wschodnich (cz. II)
RYT ORMIAŃSKI
Kalendarz
Kalendarz tego rytu wydaje się być najbardziej wyjątkowym ze wszystkich wschodnich, ponieważ opiera się on przede wszystkim na systemie tygodni – czyli siedmiu dni – i tylko w niektórych przypadkach przywiązuje wagę do dat stałych. Stąd też wiele świąt i postów w rycie ormiańskim jest ruchoma i zależna od Paschy, w ten sposób stawiając ją w centrum wszystkich świąt. Tylko kilka świąt jest przypisanych do stałych dat. System tygodni polega jednak nie tylko na Paschaliach – lecz także istocie cyklu wewnątrz tygodnia, gdzie jednak centrum pozostaje Zmartwychwstanie Pańskie w postaci niedzieli. I taki cykl wiąże poszczególne dni tygodnia z datami stałymi. Te są wyliczane od 1923 roku według rachuby gregoriańskiej zarówno u Ormian prawosławnych – tylko ormiański prawosławny Patriarchat Jerozolimski stosuje do dat stałych jak i paschaliów kalendarz starojuliański. Ormianie katoliccy stosują w tych wyliczeniach tylko kalendarz gregoriański, a ponadto dokonali innych zmian w systemie kalendarza rodzimego rytu – m. in. zmienili okres przygotowawczy do Narodzenia Pańskiego i Epifanii, i rozdzielili obydwa święta.
W cyklu tygodniowym niedziela poświęcona jest Zmartwychwstaniu i świętom Pańskim, świętym zasadniczo nie, oprócz pewnych wyjątków. Środa i piątek to post. Natomiast poniedziałek, wtorek, czwartek i sobota to dni świętych – właściwie tylko w te dni wspomina się świętych, odpowiednio według stosownych wyliczeń; przy czym soboty – jako szabat – poświęcone są bardziej znanym świętym. Oczywiście, w okresach postów wielodniowych ten system wygląda nieco inaczej, charakterystycznie dla danego postu. Tutaj warto też wymienić, iż w rycie ormiańskim nie wszyscy święci są wspominani liturgicznie w dane dni – część z nich jest tylko wspominana według dnia w codziennie czytanych żywotach zawartych w księdze Haysmavoork (/Haysumavurk), którą można porównać do synaksarionu w innych rytach wschodnich albo martyrologium rzymskiego w przypadku zachodnim. Czytania tej księgi są według dat stałych, i zazwyczaj nie pokrywają się z cykle liturgicznym nawet w przypadku świętych, których święta zawierają się w celebrowanych nabożeństwach.
Początek roku liturgicznego: 1 stycznia; do XIX wieku był to 11 sierpnia
Cykl paschalny
Jak zaznaczono, w rycie ormiańskim cykl paschalny wpływa de facto na cały rok liturgiczny. Można jednak tu wyróżnić kilka szczególnych okresów. Pierwszy to trzytygodniowy czas Przedpościa, którego pierwsze pięć dni to Post Katuchemunów. Następnie jest Wielki Post trwający 47 dni (tak jak u Koptów, ostatni okres Przedpościa zlał się z Wielkim Postem); potem są Sobota Wskrzeszenia Łazarza, Niedziela Palmowa i Wielki Tydzień – to trzy osobne okresy, tak jak we wszystkich rytach wschodnich, i wszystkie te dni są postne. Potem jest Pascha i Okres Paschalny do Wniebowstąpienia obchodzonego na 40. dzień od Zmartwychwstania Pańskiego i 50. dnia od tego wydarzenia – Zesłanie Ducha Świętego.
Cykle świąt
Dzielą się one na trzy typy: święta Chrystusowe, święta Maryjne, święta Krzyża i Cerkwi. Do tego są dni poświęcone świętym, co napisano wyżej.
Święta Chrystusowe to:
- Narodzenie Pańskie i Objawienie Pańskie (obchodzone jednego dnia jak pierwotnie wszędzie na Wschodzie – 6 stycznia)
- Obrzezanie Pańskie (13 stycznia)
- Ofiarowanie Pańskie (14 lutego)
- Sobota Wskrzeszenia Łazarza
- Niedziela Palmowa – Wjazd Pański do Jerozolimy
- Wielki Tydzień
- Pascha – Zmartwychwstanie Pańskie
- Wniebowstąpienie Pańskie
- Zesłanie Ducha Świętego – Pięćdziesiątnica
- Przemienienie Pańskie (zawsze w niedzielę – 14 tygodni od Paschy)
Święta Maryjne – poświęcone Bogurodzicy – to:
- Zwiastowanie (7 kwietnia)
- Odnalezienie Skarbca Bogurodzicy (piąta niedziela po Pięćdziesiątnicy)
- Zaśnięcie Bogurodzicy (niedziela najbliższa 15 sierpnia)
- Odnalezienie pasa Bogurodzicy (druga niedziela po Zaśnięciu)
- Narodzenie Bogurodzicy (8 września)
- Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni (21 listopada)
- Poczęcie Bogurodzicy przez Joachima i Annę (9 grudnia)
Święta Krzyża i Cerkwi to:
- Nowa Niedziela, inaczej Niedziela Przewodnia (pierwsza po Passze)
- Zielona Niedziela (druga po Passze)
- Czerwona Niedziela (trzecia po Passze)
- Pojawienie się Świętego Krzyża (czwarta niedziela po Passze)
- Świętego Eczmiadzynu (druga niedziela po Pięćdziesiątnicy)
- Arki Przymierza (sobota przed Niedzielą Przemienienia)
- Cerkwi Shoghakat (sobota przed Zaśnięciem Bogurodzicy)
- Podwyższenie Krzyża Świętego (niedziela najbliższa 14 września)
- Świętego Krzyża z Varak (trzecia niedziela Podwyższenia)
- Odnalezienia Krzyża (siódma niedziela Podwyższenia)
Cykle niedziel
Tak jak napisano, wiele świąt w rycie ormiańskim wypada w niedzielę, wskazując na charakter Pański tego dnia. Niedziele determinują pewne okresy liturgiczne i każda ma własne czytania oraz hymny. Niedziele można podzielić na:
- Po Narodzeniu i Objawieniu Pańskim, gdzie ostatnie wpadają w okres Przedpościa
- Niedziele Wielkiego Postu oraz Niedziela Palmowa
- Niedziela Paschy, niedziele Okresu Paschalnego oraz „Druga Niedziela Palmowa” stanowiąca podsumowanie Wniebowstąpienia Pańskiego i przygotowująca do Pięćdziesiątnicy
- Niedziela Zesłania Ducha Świętego oraz niedziele po Pięćdziesiątnicy
- Niedziela Przemienienia Pańskiego oraz niedziele po Przemienieniu (nazywane „Niedzielami Przemienienia”)
- Niedziela Zaśnięcia Bogurodzicy oraz niedziele po Zaśnięciu (nazywane „Niedzielami Zaśnięcia”)
- Niedziela Podwyższenia Krzyża oraz niedziele po Podwyższeniu (nazywane „Niedzielami Podwyższenia”)
- Sześć niedziel Adwentu
Posty
Każde środa i piątek są postne z wyjątkiem dwóch okresów: oktawy Narodzenia i Objawienia Pańskiego oraz Okresu Paschalnego, tj. do Wniebowstąpienia Pańskiego. Najdłuższym jest Wielki Post, po którym następują postne Sobota Łazarza, Niedziela Palmowa i Wielki Tydzień.
Pozostałe posty są tygodniowe, tzn. od poniedziałku do piątku włącznie (w rytach wschodnich nie tylko niedziela, ale i sobota jest dniem świątecznym): przed Narodzeniem Pańskim i Objawieniem Pańskim (jako jedyny z tej listy trwa 6 dni i nie zależy od dni tygodnia; prawdopodobnie wcześniej cały okres Adwentu był postny;); Post Katechumenów (pierwszy Przedpościa); Post Proroka Eliasza (tydzień po Pięćdziesiątnicy); Post św. Grzegorza Oświeciciela (po trzeciej niedzieli po Pięćdziesiątnicy); Post przed Przemienieniem Pańskim (przed Niedzielą Przemienienia); Post przed Zaśnięciem Bogurodzicy (przed Niedzielą Zaśnięcia); Post przed Podwyższeniem Krzyża (przed Niedzielą Podwyższenia); Post Świętego Krzyża z Varak (przed Świętego Krzyża z Varak); Post Adwentu (przed pierwszą Niedzielą Adwentu); Post św. Hagopa tj. Jakuba (środek Adwentu, tj. pomiędzy jego trzecią i czwartą niedzielą).
RYTY SYRIACKIE
Jest to bardzo obszerna i zróżnicowana grupa, która mimo wspólnego korzenia, zachowuje pewne odrębne cechy w ramach gałęzi: zachodniej (syriackiej) i wschodniej (asyryjskiej), jak i według wyznania: prawosławnego (orientalnego), katolickiego i asyryjskiego (nestoriańskiego). Ponadto w ramach tych wyznań działa kilka Kościołów-wspólnot. I tak, w ramach prawosławnego są to: Cerkiew syriacka (aramejska, „jakobicka”) oraz dwie Cerkwie malankarskie tj. indyjskie – jedna autokefaliczna a druga autonomiczna pod syriackim Patriarchatem Antiochii – wszystkie one są gałęzi zachodniej, aczkolwiek wspólnoty indyjskie prawdopodobnie wcześniej należały do tej wschodniej. W ramach Kościoła katolickiego działa aż pięć Kościołów z tej grupy: maronicki (mimo olbrzymiego zlatynizowania, w systemie kalendarza zachowuje swoją syriacką tożsamość, bardziej z zachodniej gałęzi); chaldejski (także mocno zlatynizowany, ale w kalendarzu dochowuje w pewnej mierze wierności gałęzi wschodniej, tj. asyryjskiej); (syro)-malabarski (czyli także gałąź wschodnia-asyryjska, i również zlatynizowana, ale w tradycji indyjskiej); syriacko-katolicki (mimo latynizacji, to zachowuje aspekty kalendarza gałęzi zachodniej – syriackiej); malankarsko-katolicki czy też syro-malankarski (najmniej zlatynizowany z tych wszystkich, odpowiednik Prawosławnego Kościoła Malankarskiego). W ramach wyznania nestoriańskiego działa Kościół asyryjski (w tym z autonomiczny wspólnotami w Indiach) oraz Starożytny Kościół Wschodu – obydwa Kościoły są gałęzi wschodniej.
Kalendarz
Kalendarze zachodnio-syriackiej rodziny rytów są dosyć bliskie rytowi bizantyjskiemu, tzn. mają podobny cykl paschalny i wiele świąt stałych pokrywa się w obydwu grupach. Zarazem jednak kwestia początku nowego roku liturgicznego jest bliska rytom zachodnim. Z kolei ważność tygodni – czyli sytemu siódemek – przypomina ryt ormiański; gałąź wschodnia dodatkowo poprzez wybór wielu piątków na pamięć poświęconą danym świętym bliższa jest systemowi ormiańskiemu. W kwestii rachuby, każdy Kościół ma inne zasady. I tak, Prawosławny Kościół Syriacki posługuje się kalendarzem neojuliańskim; Starożytny Kościół Wschodu – starojuliańskim; zaś cała reszta wymienionych wyżej wspólnot – gregoriańskim.
Początek roku liturgicznego: Niedziela Poświęcenia Cerkwi (ostatnia października lub ostatnia listopada) – gałąź zachodnia; Niedziela Zwiastowania (ostatnia listopada lub pierwsza grudnia) – gałąź wschodnia
Cykl paschalny
Niedziele po Objawieniu Pańskim oraz (w gałęzi wschodniej) piątki – poświęcone wybranym grupom świętym – w tym okresie stanowią swoiste stopniowe przygotowanie do Wielkiego Postu. Ścisłe Przedpoście zaczyna się na trzy tygodnie przed Wielkim Postem – to trzydniowy Post Niniwy zwany także Postem Jonasza.
Podobnie jak w rycie koptyjskim, tak i tutaj Wielki Post „wchłonął” ostatni tydzień przygotowawczy, tak że trwa 47 dni. Każda niedziela Wielkiego Postu jak i reszta jego dni jest szczególna, jednakże występują tu pewne różnice w tematyce – co wpływa na czytania i hymnografię – pomiędzy dwoma gałęziami i tradycjami wewnątrz nich. Sobota Wskrzeszenia Łazarza (w gałęzi wschodniej – Piątek Wskrzeszenia Łazarza), Niedziela Palmowa i Wielki Tydzień stanowią trzy osobne okresy, tak jak w rycie bizantyjskim, i wszystkie te dni są postne.
Okres Świętej Pięćdziesiątnicy wygląda podobnie, jak w pozostałych rytach – tzn. jest Pascha jako centrum, i następujące po niej niedziele, w tym pierwsza Nowa Niedziela, zwana Przewodnią; czwartek Wniebowstąpienia oraz dzień Zesłania Ducha Świętego.
Cykle świąt
Wiele świąt przypisanych jest do stałych dat, tylko niektóre są zależne od Paschy albo ruchome – zależne od dnia tygodnia, ale związane z datą stałą. W przypadku gałęzi zachodniej jest to bliższe rytowi bizantyjskiemu.
W gałęzi zachodniej święta dzielą się na dwa typy: Pańskie (czyli dotyczące bezpośrednio Boga, w tym niedziele) oraz wspomnieniowe (czyli dotyczące Bogurodzicy i pozostałych świętych).
Do świąt Pańskich zaliczają się:
- Narodzenie Pańskie (25 grudnia)
- Obrzezanie Pańskie (1 stycznia)
- Objawienie Pańskie (6 stycznia)
- Ofiarowanie Pańskie (2 lutego)
- Sobota Wskrzeszenia Łazarza
- Niedziela Palmowa – Wjazd Pański do Jerozolimy
- Pascha – Zmartwychwstanie Pańskie
- Wniebowstąpienie Pańskie
- Zesłanie Ducha Świętego
- Przemienienie Pańskie (6 stycznia)
- Podwyższenie Krzyża (14 września).
Święta poświęcone Bogurodzicy to:
- Uwielbienie Matki Bożej, tj. sobór Bogurodzicy (26 grudnia)
- Dziewica Zasiewu (15 stycznia)
- Zwiastowanie (25 marca oraz druga niedziela okresu Zwiastowania a trzecia Adwentu)
- Dziewica Żniw (15 maja)
- Zaśnięcie Bogurodzicy (15 sierpnia)
- Narodzenie Bogurodzicy (8 września)
- Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni (21 listopada).
Święci wspominani są zasadniczo każdego dnia, ale można tu wymienić kilka ważniejszych świąt:
- Młodzianków z Betlejem (27 grudnia)
- Świętego Bazylego Wielkiego i św. Grzegorza z Nyssy (1 stycznia)
- Jana Chrzciciela (7 stycznia)
- Szczepana/Stefana – archidiakona i pierwszego męczennika (8 stycznia)
- 40 męczenników z Sebasty (9 marca)
- Świętego Jerzego Zwycięzcy (23 lub 24 kwietnia, zależnie od lokalnej tradycji)
- Jakuba z Nisibis (12 maja)
- Wszystkich Świętych/Wszystkich Męczenników (tzw. Złoty Piątek po Pięćdziesiątnicy)
- Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca)
- 12 apostołów (30 czerwca)
- Apostoła Tomasza (Nowa Niedziela i 3 lipca).
W przypadku gałęzi wschodniej święta dzielą się na trzy kategorie: niedziele i święta ruchome; święta nieruchome; dni powszednie tygodnia. Maryjne święta są tylko trzy: piątek po Narodzeniu Pańskim – sobór Bogurodzicy; święto Marii (15 maja); Zaśnięcie Bogurodzicy (15 sierpnia). Zwiastowanie (25 marca) uważane jest za święto bardziej poświęcone Chrystusowi, choć zawiera także modlitwy kierowane do Bogurodzicy. Inne ważne święta to:
- Narodzenie Pańskie (25 grudnia)
- Obrzezanie Pańskie (1 stycznia)
- Objawienie Pańskie (6 stycznia)
- Świętego Jana Chrzciciela (piątek po Epifanii)
- Święto Piotra i Pawła oraz czterech ewangelistów (drugi piątek po Epifanii)
- Świętego Stefana/Szczepana pierwszego męczennika (trzeci piątek po Epifanii)
- Święto Greckich i Syryjskich Ojców Kościoła (czwarty piątek po Epifanii)
- Piątek Wskrzeszenia Łazarza
- Niedziela Palmowa – Wjazd Pański do Jerozolimy
- Pascha – Zmartwychwstanie Pańskie
- Wniebowstąpienie Pańskie
- Zesłanie Ducha Świętego
- Wszystkich Świętych/Wszystkich Męczenników (tzw. Złoty Piątek po Pięćdziesiątnicy)
- Święto 72 apostołów (piątek ostatniego Tygodnia Apostołów)
- Przemienienie Pańskie (6 sierpnia)
- Podwyższenie Krzyża (13 września)
- Świętego Proroka Eliasza (piątek ostatniego Tygodnia Eliasza)
Cykle niedziel
Dzieli się on na kilka okresów – niektóre się przenikają i łączą, stąd trudno o sprecyzowaną liczbę. W gałęzi zachodniej są to: Poświęcenie Cerkwi (dwie niedziele) i Zwiastowania (cześć niedziel) – obydwa razem tworzą Adwent; Narodzenia (jedna-dwie niedziele); po Objawieniu Pańskim, Wielkiego Postu i Niedzieli Palmowej – razem tworzą okres Publicznej Działalności; niedziele Świętej Pięćdziesiątnicy; niedziele po Pięćdziesiątnicy, zwane też apostolskimi; niedziele po Przemienieniu Pańskim (6 sierpnia)/niedziele po Zaśnięciu Bogurodzicy (15 sierpnia) – niektórzy jednak wolą traktować je jako całość z niedzielami apostolskimi; niedziele po Podwyższeniu Krzyża (14 września).
W gałęzi zachodniej okresy niedzielne to: Zwiastowania i Narodzenia (czyli cztery niedziele plus jedna lub dwie); po Objawieniu Pańskim; wielkopostne i Niedziela Palmowa; Świętej Pięćdziesiątnicy; apostolskie (po Zesłaniu Ducha Świętego); letnie; proroka Eliasza; proroka Mojżesza – te dwa okresy wiążą się z Przemienieniem Pańskim i Świętym Krzyżem; Poświęcenia Cerkwi (cztery niedziele).
Posty
Postnymi są każde środa i piątek, z wyjątkiem czasu od święta Zmartwychwstania Pańskiego do dnia Świętej Pięćdziesiątnicy. W poszczególnych tradycjach tego rytu również inne środy i piątki mogą być nie-postne, np. jeśli wypada w taki dzień święto Pańskie lub Maryjne (gałąź zachodnia – wspólnoty prawosławne) albo w czasie od Narodzenia Pańskiego do Epifanii oraz w święto apostołów Piotra i Pawła i Zaśnięcie Bogurodzicy (maronici) itp.
Najdłuższy okres postny to oczywiście Wielki Post, Wskrzeszenie Łazarza, Niedziela Palmowa i Wielki Tydzień.
Wspomniano też wyżej o trzydniowym Poście Niniwy, który jednak przez maronitów został zarzucony na przełomie XVI i XVII wieku.
Szczególnym postem jest ten przygotowujący do Bożego Narodzenia. Jednakże jego liczba dni jest skrajnie różna. W gałęzi zachodniej zaczynał się pierwotnie 15 listopada, tak jak w rycie bizantyjskim – obecnie jednak przestrzegają tego tylko mnisi i duchowieństwo we wspólnotach prawosławnych. Dla świeckich oraz we wspólnotach katolickich praktyki są różne: od 1 grudnia (Cerkiew malankarska); od 13 grudnia (maronici); od 15 grudnia (Cerkiew syriacka – aczkolwiek także świeccy mogą post zacząć wcześniej). W gałęzi wschodniej post ten zaczyna się pierwszego grudnia.
Kolejnym postem wspólnym dla całego rytu jest Post Apostolski, który pierwotnie zaczynał się w poniedziałek po święcie Pięćdziesiątnicy, a kończył się na święto apostołów Piotra i Pawła 29 czerwca (gałąź zachodnia) lub na święto 72 apostołów, tj. w piątek przed ostatnią, tj. siódmą niedzielą okresu apostołów (gałąź wschodnia). Obecnie w gałęzi wschodniej to post dobrowolny. Natomiast w zachodniej post ten zaczyna się albo 16 czerwca (Cerkiew malankarska) albo 25 czerwca (Cerkiew syriacka i Kościół maronicki), a kończy tak jak wcześniej – 29 czerwca.
Ostatnim wspólnym postem dla tego rytu jest Post Maryjny, tj. przed Zaśnięciem Bogurodzicy. W obydwu gałęziach zaczyna się 1 sierpnia i kończy wraz ze świętem obchodzonym 15 sierpnia, co zachowuje Cerkiew malankarska. Cerkiew syriacka zaczyna ten post 10 sierpnia, zaś maronici – 7 sierpnia. W przypadku wspólnot wschodnich tradycji to post dobrowolny.
Gałąź wschodnia ma jeszcze jeden opcjonalny post: proroka Eliasza (zaczynający się po pierwszej niedzieli okresu św. Eliasza i trwający do święta Eliasza obchodzonego w ostatni piątek tego czasu). Z kolei żeńska pobożność ludowa prawosławnej Cerkwi malankarskiej zna dobrowolny tygodniowy post przed świętem Narodzenia Bogurodzicy (8 września).
Dominika Kovačević
Bibliografia:
- Andrious Tower, The Ecclesiastical Liturgical Year for the Church of the East, https://bethkokheh.assyrianchurch.org/wp-content/uploads/2020/08/The-Liturgical-Year.pdf [02.10.2021].
- Ecclesiastical Calendar 2021, https://storage.snappages.site/H4772T/assets/files/Ecclesiastical-Calendar_En_2021.pdf [02.10.2021].
- Feast and Fast: Further Information on the Armenian Liturgical Calendar, https://vemkar.us/resources/feast-and-fast-further-information-on-the-armenian-liturgical-calendar/ [01.10.2021].
- Feasts & Fasts of the Church, https://www.neamericandiocese.org/orthodoxy/feast-and-fasts-of-the-church.aspx [02.10.2021].
- Feasts Celebrated in the Syriac Orthodox Church, http://syriacorthodoxresources.org/Feast/index.html [02.10.2021].
- Hanna, Charbel, The History of fasting in the Syriac Maronite Church of Antioch, https://livingmaronite.com/resources/the-history-of-fasting-in-the-maronite-church/ [02.10.2021].
- Lectionary, http://www.neamericandiocese.org/orthodoxy/lectionary.aspx [02.10.2021].
- Liturgical Calendar of the Syriac Orthodox Church, http://syriacorthodoxresources.org/Calendar/index.html [02.10.2021].
- Saints and Feasts, https://www.armenianorthodoxchurch.org/en/mission/christian-education/saints-of-the-week [01.10.2021].
- Saints’ Days, https://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=1904&pid=33&lng=en [01.10.2021].
- Sheklian, Christopher, Calendars, Readings, and Liturgy, https://vemkar.us/back-to-the-sources/calendars-readings-and-liturgy/ [01.10.2021].
- The Maronite Liturgical Year, https://ourladyofthecedars.net/maronite-liturgical-year [02.10.2021].
