Między Sacramentarium Veronense a Sacramentarium Gregorianum – Przedstawienie modlitw święceń
Dość duży wpływ na kształtowanie się liturgii Kościoła miały sakramentarze. Ostatnimi czasy na łamach tej strony pojawił się artykuł nt. święceń w Sakramentarzu gelaziańskim. Warto więc wspomnieć jeszcze o dwóch innych sakramentarzach, które zawierały niektóre obrzędy święceń. Chodzi rzecz jasna o Sakramentarz z Werony zwanym leoniańskim i Sakramentarz gregoriański.
Na samym początku warto poznać parę informacji na temat analizowanych ksiąg. Sakramentarz z Werony (in. Kodeks z Werony/Sakramentarz leoniański) pochodzi z VI w. i został odnaleziony w Weronie w XVIII w. To właśnie od nazwy tego miasta powziął swoją nazwę. K. Matwiejuk zwraca uwagę na to, że skodyfikowanie tej księgi musiało dokonać się między rokiem 555 a 560[1]. Jednakże forma modlitw i ich treść nawiązuje do czasów Leona I (+461), stąd też niektórzy nazywają go Sakramentarzem leoniańskim. Natomiast Sakramentarz gregoriański, jak sama nazwa wskazuje, pochodzi z czasów pontyfikatu papieża Grzegorza Wielkiego (+604)[2]. Zatem obydwie księgi powstały w podobnym czasie. Między innymi z tego względu ich opis nie jest podzielony na dwa osobne teksty, lecz na jeden większy.
Konsekracja biskupia
W obydwu sakramentarzach występują modlitwy towarzyszące konsekracji biskupa. Chodzi rzecz jasna o modlitwę konsekracyjną, poprzedzoną stosownym wezwaniem. Dlatego najpierw warto zająć się tym drugim tekstem.
Sakramentarz z Werony Consecratio episcoporum | Sakramentarz gregoriański Benedictio episcoporum |
Propitiare, domine, supplicationibus nostris, et inclinato super hos famulos tuos cornu gratiae sacerdotalis benedictionis tuae in eos effunde virtutem: Per Dominum… | Adesto supplicationibus nostris, omnipotens deus, et quod i humilitatis nostrae gerendum est ministerio, tuae virtutis impleatur effectu: Per Dominum… (Alia) Propitiare domine supplicationibus nostris, et inclinato super hunc famulum tuum cornu gratiae sacerdotalis benedictionis tuae in eo effunde virtutem. Per Dominum… (SG II). |
Spoglądając na słowa wezwania do modlitwy konsekracyjnej, można zauważyć, że treść wezwania do oracji konsekracyjnej Sakramentarza z Werony jest również zawarta w Sakramentarzu gregoriańskim. Jednakże w tej drugiej księdze stanowi ona jedną z dwóch wariantów wezwania do modlitwy konsekracyjnej, gdyż jest tam zawarta również drugi tekst. Niemniej ich przesłanie jest takie samo: konsekrator prosi, by mocą Bożą dokonały się czynności przezeń spełniane w trakcie konsekracji elekta.
Następnie odmawiano modlitwę konsekracji, która w obydwu sakramentarzach była taka sama, poniżej została przedstawiona jej treść.
Sakramentarz z Werony Consecratio episcoporum | Sakramentarz gregoriański Benedictio episcoporum |
Deus honorum omnium, deus omnium dignitatum quae gloriae tuae sacratis famulantur ordinibus, deus qui Mosen famulum tuum, secreti familiaris adfatu, inter cetera caelestis; documcnta culturae de habitu quoque indumenti sacerdotalis instituens, electum Aharon mystico amictu ucstiri inter sacra iustsisti, ut in tellegen tiae sensum de exemplis priorum caperet secutura posteritas, ne eruditio doctrinae tuae ulli deesset aetati; cum et aput veteres reverentiam ipsa significationum species optineret, et aput nos certiora essent experimenta rerum quam enigmata figurarum. Illius namque sacerdotii anterioris habitus nostrae mentis ornatus est, et pontificalem gloriam non iam nobis honor commendat vestium, sed splendor animorum: quia et illa, quae tunc carnalibus blandiebantur obtutibus, ea potius, quae in ipsis erant in tellegen da poscebant. Et idcirco his famulis tuis, quos ad summi sacerdotii ministerium deligisti, hanc, quaesumus, domine, gratiam largiaris, ut quidquid illa uclamina in fulgore auri, in nitore gemmarum, in multimodi operis varietate signabant, hoc in horum moribus actibusque clariscat. Conple in sacerdotibus tuis mysterii tui summam, et ornamentis totius glorificationis instructos caelestis unguenti fluore sanctifica. Hoc, domine copiosae in eorum caput influat, hoc in oris subiecta decurrat, hoc in totius corporis extrema descendat, ut tui spiritus virtus et interiora horum repleat et exteriora circumtegat. Abundet in his constantia fidei, puritas dilectionis, sinceritas pacis. Tribuas eis cathedram episcopalem ad regendam aeclesiam tuam et plebem universam. Sis eis auctoritas, sis eis potestas, sis eis firmitas. Multiplices super eos benedictionem et gratiam tuam, ut ad exorandam semper misericordiam tuam tuo munere idonei, tua gratia possint esse devoti: Per Dominum… (SV XXVIII). | Deus honorum omnium, deus omnium dignitatum quae gloriae tuae sacratis famulantur ordinibus, deus qui Mosen famulum tuum, secreti familiaris adfatu, inter cetera caelestis; documcnta culturae de habitu quoque indumenti sacerdotalis instituens, electum Aharon mystico amictu ucstiri inter sacra iustsisti, ut in tellegen tiae sensum de exemplis priorum caperet secutura posteritas, ne eruditio doctrinae tuae ulli deesset aetati; cum et aput veteres reverentiam ipsa significationum species optineret, et aput nos certiora essent experimenta rerum quam enigmata figurarum. Illius namque sacerdotii anterioris habitus nostrae mentis ornatus est, et pontificalem gloriam non iam nobis honor commendat vestium, sed splendor animorum: quia et illa, quae tunc carnalibus blandiebantur obtutibus, ea potius, quae in ipsis erant in tellegen da poscebant. Et idcirco his famulis tuis, quos ad summi sacerdotii ministerium deligisti, hanc, quaesumus, domine, gratiam largiaris, ut quidquid illa uclamina in fulgore auri, in nitore gemmarum, in multimodi operis varietate signabant, hoc in horum moribus actibusque clariscat. Conple in sacerdotibus tuis mysterii tui summam, et ornamentis totius glorificationis instructos caelestis unguenti fluore sanctifica. (+) Hoc, domine copiosae in eorum caput influat, (+) hoc in oris subiecta decurrat, (+) hoc in totius corporis extrema descendat, ut tui spiritus virtus et interiora horum repleat et exteriora circumtegat. Abundet in his constantia fidei, puritas dilectionis, sinceritas pacis. Tribuas eis cathedram episcopalem ad regendam aeclesiam tuam et plebem universam. Sis eis auctoritas, sis eis potestas, sis eis firmitas. Multiplices super eos benedictionem et gratiam tuam, ut ad exorandam semper misericordiam tuam tuo munere idonei, tua gratia possint esse devoti: Per Dominum… (SG II). |
Treścią tej modlitwy wspólnej dla obydwu kodeksów było przywołanie Bożego rozkazu, który przez Mojższa wybrał na urząd arcykapłański Aarona. To właśnie ta historia staje się początkiem modlitwy konsekracyjnej, która niejako z niej wynika, gdyż przez wzgląd na tamte wydarzenia, konsekrator prosi o udzielenie elektowi łaski otrzymania najwyższego stopnia godności kapłańskiej. To właśnie z tej łaski wynikał dar uświęcenia, ukazania tajemnic Bożych i przyozdobienie w chwałę. Właśnie dlatego konsekrator prosi również o to, by Bóg dał elektowi katedrę (tron biskupi) – symbol władzy biskupiej.
Obydwa sakramentarze na tej modlitwie kończą przedstawianie oracji konsekracji biskupiej. Jednakże przedstawiają też specjalne modlitwy mszalne, które należy odmawiać w liturgii z udzielaniem konsekracji. Sakramentarz z Werony wzmiankuje o specjalnej kolekcie, sekrecie, części Hanc igitur kanonu mszalnego i oracji odmawianej po Komunii św. (SV XXVIII). Natomiast Sakramentarz gregoriański wzmiankuje o specjalnej modlitwie nad darami, części Hanc igitur kanonu mszalnego i oracji ad completa (SG II).
Święcenia prezbiteratu
Modlitwa święceń prezbiteratu tak, jak oracja konsekracyjna sakry biskupiej, była poprzedzona stosownym wezwaniem. Poniżej przedstawiono słowa tego wezwania.
Sakramentarz z Werony Consecratio presbyteri | Sakramentarz gregoriański Oratio ad ordinandum presbyterum |
Oremus dilectissimi deum patrem omnipotentem, ut super hunc famulum suum, quem ad presbyterii munus elegit, caelestia dona multiplicet: quibus quod eius dignatione suscipiunt, eius exsequantur auxilio: Per Dominum… Exaudi nos [quaesumus], deus salutaris noster, et super hos famulos tuos benedictionem sancti spiritus et gratiae sacerdotalis effunde virtutem: ut quem tuae pietatis aspectibus offerimus consecrandum, perpetua muneris tui largitate consequaris: Per Dominum… (SV XXVIII). | Oremus dilectissimi deum patrem omnipotentem, ut super hunc famulum suum, quem ad presbyterii munus elegit, caelestia dona multiplicet: Per Dominum… (Alia) Exaudi nos [quaesumus], domine deus noster, et super hunc famulum tuum benedictionem sancti spiritus et gratiae sacerdotalis effunde virtutem: ut quem tuae pietatis aspectibus offerimus consecrandum, perpetua muneris tui largitate consequaris: Per Dominum… (SG III). |
Między tymi dwoma oracjami wezwania widać drobne różnice. Po pierwsze oracja Oremus dilectissimi w kodeksie z Werony jest dłuższa niż ta, zawarta w kodeksie gregoriańskim. Natomiast oracja Exaudi nos w Sakramentarzu z Werony posiada po słowie super zaimek hos w accusativie liczby mnogiej, natomiast w Sakramentarzu gregoriańskim występuje to słowo w genitivie liczby pojedynczej (ma to wpływ także na słowa: famulus i tuus). Warto też zauważyć, że wezwanie Exaudi nos jest w Sakramentarzu gregoriańskim fakultatywne, możliwe do pominięcia, gdy odmawia się wyżej podaną modlitwę. Natomiast treść tych modlitw jest następująca: w wezwaniu Oremus dilectissimi biskup prosi lud o wzmożenie modlitwy w tym celu, aby Bóg pomnożył niebieskie dary kandydatom do kapłaństwa. Natomiast w wezwaniu Exaudi nos występuje prośba do Boga, aby ten wysłuchał wołania ludu i pobłogosławił tych kandydatów oraz zesłał moc łaski kapłańskiej.
Potem biskup odmawiał orację konsekracyjną, która została podana poniżej. Jest ona taka sama w obydwu kodeksach.
Sakramentarz z Werony Consecratio presbyteri | Sakramentarz gregoriański Oratio ad ordinandum presbyterum |
Domine sancte pater omnipotens aeterne deus, honorum auctor et distributor omnium dignitatum, per quem proficiunt uniuersa, per quem cuncta firmantur amplificatis semper in melius naturae rationalis incrementis per ordinem congrua ratione dispositum: unde et sacerdotales gradus atque officia leuitarum sacramentis mysticis instituta creverunt, ut cum pontifices summos regendis populis praefecisses, ad eorum societatis et operis adiumentum sequentis ordinis viros et secundae dignitatis eligeres. Sic in heremo per septuaginta uirorum prudentium mentem Mosi spiritum propagasti, quibus ille adiutoribus usus in populo innumeras multitudines facile gubernavit: sic in Eleazaro et Ithamar paternae plenitudinis abundantiam transfudisti, ut ad hostias salutares et frequentioris officii sacramenta ministerium sufficeret sacerdotum. Hac prouidentia, domine, apostolis filii tui doctores fidei comites addidisti, quibus illi orbem totum secundis praedicatoribus impleuerunt. Quapropter infirmitati quoque nostrae domine haec adiumenta largire, qui quanto magis fragiliores sumus, tanto his pluribus indigemus. Da quaesumus pater in hunc famulum tuum presbyterii dignitatem, innova in visceribus eius spiritum sanctitatis, acceptum a te deus secundi meriti munus optineat, censuramque morum exemplo suae conversationis insinuet: sit probus cooperator ordinis nostri, eluceat in eo totius forma iustitiae, ut bonam rationem dispensationis sibi creditae redditurus aeternae beatitudinis praemia consequatur: Per Dominum… (SV XXVIII). | Domine sancte pater omnipotens aeterne deus, honorum auctor et distributor omnium dignitatum, per quem proficiunt uniuersa, per quem cuncta firmantur amplificatis semper in melius naturae rationalis incrementis per ordinem congrua ratione dispositum: unde et sacerdotales gradus atque officia leuitarum sacramentis mysticis instituta creverunt, ut cum pontifices summos regendis populis praefecisses, ad eorum societatis et operis adiumentum sequentis ordinis viros et secundae dignitatis eligeres. Sic in heremo per septuaginta uirorum prudentium mentem Mosi spiritum propagasti, quibus ille adiutoribus usus in populo innumeras multitudines facile gubernavit: sic in Eleazaro et Ithamar paternae plenitudinis abundantiam transfudisti, ut ad hostias salutares et frequentioris officii sacramenta ministerium sufficeret sacerdotum. Hac prouidentia, domine, apostolis filii tui doctores fidei comites addidisti, quibus illi orbem totum secundis praedicatoribus impleuerunt. Quapropter infirmitati quoque nostrae domine haec adiumenta largire, qui quanto magis fragiliores sumus, tanto his pluribus indigemus. Da quaesumus pater in hunc famulum tuum presbyterii dignitatem, innova in visceribus eius spiritum sanctitatis, acceptum a te deus secundi meriti munus optineat, censuramque morum exemplo suae conversationis insinuet: sit probus cooperator ordinis nostri, eluceat in eo totius forma iustitiae, ut bonam rationem dispensationis sibi creditae redditurus aeternae beatitudinis praemia consequatur: Per Dominum… (SG III). |
Modlitwa święceń prezbiteratu jest tożsama dla tych obydwu sakramentarzy i posiada pewne przesłanie, oparte na historii ludu wybranego i naturze Boga. Tak, jak niegdyś Bóg wybrał siedemdziesięciu mężów do służby przy ołtarzu Starego Testamentu, spośród których dał Eleazarowi i Itamarowi obietnicę wiecznego kapłaństwa, a Syn Boży wybrał siedemdziesięciu dwóch innych, poza Apostołami, by słowo Boże się szerzyło i wylał na nich swoją łaskę, tak też biskup prosi, aby słudzy przezeń wyświęcani otrzymali łaskę niebieską. Padają tutaj ważne słowa, w których biskup prosi o udzielenie kandydatowi godności kapłańskiej, odnowienie ducha świętości i wyjednanie daru zasługi.
Święcenia diakonatu
Święcenia diakonatu rozpoczynały się od wezwania do modlitwy święceń.
Sakramentarz z Werony Benedictio super diaconos | Sakramentarz gregoriański Orationes ad ordinandum diaconum |
Domine deus, praeces nostras clementer exaudi: ut quae nostro sunt gerenda seruitio, tuo prosequaris benignus auxilio; et quos sacris ministeriis exsequendis pro nostra intellegentia credimus offerendos, tua potius electione iustifices: Per Dominum… Oremus, dilcctissimi, deum patrem omnipotentem, ut super hos famulos suos, quos ad officium diaconii uocare dignatur, benedictionem gratiae suae clementer effundat, et consecrationis indultae propitius dona conservet: Per Dominum… Deus, conlator sacrarum magnifice dignitatum, quaesumus, ut hos famulos tuos, quos ad officium levitarum vocare dignaris, altaris . sancti ministerium tribuas sufficienter implere, cunctisque donis rs gratiae redundantes et fiduciam sibi tuae maiestatis adquirere, et aliis prachere facias perfectae deuotionis exemplum: Per Dominum… (SV XXVIII). | Oremus dilectissimi deum patrem omnipotentem, ut super hunc famulum suum, quem in sacro ordine dignatur ad sumere, benedictionis suae gratiam clementer effundat eique donum consecrationis indulgeat, per quod eum ad praemia aeterna perducat: Per Dominum… (Alia) Exaudi domine preces nostras et super hunc famulum tuum spiritum tuae benedictionis emitte, ut caelesti munere ditatus et tuae gratiam possit maiestatis adquirere et bene uiuendi aliis exemplum praebere: Per Dominum… (SG IV). |
Spoglądając na te wezwania, widać, że ich słowa są zróżnicowane. Inne teksty widnieją bowiem w Sakramentarzu z Werony, a inne w Sakramentarzu gregoriańskim. Pierwszy z nich zawiera aż trzy wezwania, podczas gdy drugi jedynie jedno w dwóch wersjach (do wyboru). Treścią wezwania umieszczonego w kodeksie leoniańskim jest wezwanie do Boga z prośbą o wysłuchanie próśb ludu za tymi, którzy są Mu ofiarowani (pierwsze wezwanie), prośba o zlanie błogosławieństwa na te sługi (drugie wezwanie) oraz prośba o to, by kandydat dobrze spełniał zadania diakońskie (trzecie wezwanie). Natomiast w wezwaniu kodeksu gregoriańskiego (niezależnie od tego, które zostałoby wybrane) widnieje prośba o wysłuchanie modlitw i pobłogosławienie elekta.
Modlitwa święceń, w przeciwieństwie do poprzedzającego ją wezwania, jest taka sama w obydwu sakramentarzach.
Sakramentarz z Werony Benedictio super diaconos | Sakramentarz gregoriański Orationes ad ordinandum diaconum |
Adesto quaesumus omnipotens deus, honorum dator, ordinum distributor officiorumque dispositor, qui in te manens innouas omnia et cuncta disponis per verbum, virtutem sapientiamque tuam Jesum Christum, filium tuum dominum nostrum, sempiterna prouidentia praeparas et singulis quibusque temporibus aptanda dispensas: cuius corpus, ecclesiam tuam, caelestium gratiarum varietate distinctam suorumque conexam distinctione membrorum, per legem mirabilem totius compagis unitam, in augmentum templi tui crescere dilatarique largiris. Sacri muneris seruitutem trinis gradibus ministrorum nomini tuo militare constituens, electis ab initio Leui filiis, qui mysticis operationibus domus tuae fidelibus excubiis permanentes hereditatem benedictionis aeternae sorte perpetua possiderent: super hunc quoque famulum tuum quaesumus domine placatus intende, quem tuis sacrariis seruiturum in officium diaconii suppliciter dedicamus. Et nos quidem tamquam homines diuini sensus et summae rationis ignari huius uitam quantum possumus aestimamus: te autem domine ea quae nobis sunt ignota non transeunt, te occulta non fallunt, tu cognitor secretorum, tu scrutator es cordium, tu eius uitam caelesti poteris examinare iudicio, quo semper praeuales et ammissa purgare et ea quae sunt agenda concedere : emitte in eum domine quaesumus spiritum sanctum, quo in opus ministerii fideliter exequendi septiformis gratiae munere roboretur. Abundet in eo totius forma uirtutis, auctoritas modesta, pudor constans, innocentiae puritas et spiritalis obseruatio disciplinae: in moribus eius praecepta tua fulgeant, ut suae castitatis exemplo imitationem sancta plebs adquirat, et bonum conscientiae testimonium proferens in Christo firmus et stabilis perseueret, dignisque successibus de inferiori gradu per gratiam tuam capere potiora mereatur: per dominum nostrum (SV XXVIII). | Adesto quaesumus omnipotens deus, honorum dator, ordinum distributor officiorumque dispositor, qui in te manens innouas omnia et cuncta disponis per verbum, virtutem sapientiamque tuam Jesum Christum, filium tuum dominum nostrum, sempiterna prouidentia praeparas et singulis quibusque temporibus aptanda dispensas: cuius corpus, ecclesiam tuam, caelestium gratiarum varietate distinctam suorumque conexam distinctione membrorum, per legem mirabilem totius compagis unitam, in augmentum templi tui crescere dilatarique largiris. Sacri muneris seruitutem trinis gradibus ministrorum nomini tuo militare constituens, electis ab initio Leui filiis, qui mysticis operationibus domus tuae fidelibus excubiis permanentes hereditatem benedictionis aeternae sorte perpetua possiderent: super hunc quoque famulum tuum quaesumus domine placatus intende, quem tuis sacrariis seruiturum in officium diaconii suppliciter dedicamus. Et nos quidem tamquam homines diuini sensus et summae rationis ignari huius uitam quantum possumus aestimamus: te autem domine ea quae nobis sunt ignota non transeunt, te occulta non fallunt, tu cognitor secretorum, tu scrutator es cordium, tu eius uitam caelesti poteris examinare iudicio, quo semper praeuales et ammissa purgare et ea quae sunt agenda concedere : emitte in eum domine quaesumus spiritum sanctum, quo in opus ministerii fideliter exequendi septiformis gratiae munere roboretur. Abundet in eo totius forma uirtutis, auctoritas modesta, pudor constans, innocentiae puritas et spiritalis obseruatio disciplinae: in moribus eius praecepta tua fulgeant, ut suae castitatis exemplo imitationem sancta plebs adquirat, et bonum conscientiae testimonium proferens in Christo firmus et stabilis perseueret, dignisque successibus de inferiori gradu per gratiam tuam capere potiora mereatur: per dominum nostrum (SG IV). |
Poprzez wspomnienie rodu Lewitów, występuje złożenie prośby za tych, którzy zostają wyświęceni do świętego stanu diakonatu. Składana prośba jest błaganiem o dar Ducha Świętego, który umocniłby wyświęcanych. Bóg otrzymuje również prośby o to, aby wyświęceni jaśnieli cnotami: niewinności, skromności, czystości i dyscypliny. Dla ludu diakoni mają być przykładem życia duchowego, dlatego w tej modlitwie występuje wzmianka na ten temat, w formie prośby za wyświęcanych diakonów.
Dwie dodatkowe modlitwy w Sakramentarzu gregoriańskim
Na końcu tego artykułu warto jeszcze wspomnieć o dwóch innych modlitwach, obecnych w Sakramentarzu gregoriańskim: oratio ad clercium faciendum i oratio ad diaconam faciendam. Ich treść była następująca:
- Praesta quaesumus omnipotens deus, ut huic famulo tuo illo, qui ad deponendam comam capitis a sui propter amorem Christi filii tui festinat, da spiritum sanctum, qui habitum religionis in eo perpetuum custodiat et a mundi impedimento uel saeculari desiderio cor eius defendat: ut sicut inmutatur in uultu, ita manus dexterae tuae ei uirtutis tribuat incrementa, ut ab omni caecitate humana oculos eius aperiat, et lumen aeternitatis gratiae ei concedat: Per Dominum… (Oratio ad clericum faciendum, SG CCXII).
- Exaudi domine preces nostras, et super hanc famulam tuam illam spiritum tuae benedictionis emitte, ut caelesti munere ditata et tuae gratiam possit maiestatis adquirere et bene uiuendi aliis exemplum praebere: Per Dominum… (Oratio ad diaconam faciendam, SG CCXIV).
Pierwsza z tych modlitw towarzyszyła tonsurze duchownych i zawierała prośbę o zachowanie kleryka, który poświęcił dla Boga swoje włosy, od przeszkód tego świata i rozkoszy świeckich, a także o udzielenie mu światła łaski wiecznej. Natomiast druga modlitwa pojawiała się w obrzędzie święceń diakonatu, więc tutaj nie będzie ona ponownie opisywania.
***
Jak widać, w powyższym artykule nie było żadnej wzmianki o święceniach niższych czy subdiakonacie, gdyż w tych dwóch sakramentarzach nie zamieszczono modlitw towarzyszących takim święceniom. Niemniej sama obecność modlitw towarzyszących święceniom wyższym jest dla tego studium istotna, gdyż dzięki nim można poznać również istotę święceń, do których zostały one przyporządkowane.
Dawid Makowski
Bibliografia:
- Matwiejuk K.: Sakramentarz jako księga liturgiczna. W: ,,Teologiczne Studia Siedleckie”. T. XIV. Nr 14. 2017 (s. 37-51).
- Sacramentarium gregorianum. W: ,,Das Sacramenterium Gregorianum nach dem Aachener Urexemplar”. Opr. Lietzmann H. Münster: 1921.
- Sacramentarium Veronese. W: ,,Rerum ecclesiasticarum documenta”. Opr. Eizenhöfer L., Siffrin P. Roma: 1966.
[1] Zob. Matwiejuk K.: Sakramentarz jako księga liturgiczna. W: ,,Teologiczne Studia Siedleckie”. T. XIV. Nr 14. 2017, s. 39.
[2] Zob. Tamże, s. 45.
Tags: Niższe urzędy Kościoła, Sakramentarz gregoriański, Sakramentarz z Werony, Sakramentarze, święcenia niższe, święcenia wyższe, tonsura