Zasady doboru Mszy i jej części

Dzisiejsze prawodawstwo liturgiczne pozostawia dużą swobodę w wyborze tekstów mszalnych, lecz dobór ten jest ograniczony przepisami, dotyczącymi poszczególnych dni liturgicznych lub formy celebracji. Dlatego pragniemy przybliżyć wszystkim zasady doboru Mszy i jej części, pod kątem obecnego prawodawstwa liturgicznego.

Wybór formularza mszalnego – Kiedy wolno sprawować Mszę okolicznościową?

Chcąc wybrać formularz mszalny inny od tego, który obowiązuje w danym dniu, trzeba przyjrzeć się tablicy Mszy okolicznościowych, z której można wyczytać, że: 

1. W Triduum Paschalne; Wieki Czwartek; Niedziele Adwentu, Wielkiego Postu i Wielkanocne oraz w Uroczystości nakazane nie wolno sprawować innej Mszy świętej niż ta, która przypada (tzn. sprawuje się Mszę św. z dnia bieżącego; IGMR, nr 353; TMO, nr 1-3). 
2. W Uroczystości nienakazane, a także we Wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych (2 listopada), w Środę Popielcową, w dni Wielkiego Tygodnia do środy włącznie oraz w Dni Oktawy Wielkanocnej, nie wolno sprawować innej Mszy świętej niż ta która przypada, poza liturgią Mszy pogrzebowej, którą wolno w tych dniach sprawować (IGMR, nr 380; TMO, nr 4-6).
3. W Niedziele Okresu Narodzenia Pańskiego oraz we wszelkie Święta wolno odprawić tylko te Msze, o których napisano w numerze 2, a także można sprawować Mszę św. obrzędową, wotywną lub w jakiejś potrzebie, jeśli wymaga tego potrzeba lub dobro wiernych, ale tylko za zgodą lub poleceniem biskupa diecezjalnego (IGMR, nr 372 i 374; TMO, nr 7-8).
4. W Dni powszednie Adwentu od 17 do 24 grudnia włącznie, w Dni Oktawy Narodzenia Pańskiego i w Dni powszednie Wielkiego Postu wolno dodatkowo sprawować Mszę za zmarłych po otrzymaniu informacji o zgonie, z okazji ostatecznego pochówku lub w pierwszą rocznicę śmierci (IGMR, nr 381; TMO, nr 9-11).
5. We wspomnienia obowiązkowe zasadniczo dozwala się sprawować te same liturgie, co wyżej w numerze 4, lecz również można sprawować Msze w różnych potrzebach oraz wotywne, jeśli istnieje potrzeba lub wymaga tego dobro wiernych i zdecyduje o tym celebrans lub rektor kościoła (IGMR, nr 376; TMO, nr 12-15).
6. W Dni powszednie Okresu Zwykłego można sprawować wszystkie Msze okolicznościowe, a więc również Msze w różnych potrzebach i wotywne dobierane przez samego celebransa oraz Msze ,,codzienne” za zmarłych (IGMR, nr 373, 375 i 381; TMO, nr 16).

Wiele osób jednak błędnie interpretuje czasem powyższe zapiski, gdyż brak zgody na odprawienie liturgii Mszy św. obrzędowej, nie oznacza brak zgody na sprawowanie w tym konkretnym dniu jakiegoś obrzędu połączonego z Mszą św. (np. udzielenia jakiegoś sakramentu), lecz oznacza to brak zgody na użycie formularza tej Mszy obrzędowej. Jest to istotna różnica, o której zawsze należy pamiętać.

Wybór formularza mszalnego – Jakich akomodacji można dokonać, wybierając Mszę z bieżącego dnia liturgicznego?

Znając już przepisy Kościoła w kwestii doboru formularza mszalnego, należy jeszcze dodać, że jeśli w jakąś niedzielę lub dzień powszedni Adwentu, Okresu Narodzenia Pańskiego albo Wielkiego Postu czy Wielkanocnego, bądź też w Święto tudzież wspomnienie obowiązkowe kapłan sprawuje Mszę św., w której bierze udział tylko jeden usługujący, to może on zamiast kalendarza ogólnego, posiłkować się kalendarzem własnym i sprawować Mszę św. z formularza, na którego użycie zezwala kalendarz własny (np. zakonny; IGMR, nr 354).

Kolejną istotną kwestią jest wybór Mszy w Dni powszednie Adwentu od 17 do 24 grudnia, a także w Oktawę Narodzenia Pańskiego i Dni powszednie Wielkiego Postu. Zasadniczo bowiem kapłan winien sprawować Mszę św. z bieżącego obchodu liturgicznego, lecz może uczynić inaczej, gdy w kalendarzu ogólnym występuje jakieś wspomnienie dowolne, odmawiając w danej Mszy św. kolektę z takiego wspomnienia, a resztę modlitw prezydencjalnych odmówić z formularza dnia przypadającego (IGMR, nr 355a).

W pozostałe Dni powszednie Adwentu, Okresu Narodzenia Pańskiego (po oktawie) i we wszystkie Dni powszednie Okresu Wielkanocnego, można zamiast formularza dnia bieżącego, wybrać formularz Mszy o świętym (lub jednym ze świętych), którego wspomnienie przypada w danym dniu lub może on sprawować Mszę św. o świętym wpisanym na ten dzień do Martyrologium (IGMR, nr 355b).

Natomiast w każdy dzień Okresu Zwykłego (poza niedzielami) kapłan poza tym, że może wybrać Mszę okolicznościową, ma prawo wybrać także Msze o świętym z przypadającego wspomnienia dowolnego lub zamieszczonego w tym dniu w Martyrologium (IGMR, nr 355c). Kapłan winien jednak pamiętać, że jeśli nakładają się na siebie dwa równe sobie obchody: partykularne i powszechne, to pierwszeństwa przyznaje się partykularnemu (IGMR, nr 355).

Jeśli kapłan wybiera Mszę św. o jakimś świętym, który nie ma własnego formularza mszalnego, to wówczas celebrans winien odmówić modlitwy prezydencjalne oraz antyfony (w liturgii czytanej) z tekstów wspólnych (IGMR, nr 363). Natomiast owe antyfony może powziąć także z innej Mszy wspólnej niż ta, z której sprawuje Msze (MR, s. 1′). Podobnie modlitwy prezydencjalne może mieszać między sobą, ale tylko w granicach tych samych wspólnych formularzy (MR, s. 1′).

W Dni powszednie Okresu Zwykłego, jeśli kapłan sprawuje Mszę św. z dnia, to korzysta albo z formularza ostatnio świętowanej Niedzieli Zwykłej, której tydzień się przeżywa, albo z formularza jakiejkolwiek Niedzieli Zwykłej. Kapłan może jednak połączyć dwa formularze w jedno, odmawiając kolektę z jednego formularza, a resztę modlitw prezydencjalnych z drugiego. Ta zasada działa również w przypadku łączenia kolekty Mszy w różnych potrzebach z formularzem którejś Niedzieli Zwykłej (IGMR, nr 363).

Sprawując Mszę św. wspólną o świętych kobietach, można odmówić zamiast tekstów tych formularzy modlitwy zamieszczone w formularzach Mszy świętych o świętych mężczyznach z odpowiednimi zmianami, i odwrotnie (MR, s. 1″).

Wybór formularza mszalnego – Kiedy wolno użyć formularza Mszy obrzędowej?

Zasadniczo na to pytanie odpowiedziano już wyżej, ale może warto to doprecyzować. Pisząc najogólniej, jeśli przypada: Triduum Paschalne, Zmartwychwstanie i Narodzenie oraz Objawienie, Wniebowstąpienie Pańskiego oraz Zesłanie Ducha Świętego, albo Niedziela Adwentu, Wielkiego Postu i Okresu Wielkanocnego, a także Środa Popielcowa, Wielki Tydzień, Oktawa Wielkanocna i wszelkie Uroczystości, to wówczas nie wolno sprawować Mszy św. z formularza Mszy obrzędowej, lecz sprawuje się liturgię z dnia bieżącego (CE, nr 451, 476, 620, 665, 690, 738, 768, 789, 884, 973, ). Wyjątkiem jest tutaj tylko formularz Mszy przy udzielaniu święceń, którego nie wolno wykorzystywać również w Święta Apostołów (CE, nr 499).

Istnieją natomiast także obrzędy niesakramentalne (poza konsekracją dziewic, ślubami zakonnymi, poświęceniem kościoła) łączone z Mszą św., której nie wolno sprawować z formularza danej liturgii obrzędowej także we wszelkie Święta, Niedziele Narodzenia Pańskiego i Zwykłe oraz w Dni powszednie Adwentu od 17 do 24 grudnia włącznie, Dni w Oktawie Narodzenia Pańskiego i Dni powszednie Wielkiego Postu (CE, nr 813). Takimi obrzędami są właśnie obrzędy ustanowienia do posług stałych katchiestatu, lektoratu i akolitatu.

Są też takie obrzędy, które (w części) sprawuje się z formularza Mszy obrzędowej nawet w dni, w które nie wolno sprawować takiej Mszy. Tego przykładem jest chociażby Msza św. z obrzędem poświęcenia ołtarza, podczas której – niezależnie od dnia – modlitwę nad darami i prefację odmawia się z formularza Mszy obrzędowej (CE, nr 941).

Wybór formularza mszalnego – Obchody świętych, w których zamieszczona jest tylko kolekta. Skąd wziąć pozostałe teksty mszalne?

Jeśli dany formularz zawiera w sobie tylko kolektę, to wówczas pozostałe modlitwy i wskazania odnośnie do prefacji mszalnej oraz antyfony, należy wziąć z miejsca, do którego odsyła rubryka w formularzu. Jeśli jednak jej nie ma, to resztę Mszy św. sprawuje się według tekstów wspólnych, albo z bieżącego dnia liturgicznego (IGMR, nr 363). Zawsze jednak we wszelkich wspomnieniach świętych kapłan może wybrać modlitwę nad darami i po Komunii z dnia bieżącego okresu liturgicznego (MR, s. 1″). Jeśli kapłan jednak sprawuje dalej Mszę św. z tekstów wspólnych, to może owe teksty dowolnie mieszać w obrębie formularzy traktujących o tym samym świętym (np. męczenniku; MR, s. 1″).

Wybór formularza mszalnego – Niedziele i formularze obchodów nakazanych

Zgodnie z postanowieniem Konferencji Episkopatu Polski z 1985 r., w każdą sobotę po godzinie 16:00 wolno odprawić w danym kościele jedną Mszę św. sprawowaną z formularza niedzielnego (jeśli w daną sobotę nie obchodzi się żadnej uroczystości lub święta Pańskiego wyższego rangą od mającej nastąpić niedzieli). Ta sama zasada dotyczy innych obchodów nakazanych (PNDP). Warto wspomnieć, że przygotowując liturgię recytowaną, kapłan poza antyfonami na wejście oraz na Komunię podanymi w Mszale przy danej uroczystości lub święcie, może wybrać jakieś inne z tekstów wspólnych (MR, s. 1″).

Wybór formularza mszalnego – Szczególne dni

Poza Wielkim Czwartkiem, Uroczystościami wypadającymi w pierwszy czwartek miesiąca oraz wszelkimi Świętami Pańskimi wolno w ten dzień sprawować jedną Mszę św. wotywną o Chrystusie Wiecznym Kapłanie, o Najświętszej Eucharystii lub o powołania do kapłaństwa. Zgodnie z tymi regułami, wolno sprawować również w pierwszy piątek miesiąca jedną Mszę św. wotywną o Najświętszym Sercu Pana Jezusa, zaś w pierwszą sobotę miesiąca – gdy dodatkowo nie wypadają Święta Najświętszej Maryi Panny – wolno sprawować jedną Mszę wotywną o Najświętszej Maryi Pannie. Ilość tych wotyw może jednak być większa, gdy zdecyduje o tym rektor kościoła (ZMW, nr 1-3).

W sobotę, która nie napotyka przeszkód związanych ze świętowaniem ważnych obchodów liturgicznych (od wspomnienia obowiązkowego wzwyż), wolno sprawować Mszę wotywną o Najświętszej Maryi Pannie (IGMR, nr 378).

W Adwencie można raz dziennie sprawować Mszę św. ,,Rorate” (roratnią), w której wykonuje się śpiew ,,Chwała”, zaś formularzem tej Mszy jest wotywa o Najświętszej Maryi Pannie w Adwencie (ZMW, nr 4).

Jeśli ordynariusz miejsca tak postanowił, święto Pańskie lub Uroczystość wypadająca w tygodniu może zostać przeniesiona na zasadach obchodu zewnętrznego na konkretną Niedzielę Zwykłą. Wówczas celebrans przez całą Niedzielę sprawuje Msze z tego przeniesionego obchodu (NUALC, nr 58).

Wybór modlitwy eucharystycznej

Pierwszą modlitwę eucharystyczną, zwaną kanonem rzymskim, można odmawiać zawsze. W sposób szczególny poleca się ją odmówić we wszelkich liturgiach, które posiadają własne części zmienne kanonu (Zjednoczeni i Boże przyjmij) oraz w obchodach świętych, których imiona są w nim zapisane. Ponadto tę modlitwę odmawia się w niedzielę (IGMR, 364a).

Drugą modlitwę eucharystyczną, wolno odmawiać jedynie w dni powszednie oraz w specjalnych okolicznościach, jaką jest m.in. liturgia dla grup specjalnych (IGMR, 364b). Ponadto w Polsce można ją używać również w niedzielę (MR, s. 241; aczkolwiek jest to sprzeczne z oryginalnym tekstem Mszału, dlatego nie zalecamy tego, choć błędne to nie jest).

Trzecią modlitwę eucharystyczną, odmawia się tylko w święta i w niedziele, jeśli nie używa się pierwszej anafory (IGMR, 346c).

Czwartą modlitwę eucharystyczną odmawia się tylko wtedy, gdy dana liturgia nie ma prefacji własnej (tzn. nie ma w jej formularzu zapisanej prefacji, którą należy odmówić). Wyjątkiem od tej reguły są tylko niedziele zwykłe, w które zamiast pierwszego lub trzeciego kanonu, wolno wybrać czwarty (IGMR, 346d).

Piątą modlitwę eucharystyczną odmawia się tylko wtedy, gdy dana liturgia nie ma prefacji własnej (tzn. nie ma w jej formularzu zapisanej prefacji, którą należy odmówić). Wyjątkiem od tej reguły są tylko wszelkie Msze, do których przypisano prefację okresową (MR, 334*). Aczkolwiek nowy mszał podaje, że tę anaforę odmawia się również w Mszach w różnych potrzebach (A: za Kościół, o powołania, za świeckich, za krewnych i przyjaciół, o uproszenie miłości, dziękczynna; B: o ewangelizację ludów, za chrześcijan prześladowanych, za ojczyznę i miasto, za rządzących państwami, za zgromadzenie przedstawicieli narodów, o postęp ludów, na rozpoczęcie roku szkolnego i cywilnego; C: za uchodźców i wygnańców, w czasie głodu lub za głodujących, za tych, którzy nas trapią, za uwięzionych, za umierających, za chorych, w jakiejkolwiek potrzebie; D: za Kościół, za papieża, za biskupa, o wybór papieża lub biskupa, za zgromadzonych na soborze lub synodzie, za kapłanów, kapłana za siebie, za pełniących służbę w Kościele, za zgromadzenie o charakterze duchowym lub duszpasterskim). 

Pierwszą i drugą modlitwę eucharystyczną o tajemnicy pojednania można odmawiać w liturgiach: wyrażających motyw pojednania (o pokój; o pojednanie; o zgodę; w czasie wojny i rozruchów; o zachowanie pokoju i sprawiedliwości; o przebaczenie grzechów; o miłość), a także:  o Tajemnicy Krzyża; o Najświętszej Eucharystii; o Przenajdroższej Krwi i Wielkim Poście. Prefacje tych modlitw można zamienić na inne, jeśli wyrażają one tenże motyw (MR, 343*).

Pierwszą, drugą i trzecią modlitwę z udziałem dzieci należy używać tylko wtedy, gdy w liturgii biorą udział dzieci bez dorosłych lub z niewielką ich ilością (MR, 353*). Liturgia, w której używa się jednej z tych modlitw, nie może być koncelebrowana.

Wybór lekcji mszalnych

Zasadniczo należy korzystać z tych perykop, które podano do odczytania (IGLM, nr 82; IGMR, nr 357). Reguła ta nie musi jednak obowiązywać w przypadku liturgii dla grup specjalnych, o ile kapłan wybiera czytania z zatwierdzonego lekcjonarza (IGMR, nr 358).

W przypadku, gdyby jakieś wspomnienie nie posiadało czytań własnych, odczytuje się lekcje dnia bieżącego lub – wedle uznania – lekcje, do których odsyła rubryka w lekcjonarzu (IGLM, nr 83; IGMR, nr 357). Kapłan może jednak wybrać inne teksty z części wspólnych, wybierając nie tyle spośród tego, do czego odsyła rubryka, ile z tekstów o świętych (mężczyznach lub kobietach; IGLM, nr 83).

Czasem odczytuje się w ciągu tygodnia w dni powszednie ważniejsze fragmenty konkretnej księgi. Jeśli więc w międzyczasie cykl ten przerwie jakiś obchód z własnymi czytaniami, celebrans może opuszczone czytanie połączyć z jakimś innymi czytaniem (np. jeśli w środę wypadła uroczystość, to czytanie ze środy można w czwartek połączyć z czytaniem właściwym w tym dniu) lub przyznać pierwszeństwo któremuś z nich (np. odczytać w miejsce czytania czwartkowego, czytanie środowe itd.; IGMR, nr 358). 

W liturgii Mszy z udziałem dzieci wolno zredukować ilość czytań nawet do jednego (samej Ewangelii; ZDMD, nr 9c).

Wybór uroczystego błogosławieństwa

W każdej liturgii Mszy św. zamiast zwykłego błogosławieństwa może się odbywać uroczyste pobłogosławienie zebranych na liturgii osób. W obecnie obowiązującym Mszale Rzymskim dla diecezji polskich wyróżnia się następujące błogosławieństwa:

1. Adwentowe (nr 1)
2. Bożonarodzeniowe (nr 2)
3. Noworoczne (nr 3)
4. Na Objawienie (nr 4)
5. O Męce Pańskiej (nr 5) 
6. Na Wigilię Wielkanocną i w Dzień Zmartwychwstania Pańskiego (nr 6)
7. Wielkanocną (nr 7)
8. Na Wniebowstąpienie (nr 8)
9. O Duchu Świętym (nr 9)
10. Zwykłe (nr 10-14)
11. O Najświętszej Maryi Pannie (nr 15)
12. O Aniołach (nr 16)
13. O Świętych Apostołach Piotrze i Pawle (nr 17)
14. O Świętych Apostołach (nr 18)
15. O Świętych Męczennikach (nr 19)
16. O Pasterzach (nr 20)
17. O Doktorach Kościoła (nr 21)
18. O Dziewicach (nr 22)
19. O jednym Świętym (nr 23)
20. O wszystkich Świętych (nr 24)
21. Na poświęcenie Kościoła (nr 25)
22. W liturgii za zmarłych (nr 26)

Poza tym obecny Mszał obfituje w 26 form modlitw nad ludem. Kapłan może wykonać je tuż przed błogosławieństwem. Wówczas wzywa się wiernych, aby pochylili głowy i mając ręce wyciągnięte nad nimi, kapłan odmawia konkretną modlitwę nad ludem lub formę uroczystego błogosławieństwa. Później błogosławi się wiernych i rozsyła (MR, s. 381* i 394*).

Opr. Dawid Makowski