Czy bębenek może być kanoniczny? – O instrumentach muzycznych w rytach wschodnich
Choć każdy ryt wschodni i wewnętrzne ich tradycje wykształtowały pewne własne praktyki, to jednak ten artykuł będzie podzielony nie według rytów, a według instrumentów. Jak to zazwyczaj bywa w przypadku rytów wschodnich – prawie nie ma regulacji dotyczących instrumentów ani w księgach liturgicznych, ani innych dokumentach. To kwestia przekazywanej tradycji następnym pokoleniom, którą po prostu się żyje.
Głos ludzki
Najbardziej podstawowy instrument muzyczny, o ile tak go można nazwać. Tylko człowiek, stworzony na obraz Boży, posługuje się rozumnie słowem. Również człowiekiem idealnym i pełnym wzorcem, do którego każdy chrześcijanin powinien dążyć, jest Jezus Chrystus – Wcielony Bóg Słowo (Logos). Co więcej, to słowa są najważniejsze w każdym hymnie – odpowiednia melodia tylko ma pomagać w przyswajaniu i skupianiu się na jego treści. Stąd też nie praktykuje się muzyki instrumentalnej bez słów na nabożeństwach – z perspektywy wschodniej to nie ma sensu; oczywiście, poza służbami ludzie czasem wygrywają na przeróżnych instrumentach dane hymny, ale nie jest to część modlitwy wspólnotowej. W rycie bizantyjskim w niektórych tradycjach istnieje praktyka śpiewu sylab „teri-rem” – jednak zawsze łączą się one z danym hymnem, który specjalnie zostaje wydłużony, kiedy potrzebuje tego dane nabożeństwo, np. całonocne czuwanie, moment Komunii kleru, przedłużające się modlitwy kapłańskie w trakcie wielkiego wejścia etc. U Koptów z kolei przeciągane różne dźwięki są związane ze znaczeniem teologicznym danych słów konkretnego hymnu – zresztą, jak zaznaczono, melodia danego hymnu ma odnosić się do jego treści. Na nabożeństwach wschodnich również prawie nie ma milczenia – a to dlatego, że są one modlitwą wspólnotową, która domaga się słów; wśród chrześcijan wschodnich istnieje obawa, że łatwiej szatańskim myślom wejść w trakcie milczenia i przerwać modlitewne skupienie.
Kadzielnica
We wszystkich rytach wschodnich kadzielnica używana w świątyni ma na łańcuchach dzwoneczki w liczbie 12 – co symbolizuje dwunastu apostołów. Dźwięk kadzielnicy głosi Boga. Ponadto niemalże każde wschodnie nabożeństwo zakłada kadzenie w określonym momencie. Stąd, z perspektywy wschodniej, kadzielnica jest instrumentem muzycznym. W Wielkim Poście następuje jednak pewna zmiana. Skoro zmieniają się melodie niektórych hymnów i czytań, to nie omija to także kadzielnicy. I tak, w rycie bizantyjskim często w tym czasie używa się kadzielnicy bez dzwoneczków. Z kolei w rycie ormiańskim wierni ledwo czują i słyszą kadzielnicę, ponieważ cały obrzęd kadzenia odbywa się za zasłoniętą zasłoną ołtarzową, przez co nie angażuje się tutaj udziału zmysłów węchu i słuchu.
W rycie bizantyjskim jednak istnieje jeszcze specjalna, ręczna forma kadzielnicy, używana przede wszystkim w monasterach zarówno męskich, jak i żeńskich. Ta także ma dzwoneczki, a osoba dokonująca okadzenia – diakon, mnich lub mniszka – potrząsa kadzielnicą odpowiednio do rytmu, przede wszystkim do śpiewu tzw. polijeleja (psalmy 134 i 135 śpiewane na jutrzni świątecznej i niedzielnej, przede wszystkim jeśli stanowi ona część całonocnego czuwania).
Rypidy
Używane we wszystkich rytach wschodnich. To dwa metalowe wachlarze z namalowanymi lub wytłoczynami wizerunkami serafinów, które są umieszczone po obydwu stronach stołu ołtarzowego, przy Darach Eucharystycznych. W poszczególnych rytach w różnych momentach nabożeństw mogą być wykorzystane w procesjach czy do wachlowania czy osłaniania czy to niesionych Darów, czy biskupa. W rytach orientalnych – tj. koptyjskim, ormiańskim, syriackim i malankarskim oraz etiopskim – mają one przyczepione dzwoneczki, podobnie jak kadzielnica. Stąd też w tych rytach rypidy pełnią formę instrumentu muzycznego, i wachluje się nimi w stosownych momentach, gdzie ich dźwięk ma symboliczne znaczenie, np. tumult przy Wniebowstąpieniu Chrystusa i przy Jego powtórnym przyjściu. W rycie ormiańskim w czasie Wielkiego Postu wierni ledwo słyszą muzykę rypid z racji zasłoniętego ołtarza. Podobnie jak w przypadku braku czucia i słyszenia kadzielnicy w tym czasie, oznacza to post zmysłu słuchu.
Dzwony i biło (=talanton=semantron)
Na chrześcijańskim Wschodzie pierwotnie było to nazywane także jako talanton lub semantron. To belka lub zestaw belek, w które uderza się młotkiem, wygrywając odpowiednie melodie – przede wszystkim przed rozpoczęciem Boskiej Liturgii, a także w trakcie procesji czy niektórych momentów poszczególnych nabożeństw. Biło może być drewniane i do niesienia – np. u Greków czy Rumunów – albo metalowe i na stałe umocowane w świątyni, jak np. u Arabów.
Istnieje teoria, iż dzwon przywędrował na chrześcijański Wschód z Zachodu. I w niektórych miejscach – np. w Polsce – właściwie zasadniczo wyparł biło, w niektórych biło ostało się tylko w monasterach, a np. u Arabów dzwon jest używany tylko do zawołania na Boską Liturgię, a we wszelkich innych przypadkach używa się semantronu. Tam, gdzie biła nie ma, dzwonów jest więcej, różnej wielkości, i można wygrywać na nich przeróżne melodie. Zwłaszcza Rosjanie opracowali różne melodie na poszczególne święta, które mają zwoływać wiernych na ich nabożeństwa albo towarzyszyć procesjom na dane święto. W księgach liturgicznych w zasadzie nie znajdziemy zapisu, jak uderzać w dzwon czy biło. Są to tradycje ustne, przekazywane – że np. w Wielki Piątek bije się wolno, a na procesjach paschalnych szybko i rytmicznie. W różnych krajach istnieją konkursy i festiwale zarówno dzwonienia, jak i grania na semantronie.
Talerze i trójkąt
To instrumenty charakterystyczne dla rytu koptyjskiego. Nadają one rytm poszczególnym hymnom i pomagają zgromadzonym wiernym włączyć się w śpiew. Na tych instrumentach grają diakoni – choć tak nazywani, to tak naprawdę są to psalmiści po chirotesji (święceniach niższych). Użycie tych instrumentów przez wieki było raczej kwestią tradycji ustnej – dopiero wydana w 1859 księga H̱idmat aš-Šammās („Służby diakona”) zawarła regulacje dotyczące także talerzy i trójkąta w śpiewie liturgicznym.
Bębny
Charakterystyczne przede wszystkim dla rytu etiopskiego, w tym jego odmianie w ramach tradycji erytrejskiej. Nazywane kebero, co oznacza wywyższenie, uwielbienie, oddawanie czci. Na bębnach mogą grać i duchowni i świeccy, samymi dłońmi. Wygrywane melodie wprowadzają w modlitewną medytację, choć na niektóre jak okazje są szybsze i wyrażają także radość, Boski tryumf. W etiopskich i erytrejskich pieśniach paralitugircznych, tzw. mezmur (co de facto oznacza po prostu „psalm”) oraz do niektórych hymnów różnych okresów postnych bywa używana także begena – rodzaj strunowego instrumentu.
W rycie bizantyjskim bębny – w tym te z pałeczkami – mogą towarzyszyć procesjom, jeśli uczestniczą w nich skauci. Jest to typowe zwłaszcza dla tradycji arabskiej.
Organy i inne
Organy pojawiły się w niektórych parafiach w rycie bizantyjskich w tradycjach greckiej i albańskiej, można je usłyszeć także w prawosławnych parafiach Korei. Organy zaczęto także wprowadzać do wielu parafii rytu ormiańskiego od początku XX wieku, niewątpliwie przy udziale wybitnego ormiańskiego kompozytora, wartapeda Komitasa (Soghomoniana). Inne instrumenty klawiszowe zaczęły się pojawiać na nabożeństwach syriackich i malankarskich. Jest to zatem swego rodzaju novum, choć w niektórych miejscach zdążyło się ono już dobrze zakorzenić. Aranżacje do hymnów w śpiewie bizantyjskim pod instrumenty klawiszowe przygotowali chociażby tacy prawosławni amerykańscy kompozytorzy jak Tikey Zes czy Anna Gallos.
Przy procesjach z udziałem skautów i/lub wojska w Grecji czy krajach arabskich mogą pojawić się także trąbki.
To są właściwie wszystkie instrumenty, które się przyjęły. Należy też z przykrością stwierdzić, iż u niektórych wschodnich katolików różnych rytów na nabożeństwach potrafią pojawić się nadużycia w postaci gitar. Trzeba tu też jednak zaznaczyć, iż poza nabożeństwami, w ramach np. spotkań czy koncertów, do pieśni paraliturgicznych, a nawet hymnów, mogą być stosowane różne instrumenty, np. arabski ‘oud (rodzaj instrumentu strunowego).
Dominika Kovačević
Bibliografia
- An Introduction to Coptic Music, https://www.lacopts.org/orthodoxy/coptic-orthodox-church/introduction-to-coptic-music/ [13.03.2022].
- Ashenafi Kebede, A History of Music, http://ethiopianorthodox.org/english/church/styaredbyashenafikebede.html [13.03.2022].
- Holy Qurbana, An Explanation, http://www.malankaraworld.com/library/Faith/Holy-Qurbana-an-explanation.htm [13.03.2022].
- Lenten Series: On Liturgical Practices, https://www.youtube.com/watch?v=DvCLwxc05yA [13.03.2022].
- Organ Music in the Armenian Church, https://www.youtube.com/watch?v=8_SJRxAj-BU [13.03.2022].
