Kilka słów o wykonywaniu psalmu responsoryjnego w czasie liturgii
Psalm responsoryjny jest medytacją nad usłyszanym słowem Bożym i stanowi integralną część liturgii słowa. Wykonuje więc go psałterzysta z miejsca proklamacji słowa Bożego (z ambony) w formie responsoryjnej (wierni odpowiadają refrenem) lub w sposób ciągły bez refrenu. OWMR w nr. 61 podaje, że śpiew ten powinien być wykonywany przez psałterzystę z ambony lub z innego odpowiedniego miejsca. Zapis ten jest usprawiedliwieniem dla praktyki śpiewania psalmu przez organistę. Jednakże warto zauważyć, że Ogólne Wprowadzenie do Lekcjonarza Mszalnego w nr. 22 wskazuje wprost na ambonę jako miejsce wykonywania psalmu. Zamiast psalmu można wyśpiewać graduał. Śpiew po czytaniu wykonuje się jednogłosowo, refren może być także realizowany wielogłosowo. Nie jest rzeczą przyjętą – pisze ks. I. Pawlak w Muzyka liturgiczna po Soborze Watykańskim II – aby czytanie mszalne było proklamowane przez zespół lektorów, tak więc podobnie w przypadku psalmu – nie powinien być wykonywany przez zespół śpiewaków, ale przez jedna osobę. Wśród cech, którymi powinien odznaczać się psałterzysta są: umiejętności śpiewu oraz poziom duchowy. Dlatego należy tutaj wskazać, że osoba wykonująca psalm nie powinna być przypadkowa, a oprócz zdolności muzycznych powinna prowadzić życie zgodne z duchem chrześcijańskim. Ponadto, jak mówi nr 102 OWMR psalmista powinien koniecznie posiąść sztukę wykonywania psalmodii oraz zdobyć umiejętność prawidłowej wymowy i dykcji. W tym miejscu należy także podkreślić, że niewłaściwą jest sytuacja, kiedy psalm responsoryjny wykonuje dziecko (szczególnie podczas uroczystości I komunii świętej). Dzieci nie są przygotowane do pełnionej funkcji kantora psalmu, a także celebracja I komunii świętej nie może stać się popisem dla rodziców i zebranej w kościele rodziny.
Psalm podczas liturgii spełnia trzy funkcje: kerygmatyczną, medytacyjną i dialogową. Tę pierwszą realizuje, ponieważ jest on tekstem proklamującym słowo Boże. Śpiew psalmu jest zatem bardzo ważnym momentem, wprowadzającym nas na jedność z Chrystusem bądź wyrażającym jej pragnienie i staje się w ten sposób aktualizacją proklamowanego słowa w sercach wiernych, którzy poprzez uważne jego słuchanie wyrażają gotowość współpracy z Chrystusem. Tę drugą wyraża fakt, że psalm jest wezwaniem do pogłębionej refleksji usłyszanego słowa Bożego. OWMR 61: Po pierwszym czytaniu następuje psalm responsoryjny, który jest integralną częścią liturgii słowa oraz posiada wielkie znaczenie liturgiczne i duszpasterskie, gdyż sprzyja medytacji nad słowem Bożym(…) psalmista wykonuje wersety psalmu, podczas gdy cale zgromadzenie siedzi i słucha oraz uczestniczy w śpiewie poprzez refren. Postawa „siedzenia” i „słuchania” wprost naprowadza nas funkcję medytacyjną psalmu. Trzecia zaś wynika z kwestii odpowiedzi ludu (responsu) na usłyszane słowo Boże.
Prawodawstwo liturgiczne podaje nam dwie formy wykonywania psalmu podczas liturgii: ciągły i responsorialny, który jest bardziej powszechny. Wykonywany w sposób ciągły w praktyce oznacza, że psalm może wykonać albo sam psalmista – bez przeplatania go refrenem – a wierni uczestniczą w nim tylko poprzez słuchanie, albo całe zgromadzenie liturgiczne. W sposobie responsorialnym możemy wyróżnić dwie formy wykonawcze: a capite (czyli refren podawany przez psałterzystę, który jest powtarzany przez zgromadzony lud po każdej zwrotce psalmu, a wersety śpiewane są przez kantora psalmu) oraz a latere (odmiana ta polega na dopowiadaniu tylko części responsu przez wiernych: Alleluja lub Zmiłuj się nad nami Panie).
W wykonawstwie psalmów responsoryjnych należy zwrócić uwagę na dobór właściwej melodii do tekstu psalmu. Wynika to nie tylko z zasad językowych (dostosowania akcentu muzycznego do akcentu słownego), ale także z tego, że każda linia melodyczna niesie z sobą konkretny ładunek emocjonalny. Ks. Ireneusz Pawlak w Muzyka liturgiczna po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, mówi o istnieniu 300 melodii. Jednakże można śmiało stwierdzić, że melodie do psalmów responsoryjnych są ciągle tworzone przez kolejnych kompozytorów. Melodie tego śpiewu swoje źródło mają zarówno w chorale gregoriańskim, w pieśniach kościelnych jak i w indywidualnej inwencji artysty. Należy stwierdzić, że melodie wykorzystując formę kontrafaktury raczej nie przyczyniają się do rozwoju muzyki liturgicznej, jednakże właściwie przekomponowane przez artystę i zatwierdzone przez komisję do spraw muzyki sakralnej mogą oddawać ducha proklamowanym tekstom liturgicznym. Ks. Piotr Wiśniewski w Psalm responsoryjny w liturgii mszalnej wskazuje, że najbardziej „poszkodowanymi” okresami w odniesieniu do melodii psalmów są okres Bożego Narodzenia i Wielkanocny, ze względu na nagminne wykorzystywanie w refrenie pierwszych wersów pieśni: Gdy śliczna Panna i Zwycięzca śmierci.
Wobec powyższych argumentów należy przyjąć podstawowe trzy zasady doboru melodii do tekstu psalmu responsoryjnego. Podanej poniżej punkty odnoszą się do służebnej roli muzyki względem tekstu liturgicznego:
- Zgodność akcentu wyrazowego w języku polskim z akcentem muzycznym.
- Zgodność melodii z tematyką psalmu.
- Zgodność melodii z okresem liturgicznym lub wydarzeniem dnia.
Dlatego też analizując poszczególne melodie psalmów i teksty liturgiczne należy wprost stwierdzić, że niektóre melodie nie będą nadawały się do wykonywania niektórych psalmów (np. przekomponowane kolędy w refrenie psalmu użyte podczas święta św. Szczepana, gdzie respons brzmi: W ręce Twe, Panie, składam ducha mego).
Ks. Dorian Figołuszka
