Przygotowanie liturgii: Śpiew

Muzyka nie jest dodatkiem do liturgii, jej ozdobą, czy “oprawą”, jak obecnie często zwykło się ją nazywać. Stanowi ona nieodzowną i integralną część świętych czynności (por. IEP, 4; IM, 1, 6). Jej celem jest oddanie chwały Bogu, a także uświęcenie wiernych i budowanie wspólnoty zgromadzonych (por. IM, 6). Ich wspólny śpiew wyrażać będzie podniosłość świętych obrzędów, należy zatem zadbać o czynne i pełne uczestnictwo wiernych w nim. Nie oznacza to jedynie wspólnego wykonywania śpiewu. Formę uczestnictwa stanowi także aktywne słuchanie (por. IM, 10j). Liturgia wymaga także tego, aby w odpowiednim czasie zachować pełne czci milczenie (por. IM, 10j). Sprawując Mszę Świętą z udziałem ludu zaleca się, aby była to Msza śpiewana, w szczególności zaś w niedziele, aby podkreślić, iż jest to Dzień Pański, oraz w święta i uroczystości (por. MS, 27; IEP, 11; IM, 22). Szczególnie uroczysty charakter, również przez śpiew i muzykę, należy nadać tym obchodom, które są uwydatnione przez liturgię w ciągu roku liturgicznego, mając na uwadze zwłaszcza Wielki Tydzień oraz Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej (por. MS, 44; IEP, 25).

POSZCZEGÓLNE RODZAJE MUZYKI A ICH OBECNOŚĆ W LITURGII

Choć sprawowanie liturgii domaga się obecności muzyki, musi być ona odpowiednio dobrana, aby mogła należycie spełniać swoje funkcje. Podstawowym podziałem będzie rozróżnienie jej na muzykę religijną oraz świecką. Muzyka wykonywana w trakcie liturgii powinna być opracowana zgodnie z zasadami sztuki i być godną miejsca i świętych obrzędów, a co za tym idzie nie powinna mieć nic wspólnego z muzyką świecką (por. IM, 7; IEP, 10 i 20). Wśród muzyki powiązanej z kultem należy wyróżnić kilka pojęć:

• muzyka religijna – ogólnie związana z tematyką wiary (w tym pojęciu mieści się zarówno chorał gregoriański, jak i współcześnie komponowane piosenki religijne);
• muzyka kościelna – pochodząca z kręgu kultury chrześcijańskiej i związana z życiem wspólnot wyznaniowych;
• muzyka sakralna – wszelkie kompozycje powstałe na przestrzeni dziejów do celów liturgicznych, także te, które przestały pełnić taką funkcję. (np. z racji na długość utworu czy jego konkretne przeznaczenie);
• muzyka liturgiczna – muzyka przeznaczona i nadająca się do współtworzenia świętych obrzędów, zachowująca odpowiednią formę, styl i funkcję (por. IM, 5; IEP, 3).

Z powyżej wymienionych jedynie muzyka liturgiczna, jak sama jej nazwa wskazuje, nadaje się do wykonywania w trakcie liturgii. Wśród niej Kościół wyróżnia trzy szczególne rodzaje:

1. śpiew jednogłosowy, wśród którego pierwsze miejsce zajmuje śpiew gregoriański, gdyż jest on własnym śpiewem liturgii rzymskiej (por. MS, 50; IM, 8, 63c; IEP, 17);
2. śpiew wielogłosowy (polifonia zarówno dawna, jak i nowsza);
3. muzykę instrumentalną (por. IEP, 3).

Należy nadmienić, że wśród tych rodzajów muzyki rozróżnia się ze względu na skład wykonawczy muzykę: wokalną (wykonywaną tylko przez głos ludzki), wokalno-instrumentalną (wykonywaną zarówno przez głos, jak i instrumenty) oraz instrumentalną (wykonywaną przez same instrumenty: organy lub większy skład instrumentalny).

Głos ludzki ma pierwszeństwo w liturgii nad wszelkimi instrumentami (por. IM, 36). Muzyka instrumentalna nie jest jednak zabroniona, stanowi ona bowiem ubogacenie liturgii. Zasadniczo można wykonywać ją w miejscach przeznaczonych na wykonanie śpiewów: na wejście, przygotowanie darów, Komunię, uwielbienie oraz na zakończenie celebracji. W przypadku wejścia oraz Komunii nie może ona jednak zastępować śpiewu, ale wystąpić przed lub po nim (por. IM, 37). Wśród instrumentów szczególną pozycję zajmują organy, jako tradycyjny instrument muzyczny towarzyszący liturgii. Powinien być to organy piszczałkowe; instrument elektroniczny dopuszczony jest do użytku w liturgii jako tymczasowy (por. IM, 37a). Wolno używać także innych instrumentów muzycznych, powinny one jednak odpowiadać godności świątyni i nie kojarzyć się jednoznacznie z muzyką świecką. Dopuszczone są np. trąbki i skrzypce (których odpowiedniki znajdziemy w głosach organowych), a zabronione np. fortepian, perkusja, akordeon (por. IM, 37b). Udział w liturgii może brać orkiestra, która szczególnie ważną rolę pełnić będzie podczas celebracji poza kościołem oraz procesji (por. IM, 39).

Należy pamiętać także o okresach liturgicznych, w których gra na instrumentach muzycznych jest ograniczona lub zabroniona. W okresie Adwentu należy zachować umiar, tak aby nie uprzedzać radości płynącej z Narodzenia Pańskiego. W okresie Wielkiego Postu zabroniona jest gra solowa na instrumentach. Nie dotyczy to gry w celu podtrzymania śpiewu, którego integralną częścią są także preludium i postludium. Wyjątek od tych obostrzeń stanowią: IV Niedziela Wielkiego Postu oraz święta i uroczystości, a także Msza Krzyżma. Podobne ograniczenia obowiązują w trakcie Triduum Paschalnego od zakończenia hymnu Chwała na wysokości Bogu podczas Mszy Wieczerzy Pańskiej do rozpoczęcia tego hymnu w trakcie Wigilii Paschalnej, choć zaleca się, zgodnie z tradycją, nie używać w tym czasie żadnych instrumentów (por. IM, 36 i 38).

Muzyka w liturgii powinna być wykonywana “na żywo”, nie może mieć miejsca odtwarzanie jej elektronicznie. Zabronione jest stosowanie tzw. “automatycznych organistów” (por. IM, 40).

FUNKCJE LITURGICZNE ZWIĄZANE Z MUZYKĄ

Funkcjami związanymi z muzyką w liturgii są:

• Czynności celebransa: powinien on wykonać przeznaczone dla niego części liturgii (np. oracje, pozdrowienia, zachęty).
• Czynności diakona: proklamowanie Ewangelii, podawanie intencji modlitwy powszechnej, wezwanie do znaku pokoju, wygłoszenie innych zachęt, rozesłanie wiernych, a także wykonanie orędzia wielkanocnego.
• Czynności lektora: wygłoszenie czytań według melodii z lekcjonarza.
• Czynności psałterzysty: wykonuje z ambony psalm (responsoryjny, allelujatyczny lub na sposób ciągły).
• Czynności kantora: przygotowuje i prowadzi śpiew zgromadzenia, gdy nie ma scholi, dialoguje z ludem (np. Panie, zmiłuj się nad nami), a także wykonuje niektóre solowe śpiewy (np. aklamację przed Ewangelią, czy wezwania modlitwy powszechnej pod nieobecność diakona).
• Czynności scholi: prowadzi śpiew zgromadzenia, może także wykonać samodzielnie niektóre śpiewy.
• Czynności chóru: wykonuje muzykę wielogłosową, a także przejmuje zadania scholi, gdy jej nie ma.
• Czynności dyrygenta: kieruje śpiewem chóru oraz scholi, czasami także całego zgromadzenia.
• Czynności organisty: akompaniuje do śpiewów (całego zgromadzenia lub zespołu śpiewaczego), może także wykonać muzykę organową, jeżeli pozwalają na to przepisy (por. IM, 10).

Celebrans powinien wykonać przeznaczone dla niego śpiewy zgodnie z melodiami podanymi w księgach liturgicznych. Może on jednak zrezygnować ze śpiewu niektórych części, jeżeli nie pozwalają mu na to jego zdolności lub stan zdrowia. Nie można jednak stosować się do tego mając wzgląd wyłącznie na wygodę kapłana (por. MS, 8)[1].

Lektor może zaśpiewać czytania na melodie podane w Lekcjonarzu. We Mszy uroczystej jest to sposób właściwy, choć można zrezygnować ze śpiewania, jeżeli uzna się, iż bardziej odpowiednie byłoby ich przeczytanie (por. MS, 31e)[2].

Psałterzysta wykonuje jeden z czterech możliwych rodzajów śpiewu międzylekcyjnego: psalm responsoryjny, psalm allelujatyczny (gdy jest przepisana taka możliwość) lub na psalm na sposób ciągły (bez responsu). Śpiew psalmu stanowi proklamację Słowa Bożego, a więc powinien on być wykonywany z ambony. Aby nie utrudniać zrozumienia tekstu, wykonuje go tylko jedna osoba. Respons może być wykonany wielogłosowo. Nie dotyczy to czwartej formy śpiewu międzylekcyjnego, czyli graduału, gdyż jest on śpiewem scholi, a co za tym idzie, nie wykonuje się go z ambony (por. IM, 19b).

Kantor prowadzi śpiew zgromadzenia, wykonuje także niektóre śpiewy solowe. Mogą to być dialogi w częściach stałych Mszy Świętej (Kyrie eleison, Agnus Dei), aklamacja przed Ewangelią oraz modlitwa wiernych (pod nieobecność diakona) lub jakieś trudniejsze śpiewy w momentach na to przeznaczonych. Należy nadmienić, że w przypadku aklamacji przed Ewangelią i modlitwy wiernych możliwe jest ich wykonanie z ambony, choć wzorcowo powinny być one wykonane z innego odpowiedniego miejsca (por. IM, 10e).

Zespoły śpiewacze (schole i chóry) zasługują na otoczenie ich szczególną troską. Należy także powoływać nowe w miejscach, gdzie takowych brakuje (por. IM, 63b). Ich udział w liturgii pozwala nie tylko uzyskać lepszą ,,jakość” śpiewu wiernych, ale także wzbogacą ją o brzmienia bardziej podniosłe, jednocześnie dbając o żywotność utworów ze skarbca muzyki liturgicznej. Kluczowe jest jednak, aby zadbać o zachowanie odpowiedniej proporcji między śpiewami chóru, scholi oraz ludu. Należy również zadbać, aby członkowie zespołów mieli możliwość pełnego uczestnictwa w liturgii, tj. przyjęcia Komunii Świętej. Każdy zespół powinien mieć swojego opiekuna (duchownego), który będzie się troszczył o formację duchową członków zespołu (por. IM, 11). Zadaniem organisty jest odpowiednie przygotowanie muzyki do każdej liturgii. Powinien on także zatroszczyć się o kształcenie kantorów i psałterzystów. Może on także spełniać funkcje kantora lub dyrygenta zespołu śpiewaczego (ale nie psałterzysty!), jeżeli zachodzi taka potrzeba (por. IM, nr 10i, 12). Organista powinien przykładać należytą wagę do formacji liturgicznej i duchowej, a także posiadać kwalifikacje właściwe dla muzyka kościelnego, np. ukończenie kursu w studium organistowskim albo odpowiednie studia (por. IM, 12a, 12b).

ŚPIEW MSZY ŚW.

Tekst jak i melodia śpiewów powinny odpowiadać świętym obrzędom. Teksty, jak wskazuje tradycja, powinno się czerpać przede wszystkim z Pisma Świętego oraz tekstów liturgicznych. (por. IM, 9). W doborze śpiewów podczas Mszy Świętej powinno się kierować tekstami liturgicznymi (por. IM, 14). Śpiew musi się bowiem charakteryzować zgodnością z doktryną i tradycją Kościoła, a także być dla wiernych pomocą w modlitwie (por. IM, 18a; MTV, 57). Śpiew zatwierdzony to taki, który zyskał aprobację biskupa miejsca (por. MTV, 57). Śpiew mogą wykonywać wszyscy razem, albo z podziałem na dwa chóry (por. MTV, 58).

Na wejście powinno wykonywać się antyfonę z psalmem podane w Graduale Romanum lub Graduale Simplex, lub inny odpowiedni śpiew nawiązujący do treści danej liturgii (por. OWMR, 48). Podobnie dobiera się śpiew na przygotowanie darów i Komunię (por. OWMR, nr 74, 87). Śpiew na Komunię powinien trwać od chwili, w której celebrans przyjmuje Najświętszy Sakrament do momentu, gdy skończy się rozdawanie Najświętszego Sakramentu wiernym. (por. OWMR, 86). Po Komunii można wykonać śpiew pochwalny (por. OWMR, 88). Należy pamiętać, że jeżeli śpiew nie nawiązuje do tajemnicy dnia czy sprawowanego oficjum, powinien on przynajmniej nawiązywać do okresu liturgicznego, a także odpowiadać danej czynności liturgicznej (por. IEP, 8). Nie wolno zastępować innymi śpiewami części stałych Mszy Świętej (Kyrie ,Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei, Ite), a także śpiewu międzylekcyjnego i przed Ewangelią (por. IEP, 13). Należy także zadbać o obecność repertuaru w języku łacińskim, w szczególności mając na uwadze, aby wierni umieli zaśpiewać w tym języku części stałe Mszy Świętej (por. MS, 47; IEP, 17). Nic nie stoi na przeszkodzie, aby w jednej celebracji używać kilku języków, np. łaciny i polskiego (por. MS, 51).

We współczesnych przepisach liturgicznych wyróżnia się trzy stopnie śpiewu liturgicznego, pozwalające zakwalifikować „solenność” celebracji ze względu na śpiew. Zostały one ukazane w poniżej tabeli (por. IM, 10a; MS, 27-31).

Zgodnie z obowiązującymi normami, trzy stopnie śpiewu w Mszy odnoszą się jedynie do Mszy śpiewanej, a nie uroczystej, w której winien być obecny śpiew w całej swej pełni (por. MS, nr 28). Zachowuje się przy tym istotny warunek: żeby mówić o Mszy św. śpiewanej, musi być w niej obecny śpiew przynajmniej w pierwszym stopniu; stopień drugi może być użyty jako „rozszerzenie” stopnia pierwszego, tak iż nie wolno śpiewać Mszy w stopniu drugim bez uwzględnienia stopnia pierwszego; analogiczna sytuacja ma miejsce względem stopnia trzeciego. O ile stopień pierwszy zawsze musi być użyty w pełni, o tyle stopień drugi lub trzeci może być użyty częściowo (por. MS, 28). Kiedy więc – zgodnie z przepisami – stosuje się jakiś śpiew w liturgii recytowanej, nie wolno mówić o niej jako o Mszy śpiewanej dopóki nie zostanie uczynione zadość wymogom pierwszego stopnia Mszy śpiewanej: w przypadku takich śpiewów w Mszy recytowanej są to zazwyczaj fragmenty części własnych tej Mszy lub trzy pieśni eucharystyczne, odpowiadające danej liturgii mszalnej, śpiewane na wejście, na przygotowanie darów i na Komunię (por. MS, 36). Należy jednak zatroszczyć się o to, aby ta praktyka nie była już zbyt powszechna, ponieważ w opinii Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów (obecnie: Dykasterii) nie należy już śpiewać w liturgii niczego, co nie łączy się z tekstami mszalnymi, gdyż wówczas ma się do czynienia z oprawą, a nie integralną częścią liturgii[6].

Dostosowując śpiew liturgiczny do niektórych okresów, podczas przeżywania czasu Narodzenia Pańskiego należy podczas liturgii śpiewać kolędy (por. IM, 23a)[7]. Nie można jednak śpiewać pastorałek, a po święcie Chrztu Pańskiego do święta Ofiarowania Pańskiego nie wolno śpiewać kolęd poza niektórymi zwrotkami, związanymi z liturgią pierwszej części Okresu Zwykłego (por. IM, 23b-23c). W tym czasie – bez przeszkód – można śpiewać kolędy po błogosławieństwie końcowym (por. IM, 23c). W Okresie Adwentu i Wielkiego Postu należy zróżnicować tematykę śpiewu, zważywszy na podwójny aspekt tych czasów: pierwsza część tych okresów odnosi się bowiem do nieco innych tematów, niż druga (por. IM, 23d). Podczas Okresu Wielkanocnego należy zaś śpiewać pieśni o Zmartwychwstaniu Pańskim (por. IM, 23f). Śpiewy Okresu Zwykłego winny wskazywać na prawdy wiary, nauki Chrystusa oraz zbawcze dzieła Syna Bożego (por. IM, 23g).

Żeby uczynić zadość temu, iż muzyka jest integralną częścią liturgii, należy wykonywać ją w taki sposób, aby nie przedłużała, ani też nie kończyła się przed sprawowaniem obrzędu, któremu przynależy. Winna być więc ona dobrze dobrana i dostosowana do momentu, w którym występuje, poprzez uwzględnienie czasu jej wykonywania z celebracją (por. IM, 16).

Głównym instrumentem Kościoła rzymskiego są organy piszczałkowe (por. IM, 37a). Istnieją także inne dopuszczone do użytku w liturgii instrumenty, ale żaden z nich nie jest i nie może się kojarzyć z muzyką rozrywkową (por. MTV, 60). Zabronione jest więc korzystanie z gitary elektrycznej, perkusji, fortepianu czy syntezatora (por. IM, 37b). Nie wolno również używać fortepianu, akordeonu, mandoliny i wibrafonu (por. CWP, 271). Niezależnie jednak od instrumentu, zawsze winien on podtrzymywać śpiew ludu, a nigdy nie może go zagłuszać (por. IM, 36). Organy zaś winny być zlokalizowane na tyle blisko zespołu śpiewaków, aby także służyły zespołowi kantorów (por. IM, 37a). Warto wspomnieć, że w Okresie Adwentu należy z umiarem korzystać z gry na organach i innych instrumentach, a w Okresie Wielkiego Postu (poza czwartą Niedzielą Wielkiego Postu, uroczystościami i świętami) wolno grać na organach i innych instrumentach tylko w celu podtrzymania śpiewu (por. IM, 38). W szczególnie uroczystych liturgiach dopuszcza się udział orkiestry, zwłaszcza dętej (por. IM, 39).

Mimo że głos ludzki jest najważniejszy, dopuszcza się do liturgii muzykę instrumentalną, gdyż przygrywki i postludia nie są dodatkiem, ale również integralnym elementem śpiewu (por. IM, 36). Można je wykonać w następujących momentach liturgii: przed śpiewem na wejście, na przygotowanie darów, podczas komunikowania wiernych (po śpiewie komunijnym), w trakcie uwielbienia po Komunii i po liturgii (por. IM, 37).

ŚPIEW MĘKI PAŃSKIEJ

Jako że we współczesnych przepisach liturgicznych znajdują się wytyczne odnoszące się do śpiewu Męki Pańskiej, który powinien być pierwszą formą wykonywania pasji, należy tutaj przybliżyć niektóre normy, odnoszące się do tego zagadnienia (por. PS, 33). Obecne melodie Męki Pańskiej posiadają dwa tony: pierwszy dotyczy dźwięku C (do), drugi zaś dotyczy dźwięku A (la). Wybór tych tonów w Niedzielę Męki Pańskiej, czyli Palmową jest dowolny, podczas gdy w Wielki Piątek Męki Pańskiej śpiewa się zawsze opis Męki Pańskiej według tonu drugiego (por. PD, 3).

STAN MUZYKI LITURGICZNEJ

Ogólną pieczę nad muzyką liturgiczną w swojej diecezji sprawuje jej ordynariusz. W mniejszych jednostkach odpowiedzialni są za to ich przełożeni (np. proboszcz parafii lub rektor kościoła). Należy jednak pamiętać o harmonijnej współpracy osób pełniących różne funkcje (por. IM, 10). Zarówno proboszcz, jak i organista nie powinni sprawować “władzy absolutnej” nad liturgią. Muzyka w liturgii powinna być uprzednio starannie przygotowana, za co odpowiada duszpasterz kościoła, a także organista, kantor i dyrygent zespołu śpiewaczego (por. IM, 5). Należy zatroszczyć się, aby w kościele znajdowały się odpowiednie pomoce do śpiewu, ułatwiające wiernym aktywny udział w nim. Mogą to być odpowiednio zatwierdzone śpiewniki lub ekrany, na których wyświetlany jest tekst (por. IM, 41, 41a). W doborze osób mających wykonać jakąś część liturgiczną przeznaczoną do śpiewu należy kierować się umiejętnościami tych osób i dobierać te bieglejsze w śpiewie, nie zwracając uwagi na ich godność czy urząd (por. IM, 33b). Tyczy się to szczególnie nabożeństw bardziej uroczystych oraz transmitowanych w mediach (por. MS, 8). Należy unikać traktowania Mszy Świętej jedynie według własnej oceny, bez szacunku dla jej świętego i powszechnego charakteru. W tym celu należy przestrzegać wszelkich norm dotyczących jej sprawowania (por. IM, 13). W każdym kościele katedralnym, bazylice i sanktuarium powinny być: sprawne i odpowiednio brzmiące organy piszczałkowe, odpowiednio wykształcony organista, chór prowadzony przez kompetentnego dyrygenta, Msza Święta po łacinie ze śpiewem gregoriańskim oraz śpiewana liturgia godzin (por. IM, 63a).

Marceli Kyc

[1] Podobne zasady dotyczyć będą diakona.

[2] Należy też pamiętać o “hierarchii” czytań – drugie czytanie, jeżeli chodzi o śpiew, ma pierwszeństwo przed pierwszym czytaniem; nie powinno się także śpiewać czytań, jeżeli nie będzie śpiewana Ewangelia.

[3] Jeżeli bardziej odpowiednie byłoby odczytanie tekstów z Pisma Świętego, można zrezygnować z ich śpiewania (por. MS, 31e).

[4] Zawsze jednak, gdy Msza św. jest Mszą śpiewaną, należy odśpiewać pozdrowienie i nagłówek oraz aklamację (por. LM/1, 30).

[5] Jak wyżej.

[6] Mówią o tym odpowiedzi na wątpliwości, opublikowane w czasopiśmie obecnej Dykasterii ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów:

[7] Warto jednak zatroszczyć się, aby w niektóre dni śpiewać głównie pieśni dotyczące danego obchodu liturgicznego: np. na Świętego Szczepana, Świętego Jana, Świętych Młodzianków Męczenników, Świętej Bożej Rodzicielki Maryi itp.