Kształtowanie się pozaministerialnej służby kobiet przy ołtarzu
Po Soborze Trydenckim (1545-1563) w wielu miejscach świata zaczęło brakować duchownych, gdyż (m.in.) wprowadzono wówczas obowiązek kształcenia przyszłych kapłanów w seminariach. Wówczas pojawiły się pierwsze głosy dotyczące tego, aby zmienić dyscyplinę Kościoła względem tych pomocniczych stopni kościelnego posługiwania, co – bez zgody Stolicy Apostolskiej – wprowadziły w życie Synody w Avignon w 1594 r. i w Reims w 1583 r., dopuszczając do służby przy ołtarzu świeckich (głównie młodych chłopców) bez tonsury i święceń[1]. Początkowo Stolica Apostolska wyrażała dezaprobatę dla takich praktyk, co odzwierciedla chociażby Dekret Świętej Kongregacji Rytów z dn. 21 lutego 1604 r.[2] Kościół przez długi czas starał się bowiem o to, aby wszystkie funkcje liturgiczne pełnili duchowni[3]. Należy jednak pamiętać, że rozprzestrzeniany od XI w. ryt sprawowania Mszy cichych (najmniej uroczystych), w których służył kapłanowi jeden usługujący, ciągle był obecny w kościele i bardzo często ten sposób sprawowania Najświętszej Ofiary wiódł prymat we wspólnotach parafialnych, a – jak już wspomniano – Kościół wymagał, aby do takiej liturgii służył duchowny, bo inaczej – w myśl ówczesnych przepisów – nie wolno było celebrować Mszy. Zatem nie dopuszczanie świeckich ministrantów do służby w zastępstwie nieobecnych kleryków, byłoby gdzieniegdzie tożsame z zaprzestaniem celebrowania Mszy. Dlatego oddolne inicjatywy biskupów, choć początkowo sprzeczne z prawem Kościoła, w końcu zostały uznane za prawomocne, choć dokonało się to dopiero w XX w.[4] Wówczas Święta Kongregacja Rytów dn. 1 października 1949 r. zgodziła się na to, aby zgodnie z kilkuwiecznym zwyczajem, do Mszy św. służyli świeccy mężczyźni, lecz surowo zabroniono – pod karą grzechu ciężkiego – służyć do Mszy kobiecie (nawet zakonnicy), której pozwalano jedynie na dialogowanie z kapłanem modlitw mszalnych, gdy nie było właściwego ministranta[5]. Trzeba tutaj bowiem wspomnieć o tym, że w sensie ścisłym termin ministrant zawsze był odnoszony do duchownego, zaś w sensie szerokim obejmowano nim każdego mężczyznę, służącego w zastępstwie duchownego w celebracjach liturgicznych[6].
Kiedy papież Paweł VI wydał swoje Motu Proprio ,,Ministeria Quaedam” dn. 15 sierpnia 1972 r., to w artykule siódmym zaznaczył, że przyjęcie odnowionych posług lektora i akolity zastrzeżone jest mężczyznom, ze względu na czcigodną tradycję Kościoła (iuxta venerabilem traditionem Ecclesiae)[7]. Tę myśl wyjaśnił w 1980 r. Aimé-Georges Martimort (+2000), będący w latach 1965-1972 jednym z kilku członków dwudziestej grupy studyjnej Consilium, zajmującej się reformą tonsury, święceń niższych i subdiakonatu. Duchowny wskazał wówczas na to, że u podstaw zachowania takiej dyscypliny przez Kościół była chęć nie wzbudzania jakichkolwiek wątpliwości względem tego, czy kobiety mogą przyjmować święcenia wyższe, gdyż już w 511 r. biskupi katoliccy (przyglądając się zjawisku wyświęcania kobiet na wyższe stopnie przez montanistów) stwierdzili, że nie będą dopuszczać kobiet do służby przy świętych obrzędach, aby zminimalizować ryzyko wtargnięcia błędów herezji montanistów do Kościoła Bożego[8]. Podobnie uczynili hiszpańscy i galijscy biskupi widząc takie zagrożenie także ze strony pryscylianizmu[9]. Nie chciano dawać kobietom zgubnej nadziei na to, że nauka Kościoła w tym względzie kiedyś ulegnie zmianie. Wszakże Epifaniusz z Salaminy (+403) stwierdził, że nigdy nie miało miejsca nic podobnego do tego, że kobieta spełnia czynności kultyczne w Przybytku[10]. Prawdą jest bowiem, że już w okolicach 360 r. Synod w Laodycei orzekł, iż do ołtarza mogą być dopuszczani tylko mężczyźni, co później podtrzymał papież Gelazjusz (+496), a także Synod w Nantes w 895 r.[11] Właśnie dlatego nie udzielano kobietom niższych stopni kościelnego posługiwania, a niegodziwe udzielanie niewiastom święceń diakonatu zostało potępione na Synodzie w Nimes w IV w.[12]
Czasem powyższej tezie przeciwstawia się kontrargument, świadczący o tym, że diakonise istniejące w pierwszych wiekach Kościoła, służyły do Mszy na wzór diakonów. Jest to jednak nieprawda, gdyż w starożytnych tekstach widnieje jasne stwierdzenie:
,,Diakonisa nie błogosławi, ani nie spełnia żadnych czynności sprawowanych przez prezbiterów lub diakonów, lecz strzeże drzwi i ze względu na obyczajność asystuje prezbiteriom przy chrzcie kobiet”[13].
Jest to więc wyraźne świadectwo tego, że kobiety nigdy nie spełniały kultycznych czynności w Kościele.
Pada tutaj jednak pytanie: dlaczego papież Franciszek zdecydował się zmienić tę pradawną dyscyplinę Kościoła? Chcąc sobie odpowiedzieć na to pytanie, trzeba zagłębić się w soborowe nauczanie na temat laikatu. Otóż w Konstytucji dogmatycznej o Kościele ,,Lumen gentium” z dn. 21 listopada 1964 r. zawarto następujące stwierdzenie:
,,Pod nazwą świeckich rozumie się tutaj wszystkich wiernych chrześcijan nie będących członkami stanu kapłańskiego i stanu zakonnego prawnie ustanowionego w Kościele, mianowicie wiernych chrześcijan, którzy jako wcieleni przez chrzest w Chrystusa, ustanowieni jako Lud Boży i uczynieni na swój sposób uczestnikami kapłańskiego, prorockiego i królewskiego urzędu Chrystusowego, ze swej strony sprawują właściwe całemu ludowi chrześcijańskiemu posłannictwo w Kościele i w świecie”[14].
W tych słowach Sobór Watykański II (1962-1965) ukazał, że wierni świeccy i duchowni mają swoje własne, specyficzne posłannictwo w Kościele i świecie. Papież Paweł VI ogłaszając nowy, zreformowany porządek kościelnych urzędów pragnął to wyeksponować poprzez zmianę ich nazewnictwa: sformułowanie ordinatio zmieniono na institutio, podobnie jak ordines na ministerium[15]. Używanie sformułowania: ,,posługa” (ministerium) miało bowiem być przyczynkiem do tego, aby stopnie lektoratu i akolitatu nie były udzielane jedynie duchownym w formie szczebli w drodze do kapłaństwa[16]. W tym celu usunięto również ceremonię tonsury[17]. Dzięki temu powrócono do pierwotnego stanu Kościoła, kiedy to niższe urzędy przysługiwały wiernym świeckim[18]. Przyglądając się pracom posoborowej grupy Concilium można zauważyć, że kwestia terminologii została poruszona jako jeden z pierwszych tematów, którymi mieli zająć się członkowie XX grupy studyjnej[19]. Wydany w 1973 r. Komentarz do nowej dyscypliny względem posług wyjaśnił tę zmianę następująco:
,,Słowo ‘święcenie’ należy stosować tylko względem święceń udzielanych przez nałożenie rąk”[20].
Konsekwencją tych zmian było wyeksponowanie posług jako urzędów, które przysługują świeckim z natury rzeczy, dzięki otrzymaniu sakramentu chrztu św., na mocy którego mogą oni wykonywać poszczególne czynności liturgiczne[21]. Nie oznaczało to jednak, że wszystkim wiernym przysługiwały te same zadania, gdyż od zawsze w Kościele istniały pewne normy dyscyplinarne, które regulowały udział wiernych świeckich w liturgii, a taką był na przykład zwyczaj służenia mężczyzn przy ołtarzu[22]. Stąd do 2021 r. w Kodeksie Prawa Kanonicznego znajdowało się stwierdzenie, że do prawnie ustanowionych posług lektora i akolity mogą przystępować jedynie mężczyźni[23]. Papież Franciszek usunął jednak z tego kanonu słowo mężczyźni (viri), przez co obecnie kanon 230 w ustępie 1 brzmi następująco:
,,Osoby świeckie, posiadające wiek i przymioty ustalone zarządzeniem Konferencji Episkopatu, mogą być na stałe przyjęte, przepisanym obrzędem liturgicznym, do posługi lektora i akolity, udzielenie jednak tych posług nie daje im prawa do utrzymania czy wynagrodzenia ze strony Kościoła”[24].
Zmiana ta została dokonana na bazie nauki Soboru Watykańskiego II (1962-1965), gdyż pod tym kątem nie dopuszczanie kobiet do posług stałych było zdaniem niektórych niezrozumiałe, w przeciwieństwie do zwyczaju Kościoła, który ze swej strony dogłębnie wyjaśniał ten stan rzeczy[25]. Jednakże warto tutaj zauważyć, że w 1966 r. Giacomo Lercaro (kardynał przewodniczący grupie Consilium) napisał w tej sprawie List do Przewodniczących Konferencji Biskupów, w którym przedstawił teologiczną opinię na temat właściwego rozumienia tekstu Konstytucji dogmatycznej o Kościele ,,Lumen Gentium”, zaznaczając,
iż nie daje on żadnych podstaw do tego, aby twierdzić, że kobiety (fillettes, des jeunes filles ou des femmes) mogą pełnić święta służbą liturgiczną przy ołtarzu[26]. Ponadto dodał on:
,,Kobiety nie muszą pełnić służby przy ołtarzu, ponieważ określenie ich służby zależy od woli Kościoła, a Kościół katolicki
w rzeczywistości nigdy nie powierzył liturgicznych funkcji kobietom”[27].
Warto przy tym wspomnieć tylko o tym, że dopuszczenie kobiet do tych posług nie jest możliwe wszędzie, to znaczy: decyzja papieża odnosi się w sposób szczególny do odnowionego porządku rytu rzymskiego, gdyż taka praktyka nie może mieć miejsca m.in. w starej formie rytu rzymskiego (sprawowanej według ksiąg sprzed reformy posoborowej)[28].
Znając już zarys historii Kościoła względem dawnych święceń niższych (ordines minores), a obecnych posług (ministerium), należy zagłębić się w aspekt prawny służby kobiet przy ołtarzu w odnowionej, obecnie obowiązującej liturgii mszalnej.
Otóż po Soborze Watykańskim II (1962-1965) w Kościele pojawiało się mnóstwo błogosławieństw służby liturgicznej, które w większości krajów świata uniemożliwiły dostateczne wprowadzenie założeń posoborowej reformy święceń niższych w życie[29]. Oprócz tych, które sensu stricto dotyczyły mężczyzn, pojawiały się też noty o służbie kobiet i ich czynnościach w sprawowaniu świętej liturgii. Już soborowa Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium” z dn. 4 grudnia 1963 r. wzmiankowała o tym, że kobiety śpiewające w chórze wykonują prawdziwą czynność liturgiczną[30]. Zostały one bowiem dopuszczone do śpiewania w czasie liturgii na mocy specjalnego Dekretu Świętej Kongregacji Rytów z dn. 17 września 1897 r.[31] Zarządzenie to powtórzono później
w Dekrecie z dn. 18 grudnia 1908 r.[32] Również papież Pius XII (+1958) dn. 25 grudnia 1955 r. zajął miejsce w tej sprawie, ogłaszając, że kobiety mogą być członkiniami chórów mieszanych[33]. Na gruncie polskim wytyczne te przyjęła Konferencja Episkopatu Polski dopiero dn. 15 września 1962 r., kiedy to wydano Dyrektywy dotyczące muzyki sakralnej[34]. Natomiast po reformie liturgicznej tematem tym zajęto się w 1967 r. Wówczas Kongregacja Obrzędów zezwoliła nie tylko na obecność chórów mieszanych, ale także na chóry, w których są same niewiasty[35]. Była to jedna z pierwszych form angażowania kobiet w święte obrzędy, poprzez pozwalanie im na pełnienie poszczególnych czynności liturgicznych.
Dość szczegółowo zajęto się tym tematem w 1970 r., gdy w wydanej dn. 5 września tegoż roku III Instrukcji wykonawczej do Konstytucji o Liturgii Świętej
w artykule 7 przedstawiono czynności, jakie można powierzyć kobietom (puellæ et nuptæ et religiosæ):
– Odczytywanie lekcji mszalnych poza Ewangelią[36];
– Wygłaszanie intencji modlitwy powszechnej;
– Wygłaszanie wskazówek/komentarzy;
– Kierować śpiewem i grać na instrumentach dopuszczonych do liturgii;
– Przyjmować wiernych w kościołach;
– Utrzymywać porządek w procesjach wiernych;
– Zbierać składkę w kościele[37].
Zaznaczono przy tym, że służba przy ołtarzu na wzór ministrantów nie może być spełniana przez kobiety[38]. Zalecenie to powtórzono w pierwszym wydaniu Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego z 1969 r.:
,,Wszystkie funkcje niższe od tych, które należą do subdiakona mogą wykonywać także świeccy mężczyźni. Funkcje spełniane poza prezbiterium, rektor kościoła, kierując się roztropnością, może powierzyć kobietom”[39].
To samo zdanie (dotyczące niedopuszczania kobiet do funkcji ministranckich) powtórzono w Instrukcji ,,Inæstimabile Donum” z dn. 17 kwietnia 1980 r.[40] Natomiast Konferencja Episkopatu Polski w Instrukcji z dn. 11 marca 1987 r. wzmiankowała o tym, że kobiety mogą odczytywać lekcje mszalne oraz wykonywać śpiew międzylekcyjny, gdy nie ma psałterzysty (poza liturgią stacyjną biskupa)[41]. Ten zakres funkcji liturgicznych został zawarty w wydanym dn. 25 stycznia 1983 r. Kodeksie Prawa Kanonicznego, w którym zapisano następującą notę:
,,Świeccy mogą być czasowo wyznaczeni do pełnienia funkcji lektora w czynnościach liturgicznych, podobnie jak wszyscy świeccy mogą wykonywać funkcje komentatora, kantora lub inne, zgodne z przepisami prawa. Tam, gdzie to doradza konieczność Kościoła, z braku szafarzy, także świeccy, chociażby nie byli lektorami lub akolitami, mogą wykonywać pewne obowiązki w ich zastępstwie, mianowicie: posługę słowa, przewodniczyć modlitwom liturgicznym, udzielać chrztu, a także rozdzielać Komunię świętą, zgodnie z przepisami prawa”[42].
Wszystkie powyższe czynności ex tempora deputatione mogą wykonywać zarówno mężczyźni, jak i kobiety[43]. Wyjaśniono to dn. 15 sierpnia 1997 r. w Instrukcji o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów. Wskazano przy tym, że osoby pełniące którąkolwiek z powyższych czynności (poza ustanowionymi lektorami oraz akolitami) nie posiadają żadnego szczególnego tytułu[44]. Spośród tych wszystkich funkcji dostępnych dla kobiet, zdaje się, że najczęściej sprawowaną przez nie czynnością jest odczytywanie lekcji mszalnych poza Ewangelią[45].
Wszystkie powyższe zapiski dotyczące służby kobiet w liturgii zostały bardzo mocno rozwinięte na początku XXI wieku. Otóż wydana w 1975 r. druga edycja typiczna Mszału Rzymskiego wraz z Ogólnym Wprowadzeniem zawierały tak naprawdę tylko zmiany rubryk związanych z reformą święceń niższych (poszerzono wówczas czynności akolitów oraz diakonów)[46]. Zmieniło się to jednak w 2002 r., kiedy to wydano trzecią edycję typiczną odnowionego Mszału Rzymskiego wraz z Ogólnym Wprowadzeniem. Wówczas w artykule 100 wyznaczono ponownie zakres usługiwania świeckich mężczyzn przy ołtarzu
w zastępstwie za akolitów (jeśli są nieobecni): noszenie krzyża, świec, kadzielnicy, chleba, wina, wody i – w razie prawdziwej konieczności – rozdzielanie Komunii św.[47] Zaznaczono przy tym, że świeccy mogą pełnić następujące funkcje: psałterzysty, ministranta słowa Bożego[48], chórzysty, kantora tudzież dyrygenta chóru, zakrystiana, komentatora, zbieracza składki, służby przy drzwiach kościoła oraz ceremoniarza[49]. Nie dodano przy tym jednak wzmianki, które z tych czynności mogą pełnić kobiety, choć – spoglądając na poprzednie orzeczenia w tej sprawie – na pewno można im powierzyć funkcje wykonania śpiewu międzylekcyjnego, odczytania lekcji mszalnych poza Ewangelią, służby jako zakrystianka, dyrygentka chóru, kantorka czy chórzystka oraz służbę przy drzwiach kościoła[50].
Tak naprawdę dopiero dn. 25 marca 2004 r. w Instrukcji Redemptionis Sacramentum zamieszczono wzmiankę, iż do służby przy ołtarzu na wzór ministrantów wolno – za zgodą biskupa diecezjalnego, zachowując starannie wszystkie przepisy prawa i jedynie ze względu na potrzeby konkretnej parafii i dobro wiernych – dopuścić kobiety[51]. Jednakże zaznaczono przy tym, że osoba wybrana do służby przy ołtarzu nie może budzić zdziwienia wśród wiernych[52]. Zapewne nota ta było motywowana pewnym Listem z dn. 27 lipca 2001 r., w którym można przeczytać następujące słowa:
,,Biskup w swej roli moderatora życia liturgicznego w diecezji powierzonej jego pasterskiej trosce ma prawo pozwolić na służbę kobiet przy ołtarzu w granicach jemu powierzonego terytorium. Jego wolność decyzji w tej sprawie nie może być ograniczona przez wymaganie jednolitości między jego diecezją i innymi diecezjami, które w sposób zrozumiały zniosłoby konieczną wolność działania każdego biskupa diecezjalnego. Po wysłuchaniu przez biskupa diecezjalnego opinii Konferencji Episkopatu, jego własny nacechowany roztropnością osąd winien opierać się o wiele bardziej na fundamencie tego, co sam uzna za bardziej odpowiednie dla miejscowych potrzeb duszpasterskich dla dobra uporządkowanego rozwoju życia liturgicznego diecezji powierzonej jego trosce pasterskiej. Przy czym winien uwzględnić między innymi odczucie wiernych, podstawy, które do takiego zezwolenia prowadzą, różne uwarunkowania liturgiczne jak również wspólnoty, które gromadzą się na Mszy świętej […] Gdyby Wasza Ekscelencja uznała za stosowne zezwolić na służbę kobiet przy ołtarzu, nadal ważne byłoby jasne wyjaśnienie wiernym tej innowacji, aby nie było zamieszania i tym samym nie zaszkodziło rozwojowi powołań do kapłaństwa”[53].
Można również stwierdzić, że ewentualne wprowadzanie służby kobiet w liturgię – niezależnie od ich roli – winno być poprzedzone starannym wyjaśnieniem tego wiernym:
,,Jeśli w jakiejkolwiek diecezji, zgodnie z kanonem 230 ustęp 2, biskup zezwoli, aby ze szczególnych względów służbę przy ołtarzu pełniły także kobiety, należy to dobrze wyjaśnić wiernym w świetle wspomnianej normy”[54].
Warto tutaj wspomnieć o tym, że taką decyzję biskup winien podjąć po konsultacji z Konferencją Episkopatu[55]. Wyraziła to Konferencja Episkopatu Polski dn. 9 marca 2005 r.:
,,Funkcje te [które są bezpośrednio usługiwaniem kapłanowi i przy miejscu przewodniczenia] są zarezerwowane dla męskiej służby liturgicznej (ministrantów). Mogą one być powierzone dziewczętom (ministrantkom) tylko wtedy, gdy udzielił na to wyraźnej zgody biskup diecezjalny. On zaś, aby taką zgodę wydać, powinien zasięgnąć opinii Konferencji Episkopatu Polski”[56].
Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów wskazała także, że męskie (zwłaszcza młodzieżowe) zespoły liturgiczne są godne szczególnej pochwały[57]. Natomiast Papieska Rada ds. Interpretacji Tekstów Prawnych w swojej odpowiedzi na zadane zapytanie dotyczące ewentualnego dopuszczania kobiet do służby przy ołtarzu, stwierdziła, że zaleca się nadal zachowywać zwyczaj Kościoła, wedle którego do nabożeństwa służą ministranci płci męskiej[58]. Natomiast w Liście do Przewodniczących Konferencji Episkopatów z dn. 15 marca 1994 r. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów zaznaczyła, że nawet jeśli w myśl kanonu 230 §2. Kodeksu Prawa Kanonicznego niektóre funkcje powierzono kobietom lub mężczyznom nie będącym ministrantami, nie wolno zaniedbać formacji oraz troski o ministrantów (zwłaszcza młodych chłopców)[59]. Jednakże trzeba pamiętać, że nie tylko oni, ale wszyscy służący w liturgii winni odbyć odpowiednią formację, która jest wymagana przez prawodawcę w kanonie 230 §1 Kodeksu Prawa Kanonicznego[60].
Dawid Makowski
* Fragment pracy autora pt. ,,Liturgiczna służba kobiet” *
[1] Zob. Czyniono to w myśl tego, co uchwalono na Soborze w Trydencie. Zob. Concilium Tridentinum (1545-1563): Compendium ab usuum circa sacrificium missæ, 11.
[2] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Decretae, CLVII. W: DA, I, 41, dz. 21. II. 1604.
[3] Zob. T. Szwagrzyk: Ministrant do Mszy św. i jego ubiór. W: RBL. T. X. Nr 4-5. 1957, s. 317.
[4] Zob. Sacra Congregatio de Disciplina Sacramentorum: Instructio. Roma: 1949, art. III, 4. W: AAS, XLI, s. 493-514, dz. 1. X. 1949 r.
[5] Zob. Tamże, art. III, 3.
[6] Zob. T. Szwagrzyk: Ministrant do Mszy św. i jego ubiór. W: RBL. T. X. Nr 4-5. 1957, s. 319.
[7] Zob. Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Ministeria Quaedam”. Disciplina circa primam tonsuram, ordines minores et subdiaconatus in Ecclesia Latina innovatur. Roma: 1972, art. VII. W: AAS, LXIV, s. 529-534, dz. 15. VIII. 1972 r.
[8] Zob. A.-G. Martimort: Le service des femmes a l’autel. W: Not. Vol. CLXII. Vaticana: 1980, s. 12.
[9] Zob. B. Dębogórski: Diakonisy w Kościele pierwszych wieków. W: DSKP. T. IV. Red. W. Rozynkowski. Pelplin: 2022, s. 60.
[10] Zob. Epiphanius: Adversus Hæreses, III, 79, 2 (PG, XLII, 741).
[11] Zob. Ivo Carnotensis: Decretum, I, 135-136 (ICD, 75).
[12] Zob. B. Dębogórski: Diakonisy w Kościele pierwszych wieków. W: DSKP. T. IV. Red. W. Rozynkowski. Pelplin: 2022, s. 60.
[13] Zob. Constitutiones Apostolorum, VIII, 28, 6 (SCL, II, 257). Szeroko na ten temat, zob. Zob. B. Dębogórski: Diakonisy w Kościele pierwszych wieków. W: DSKP. T. IV. Red. W. Rozynkowski. Pelplin: 2022, s. 15-67.
[14] KK, art. 31.
[15] Zob. Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Ministeria Quaedam”. Disciplina circa primam tonsuram, ordines minores et subdiaconatus in Ecclesia Latina innovatur. Roma: 1972, art. II. W: AAS, LXIV, s. 529-534, dz. 15. VIII. 1972 r.
[16] W dawnych opracowaniach siedmiu stopni święceń można znaleźć następujące sformułowania, obrazujące ówczesny kąt patrzenia na tę rzeczywistość: ,,W Kościele poza kapłaństwem jest szereg innych święceń, przez które, jakby po stopniach, wchodzi się do najwyższego. Biskupstwo, kapłaństwo, diakonat i subdiakonat to święcenia wyższe, święte (sacri), ze względu na to, że osoby z tymi święceniami pełnią służbę bezpośrednio przy ołtarzu Pańskim. Pozostałe zaś święcenia: akolita, egzorcysta, lektor, ostiariusz – mniejsze (minores), bo ci są przeznaczeni do innych posług w Kościele, z dala od ołtarza”. E. Górski: Święcenia niższe i wyższe. Studium historyczno-liturgiczne. Sandomierz: 1954, s. 5.
[17] Zob. Paulus VI: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio datæ ,,Ministeria Quaedam”. Disciplina circa primam tonsuram, ordines minores et subdiaconatus in Ecclesia Latina innovatur. Roma: 1972, art. II. W: AAS, LXIV, s. 529-534, dz. 15. VIII. 1972 r. Wypływ na usunięcie tej ceremonii miał również fakt, że w większości krajów nie była już ona noszona. Zob. R. F. McManus: Thirty Years of Liturgical Renewal. Statements of the Bishops’ Committee on the Liturgy. Washington: 1987, s. 125.
[18] Zob. A. Bugnini: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. J. M. O’Connell. Cllegebille-Minnesota: 1990, s. 728; P. Jounel: Instituted Ministries. W: TCP. Vol. III. London: 1986, s. 181.
[19] Zostało to bowiem wyrażone już w Schemacie 193 z dn. 15 września 1966 r. Zob. Coetus XX: [De Pontificali] De ordinibus minoribus. Schema nr 193: Synopsis relationis de ordinibus minoribus. 5. X. 1966.
W: Not. Vol. XVIII. Vatican: 1982, s. 703.
[20] Commentarium de nova disciplina et ritibus circa ministeria. W: Not. Vol. LXXIX. Vatican: 1973, s. 19.
[21] Zob. KL, art. 28-29.
[22] Szeroko na ten temat, zob. G. F. Morrisey: The New Code and the Laity (II). W: TF. Vol. XXXVII. Nr 7. 1986, s. 437.
[23] Zob. CIC/83, can. 230 §1
[24] Franciscus: Litteræ Apostolicæ Motu Proprio Datæ ,,Spiritus Domini”, quibus canonis 230 §1 Codicis Iuris Canonici normæ de aditu personarum feminina sexus ad institutum ministerium Lectoratus et Acolythatus mutantu. Roma: 2021.
[25] Zob. M. Kunzler: Liturgia Kościoła. Tłum. L. Balter. Poznań: 1999, s. 266.
[26] Zob. G. Lercaro: Epistola ad præsides Coetuum Episcoporum. Vatican: 1966. W: Not. Vol. II. Vatican: 1966, s. 157-161.
[27] Tamże. Warto przy tym pamiętać, że słowa te zostały zawarte w liście w 1966 r., kiedy to niektórzy bezprawnie dopuszczali kobiety do służby przy ołtarzu.
[28] Obowiązują w niej bowiem przepisy niedopuszczające kobiet do służby przy ołtarzu. Zob. Sacra Congregatio de Disciplina Sacramentorum: Instructio. Roma: 1949, art. III, 3-6. W: AAS, XLI, s. 493-514, dz. 1. X. 1949 r.
[29] Zob. A. Bugnini: The Reform of the Liturgy (1948-1975). Tłum. J. M. O’Connell. Cllegebille-Minnesota: 1990; J. Lécuyer: Les Ordres mineurs en question. W: LM-D. Nr 102. Paris: 1970, s. 101.
[30] Zob. KL, art. 29. Wcześniej bowiem uważano to za prawdziwą funkcję liturgiczną mężczyzn, a nie kobiet. Zob. C. Krakowiak: Święcenia niższe. Posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: 2019, s. 104
(z przyp. 142).
[31] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Decretae, MMMCMLXIV. W: DA, III, dz. 17. IX. 1897.
[32] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Decretae, MMMMCCXXXI. W: DA, A1, dz. 18. XII. 1908.
[33] Zob. Pio XII: Litteræ Encyclicæ ,,Musicæ sacræ disciplina”. Ad venerabiles fratres patriarchas, primates, archiepiscopos, episcopos aliosque locorum ordinarios, pacem et communionem cum Apostolica Sede hebentes: De musica sacra. Tipografia Poliglotta Vaticana, 1955, art. IV.
[34] Zob. Konferencja Episkopatu Polski: Dyrektywy dotyczące muzyki sakralnej i liturgii. Jasna Góra: 1962,
art. 67.
[35] Zob. Sacra Rituum Congregatio: Instructio de musica in sacra Liturgia ,,Musicam sacram”. Roma: 1967,
art. 22. W: AAS, LIX, s. 300-320, dz. 5. III. 1967 r.
[36] Mogły to czynić jednak tylko w przypadku braku zdatnego do tego mężczyzny, stojąc poza prezbiterium. Zob. IGMR/69, art. 66. Decyzję o dopuszczaniu kobiet do tej funkcji została pozostawiona Konferencjom Biskupów. Zob. Sacra Congregatio pro Culto Divino: Instructio de Constitutione Apostolica ,,Missale Romanum” gradatim ad effectum deducenda. Roma: 1969, art. I, 8c. W: AAS, LXI, s. 749-753, dz. 20. X. 1969 r.
[37] Zob. Sacra Congregatio pro Cultu Divino: Instructio tertia ad Constitutionem de Sacra Liturgia recte exsequendam. Roma: 1970, art. 7. W: AAS, LXII, s. 692-704, dz. 5. IX. 1970 r. Warto przy tym wspomnieć, że te same funkcje mogą pełnić także mężczyźni. Zob. C. Krakowiak: Święcenia niższe. Posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: 2019, s. 106.
[38] Zob. Sacra Congregatio pro Cultu Divino: Instructio tertia ad Constitutionem de Sacra Liturgia recte exsequendam. Roma: 1970, art. 7. W: AAS, LXII, s. 692-704, dz. 5. IX. 1970.
[39] IGMR/69, art. 70.
[40] Zob. Sacra Congregatio pro Sacramentis et Culto Divino: Instructio de quibusdam normis circa cultum mysterii eucharistici. Roma: 1980, art. 18. W: AAS, LXXII, s. 331-343, dz. 3. IV. 1980 r.
[41] Zob. Konferencja Episkopatu Polski: Instrukcja w związku z wydaniem nowego mszału ołtarzowego. 1987, art. 23. Warto tutaj zauważyć, że wydany po reformie liturgicznej Ceremoniał Biskupów wzmiankuje o tym,
że w liturgii stacyjnej biskupa śpiew międzylekcyjny – gdy nie ma psałterzysty lub kantora – ma wykonać lektor ustanowiony obrzędem. Zob. CE, art. 138.
[42] CIC/83, can. 230 §3.
[43] Zob. Congregatio de Culto Divino et Disciplina Sacramentorum: Lettera circolare ai presidenti delle Conferenze Episcopali sul servizo liturgico del laici. Roma: 1994. W: Not. Vol. XXX. Vatican: 1994, s. 333-335. W Polsce służbę nadzwyczajnego szafarza Komunii św. kobiety (zakonne lub konsekrowane) mogą spełniać od 2006 r. Zob. Konferencja Episkopatu Polski: Wskazania odnośnie do nadzwyczajnego szafarza Komunii Świętej. Warszawa: 2006, art. 8.
[44] Zob. Congregatio pro Clericis, Congregatio de Culto Divino et Disciplina Sacramentorum et aliæ: Instructio de quibusdam quæstionibus circa fidelium laicorum cooperationem sacerdotum ministerium spectantem. Roma: 1997, art. I §3. W: Not. Vol. XXXIV. Vatican: 1998, s. 9-42. Warto tutaj wspomnieć, że już w 1992 r. Papieska Rada ds. Interpretacji Tekstów Prawnych wydała odpowiedzi na dubia, w których zamieściła stwierdzenie,
że wierni nie ustanowieni do posług stałych nie mają prawa używać jakiegokolwiek tytułu poza mianem ,,szafarza nadzwyczajnego” (podczas wykonywania jakiegoś obrzędu) w granicach określonych przez prawo szczegółowe. Zob. Pontificium Consilium de Legum Textibus Interpretandis: Responsio ad propositum dubium. Roma: 1992. W: AAS, LXXXVI, s. 541-542, dz. 11. VI. 1992 r.
[45] Na to zwraca uwagę autor biografii abp Annibale Bugniniego, który był jedną z czołowych postaci reformy liturgicznej. Zob. Y. Chiron: Annibale Bugnini i reforma liturgiczna. Tłum. E. Maszczyk. Warszawa: 2019,
s. 204.
[46] Zob. Sacra Congregatio pro Culto Divino: Variationes in Institutionem Generalem Missalis Romani inducendæ. Roma: 1972. Not. Vol. LXXIX. Vatican: 1973, s. 34-38.
[47] Zob. IGMR/02, art. 100. Warto przy tym przywołać przepis dotyczący pożytkowania się nadzwyczajnym szafarzem Komunii św. w liturgii: ,,Szafarz nadzwyczajny może rozdzielać komunię św. podczas liturgii eucharystycznej tylko w sytuacji, gdy szafarze wyświęceni są nieobecni albo gdy ci ostatni, chociaż obecni, nie mogą tego czynić z powodu jakichś rzeczywistych przeszkód. Może pełnić tę funkcję także wówczas, gdy
z powodu szczególnie licznego udziału wiernych, którzy pragną przyjąć komunię św., oraz braku dostatecznej liczby szafarzy wyświęconych liturgia eucharystyczna nadmiernie by się przedłużyła. Funkcja ta ma charakter zastępczy i nadzwyczajny oraz powinna być wykonywana zgodnie z przepisami prawa. W związku z tym jest wskazane, aby biskup diecezjalny wydał specjalne przepisy, pozostające w całkowitej zgodzie z powszechnym prawodawstwem Kościoła, które uregulują sprawy związane ze sprawowaniem tej funkcji. Należy też zadbać, aby wierny do niej wyznaczony został należycie pouczony na temat doktryny eucharystycznej, charakteru swojej posługi, przepisów, jakich należy przestrzegać ze względu na cześć należną tak wzniosłemu sakramentowi, oraz uregulowań prawnych dotyczących dopuszczania do komunii. Aby nie wywoływać nieporozumień, należy unikać i zaprzestać określonych praktyk, które pojawiły się od pewnego czasu w niektórych Kościołach partykularnych, takich jak: […] stałe korzystanie z pomocy nadzwyczajnych szafarzy podczas Mszy św. i uzasadnianie tego dowolnie rozszerzonym pojęciem <<licznego udziału wiernych>>”. Congregatio pro Clericis, Congregatio de Culto Divino et Disciplina Sacramentorum et aliæ: Instructio de quibusdam quæstionibus circa fidelium laicorum cooperationem sacerdotum ministerium spectantem. Roma: 1997, art. VIII §2. W: Not. Vol. XXXIV. Vatican: 1998, s. 9-42.
[48] Ze wszech miar należy dokładać starań, aby odróżniać lektorów ustanowionych od pozostałych czytających lekcje mszalne w liturgii: ,,Należy odróżnić praktykę błogosławienia młodych chłopców do czytania słowa Bożego od posługi lektora. Nie otrzymują oni posługi lektoratu, lecz błogosławieństwo do spełnienia funkcji czytania słowa Bożego w podczas liturgii. W seminariach duchownych należy również udzielać posługi lektora tym kandydatom, którzy wcześniej przyjęli błogosławieństwo do funkcji czytania słowa Bożego. Zaleca się, aby błogosławieństwo do spełnienia funkcji czytania słowa Bożego było udzielane przez prezbitera. Jeśli zaś byłoby udzielane przez biskupa, to według formuły, która wyraźnie podkreśla, że jest to błogosławieństwo do funkcji, a nie ustanowienie do posługi”. Konferencja Episkopatu Polski: Instrukcja w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom. Warszawa: 2007, art. 10.
[49] Zob. IGMR/02, art. 100-107.
[50] Nie powinno im się powierzać służby ceremoniarza. Zob. Konferencja Episkopatu Polski: Dyrektorium Duszpasterstwa Służby Liturgicznej. Warszawa: 2008, art. 138-142.
[51] Zob. Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Instructio de quibusdam observandis et vitandis circa sanctissimam Eucharistiam. Roma: 2004, art. 47. W: AAS, XCVI, s. 549-601, dz. 25. III. 2004 r.
O potrzebie konkretnej parafii oraz o dobru wiernych jako podstawie podjęcia takiej diecezji napisał Franz-Wilhelm Thiele. Zob. F.-W. Thile: Servizio delle donne all’altare. W: Not. Vol. XXX. Vatican: 1994, s. 351-355.
[52] Zob. Tamże, art. 46.
[53] Congregatio de Culto Divino et Disciplina Sacramentorum: Epistola. Roma: 2001. W: Not. Vol. XXXVIII. Vatican: 2002, s. 46-48.
[54] CIC/83, can. 230 §3.
[55] Zob. Pontificium Consilium de Legum Textibus Interpretandis: Responsio ad propositum dubium. Roma: 1992. W: AAS, LXXXVI, s. 541-542, dz. 11. VI. 1992 r.
[56] Zob. Konferencja Episkopatu Polski: Wskazania po ogłoszeniu nowego wydania Ogólnego wprowadzenia do Mszału Rzymskiego. 2005, art. 53.
[57] Zob. Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum: Instructio de quibusdam observandis et vitandis circa sanctissimam Eucharistiam. Roma: 2004, art. 47. W: AAS, XCVI, s. 549-601, dz. 25. III. 2004 r.
[58] Zob. Pontificium Consilium de Legum Textibus Interpretandis: Responsio ad propositum dubium. Roma: 1992. W: AAS, LXXXVI, 541-542, dz. 11. VI. 1992.
[59] Zob. Congregatio de Culto Divino et Disciplina Sacramentorum: Lettera circolare ai presidenti delle Conferenze Episcopali sul servizo liturgico del laici. Roma: 1994, art. 2. W: Not. Vol. XXX. Vatican: 1994,
s. 333-335.
[60] Tamże, art. 3.
