Rola wody w rytach wschodnich – Część I (Chrzest, Wielki Czwartek, Piątek Paschalny)

UWAGA: TEKST JEST PISANY Z PERSPEKTYWY TEOLOGII PRAWOSŁAWNEJ

Woda występuje od początków istnienia świata, jak czytamy w Księdze Rodzaju. Jednakże wraz z upadkiem naszych Prarodziców, Adama i Ewy, jej pierwotna rola, by dawać życie i służyć człowiekowi, została skażona. Woda stała się często źródłem niebezpieczeństwa – widzimy to choćby w historii o potopie – i symbolicznym miejscem grasowania potwora morskiego (zob. np. Ps 103,26). Jednakże już w Starym Testamencie Bóg za pomocą wody wspomaga Swój lud – choćby przy cudownym przejściu przez Morze Czerwone – różne interwencje Stwórcy wskazują proroczo na przywrócenie właściwej roli wody. A ta właściwa rola zostaje przywrócona wraz ze Chrztem Chrystusa w rzece Jordan: wody zostają znowu uświęcone, mają być materią chrztu dającego nowe życie w objawionej właśnie ludziom Trójcy Najświętszej. Woda święcona ma się stać źródłem oczyszczenia z chorób zarówno duszy, jak i ciała. Jak pisze prawosławny metropolita Aleppo Paweł (Jazidżi) w swym kazaniu na święto Objawienia Pańskiego: Wszystko uświęca się, ponieważ Pan się objawił, a zatem wszystko stało się środkiem do życia, a nie narzędziem dla śmierci. Wody są najważniejszym z elementów natury, najbardziej z nich siejące panikę i potężne; a teraz, wraz z nadejściem Łaski i Błogosławieństwach Bożych, stają się płynem dla przebaczenia grzechów oraz źródłem dla uzdrowienia i życia, albowiem Pan je pobłogosławił. Całe stworzenie staje się, wraz z nadejściem Łaski, przyczyną życia człowieka, a zarazem jeszcze nie jest on panem swego życia. Skrapiamy wodami wszystko, ponieważ pragniemy uświęcić wszystko to, co pragniemy, by było środkami do życia[1]. Dlatego też rola woda w życiu liturgicznym rytów wschodnich jest tak istotna.

Chrzest

Woda jest podstawową materią chrztu – tylko w bardzo wyjątkowych przypadkach dopuszcza się piasek. Chrzest we wszystkich rytach wschodnich przewiduje tzw. wielkie poświęcenie wody. Można by wręcz rzec, że następuje tu ciąg sakramentów: katechumenatu, poświęcenia wody, chrztu, bierzmowania, Eucharystii. W kontekście tego artykułu interesują nas jednak samo przygotowanie wody chrzcielnej oraz jej zastosowanie na chrzcie.

W rycie bizantyjskim wielkie poświęcenie wody na chrzcie i święto Objawienia Pańskiego różni się w pewnych niuansach. W pierwszym przypadku od razu po okadzeniu chrzcielnicy z wodą i zwyczajnym początku nabożeństwa, następuje ektenia (zawołania w intencjach, kończące się odpowiedzią Panie zmiłuj się lub Racz dać, o Panie, w zależności od typu ektenii), które ma dodatkowe wezwania związane z wodą, np. O uświęcenie tej wody mocą, działaniem i zstąpieniem Świętego Ducha, do Pana módlmy się; Aby ten, który zostanie w niej ochrzczony, stał się godnym wiecznego królestwa, do Pana módlmy się; Aby stał się uczestnikiem śmierci i zmartwychwstania Chrystusa Boga naszego, do Pana módlmy się; Aby ta woda stała się dla niego obmyciem odrodzenia, odpuszczeniem grzechów i szatą nieśmiertelności, do Pana módlmy się[2]. W tym czasie kapłan odmawia modlitwę  w intencji swojej i chrzczonego, gdzie istotny jest motyw obmycia: …Ty, który darujesz ludziom grzechy przez pokutę i obmyj moją zmazę duchową i całego uświęć mnie wszystko czyniącą niewidzialną Twoją mocą i prawicą duchową, abym innym głosząc wolność i z wiarą ją ofiarowując, sam jako sługa grzechu pozbawiony był Twojej niewypowiedzianej przyjaźni do człowieka. Obym też, Władco, jedyny dobry i Miłujący człowieka, nie powrócił zawstydzony, ale ześlij mi moc z wysoka i umocnij mnie ku sprawowaniu Twojej wielkiej służby i nadprzyrodzonej Tajemnicy, i odtwórz obraz Twego Chrystusa w tym, który pragnie powtórnie się narodzić, poprzez mnie nieprawego…[3] W przypadku tej oraz następnej modlitwy kapłańskiej – ta druga występuje także w święto Teofanii – występuje polecenie, by duchowny odmawiał je  „tajemnie”, czyli „sakramentalnie”, jako że w terminologii wschodniej Sakrament to Tajemnica/Misterium. Ta druga modlitwa zaczyna się od trzykrotnego, donośnego zawołania: Wielki jesteś, Panie, i przedziwne są Twoje czyny i żadne słowo nie podoła, by móc wysławiać Twoje cuda[4]. Po wspomnieniu wody w dziejach Zbawienia, kapłan mówi: Ty bowiem, Boże nasz, zjawiłeś się na ziemi i zamieszkałeś z ludźmi. Ty wody Jordanu uświęciłeś, z nieba zesławszy Świętego Twego Ducha, i skruszyłeś głowy gnieżdżących się tam węży, a następnie trzy razy przywołuje Ducha Świętego: Ty przeto, Miłujący człowieka, Królu, przyjdź i teraz przez zstąpienie Świętego Twego Ducha, i uświęć tę wodę. Następnie kapłan prosi o błogosławieństwo Jordanu dla tej wody, czyli żeby była źródłem niezniszczalności, darem uświęcenia, odpuszczeniem grzechów, uleczeniem słabości, zgubą demonów, niedostępną dla wrogich sił, pełną mocy anielskiej[5]. Potem – zależnie od tradycji lokalnej, maczając palce, zanurzając świecie, dmuchając, albo w jeszcze inny sposób – wypowiada trzykrotnie te słowa: Niech zostaną skruszone pod znakiem Twego krzyża wszystkie przeciwne moce[6]. Po tym następuje dalsza część drugiej modlitwy, i całość tych obrzędów związanych z drugą modlitwą jest taka sama, jak w święto Epifanii. Po dalszych obrzędach – które by wymagały osobnego omówienia – następuje chrzest poprzez trzykrotne zanurzenie w naczyniu lub baptysterium z wcześniej poświęconą wodą. Przy każdym kolejnym imieniu Trójcy następuje kolejne zanurzenie, a formuła brzmi następująco: Chrzczony jest sługa Boży N., w imię Ojca. Amen. I Syna. Amen. I Świętego Ducha. Amen[7]. W niektórych sytuacjach chrzest może nastąpić przez polanie głowy.

W rycie koptyjskim chrzest bywa nazywany Liturgią Chrztu – a Liturgia w terminologii wschodniej odnosi sie właściwie tylko do Eucharystii. Skąd zatem taka nazwa chrztu? Albowiem struktura chrztu, sprawowanego nawet poza Boską Liturgią, mocno ją przypomina, właściwie we wszystkich rytach wschodnich. Do tego obrzęd poświęcenia wody chrzcielnej zawiera epiklezę, tj. przywołanie Ducha Świętego, tak jak Anafora Eucharystyczna. Na początku obrzędu kapłan wlewa do wody chrzcielnej krople zwykłego oleju lub tzw. Oleju Apokalipsy. Czyni to trzy razy, zawsze na kształt krzyża, podczas gdy chór/zgromadzeni mówią amen. Następnie, podobnie jak w rycie bizantyjskim, mówi cicho, w sposób sakramentalny, specjalną modlitwę zaczynającą się od słów: Wezwij Twe sługi do czystej światłości, uczyń ich godnymi tej wielkiej łaski świętego chrztu, napełnij ich mocą Twego Świętego Ducha[8]... Następnie odmawia modlitwę dziękczynną, a dopiero potem dokonuje okadzenia. Następują czytania, w układzie, jak na Boskiej Liturgii, po których kapłan odmawia siedem ektenii (litanii), tak jak w trakcie wielkiego obrzędu poświęcenia wody. Po tym duchowny klęczy przed chrzcielnicą/baptysterium, odmawiając tę modlitwę, bardzo podobną do tej z rytu bizantyjskiego: Oczyść moją duszą i nieczystość ciała, obmyj mnie zupełnie. Ześlij Twą moc z wysoka i wzmocnij mnie, bym dokonał służby tej wielkiej, niebiańskiej Tajemnicy. Niech Chrystus będzie uformowany w nich, którym dawana jest pieczęć nowych narodzin ode mnie grzesznego[9]. Po trzech wielkich ekteniach i Wyznaniu wiary, kapłan trzy razy, w formie krzyża, wlewa do wody tzw. Olej Ghaliloun (olej z pozostałości krzyżma, po jego oczyszczeniu), mówiąc: Prosimy Ciebie, naszego Króla, byś uświęcił Twe sługi i wzmocnił ich poprzez tę wodę i olej, byś zniweczył wszelką moc wrogich i przewrotnych duchów… Po czym trzy razy tchnie na wodę mówiąc: Uświęć tę wodę i ten olej, by dały nowe narodziny, amen. Życie wieczne, amen. Niezniszczalną szatę, amen[10]. A potem, czyniąc trzykrotnie znak krzyża w wodzie: O Boże Pocieszycielu, dotknij tę wodę, by przez nią i Twego Świętego Ducha Twoi słudzy mogli się narodzić na nowo[11]. Po modlitwie wstawienniczej do świętych i całym dialogu Pan z wami, W górę wznieśmy serca itd. jak w trakcie Anafory Eucharystycznej, łącznie z hymnem serafinów Święty Święty Święty kapłan modli się o łaskę Jordanu dla tej wody i by spoczął w niej Duch Święty, po czym wlewa nieco świętego myronu (krzyżma) do wody – trzykrotnie, na kształt krzyża. Po tym wszystkim następuje trzykrotne zanurzenie – każdy przy kolejnym Imieniu Trójcy. Formuła brzmi: Ja chrzczę ciebie N w imię Ojca, i Syna, i Ducha Świętego[12].

Ryt ormiański przewiduje także specjalną formę nalania wody do chrzcielnicy/baptysterium: kapłan czyni to na kształt krzyża przy wersetach 3-4 psalmu 28 (29). Następują czytania odpowiednich perykop, a po nich duchowny do wody chrzcielnej wlewa święty myron (krzyżmo), i w tym czasie śpiewany jest hymn opowiadający o zstąpieniu Świętego Ducha na apostołów. Sam kapłan zaś trzykrotnie mówi: Niech ta woda będzie pobłogosławioną i uświęconą znakiem Świętego Krzyża, Świętą Ewangelią oraz Świętym Myronem oraz łaską tego dnia, w imię Ojca, i Syna, i Świętego Ducha, teraz, i zawsze i na wieki wieków, amen[13]. Po dalszych obrzędach następuje trzykrotne zanurzenie w poświęconej wodzie, a formuła brzmi tak: Sługa Boży N., przychodzący ze stanu katechumenatu do chrztu, teraz jest chrzczony w Imię Ojca, i Syna, i Świętego Ducha. Wybawiony Krwią Chrystusa z niewoli grzechu, staje się przybranym dzieckiem Niebiańskiego Ojca, współdziedzicem z Chrystusem, i świątynią Świętego Ducha[14].

Ryt syriacki, w tym malankarski (indyjski) zaczyna obrzęd poświęcenia wody od wymieszania wody ciepłej – co kapłan czyni prawą dłonią – i zimnej, co duchowny czyni dłonią lewą. Kapłan krzyżuje dłonie i odmawia specjalną modlitwę: Panie Boże, zmieszaj tę wodę, błagamy o to Ciebie w naszej słabości, niech mocą i działaniem Ducha Świętego stanie sie ona duchowym łonem oraz piecem formującym nierozkładalność. Podaj temu słudze, który będzie w niech ochrzczony, tę łaskę, by ta woda stała się niezniszczalną i duchową szatą, uwolnieniem z więzów grzechy, poprzez Twoją Wolę i Miłość do człowieka Twego Jedynego Syna i działaniem Ducha Świętego[15]. Po tym kapłan dokonuje przykrycia chrzcielnicy/baptysterium białym nakrycie z krzyżem, a następnie jego odkrycia, przy stosownych hymnach. Jest to nawiązanie do nakrycia diskosu (pateny) i Kielicha eucharystycznego na Boskiej Liturgii. Potem odmawiając kolejną modlitwę, duchowny czyni znak krzyża w wodzie, dmuchając na nią i mówiąc: Panie, przemień tę wodę i oczyść ją[16]. Następnie celebrans znowu czyni znak krzyża w wodzie, trzykrotnie, czytając kolejną modlitwę. Potem, wachlując dłońmi nad wodą, przyzywa Ducha Świętego, by zstąpił na nią i ją uświęcił. Na koniec tej modlitwie wierni mówią Kirie eleison. Wreszcie kapłan w formie krzyża wlewa krople świętego myronu (krzyża) do święconej wody, by stary człowiek mógł być odnowiony[17]. Obrzęd poświęcenia wody kończy sie stwierdzeniem-modlitwą, w trakcie której kapłan prawą ręką macha nad naczyniem: Ta woda jest pobłogosławiona i uświęcona, aby mogła być na Boskie umycie nowego narodzenia[18]. Po kolejnych obrzęd przychodzi moment trzykrotnego zanurzenia chrzczonego w poświęconej wodzie. Kapłan czyni to poprzez trzymanie prawej dłoni na głowie chrzczonego, lewą ręką zaś dodatkowo nalewa wodę na tę głowę. Przy każdym zanurzeniu duchowny mówi: N. jest chrzczony na nadzieję życia i dla odpuszczenia grzechów w Imię Ojca – amen – i Syna – amen – i żyjącego, Świętego Ducha, na życie wieczne[19].

Obrzęd umycia nóg w Wielki Czwartek

W rycie bizantyjskim święty obrzęd umycia nóg sprawowany jest bezpośrednio po Boskiej Liturgii św. Bazylego Wielkiego łączącej się z wieczernią (tj. ta Liturgia zaczyna się wieczernią). Obecnie niestety tylko w niektórych świątyniach jest on celebrowany, mimo że księgi liturgiczne wyraźnie mówią, że powinien mieć on miejsce wszędzie, przy czym istnieją dwie jego wersje: katedralna/monasterska oraz parafialna, która jest prostsza. Obrzęd odbywa się albo w samej cerkwi, albo przed nią, i wyjściu kleru do miejsca sprawowania obrzędu towarzyszą specjalne, bogate treściowo hymny, np. Boża Mądrość, trzymająca nie do utrzymania zawieszoną w powietrzu wodę, Mądrość, która umocniła otchłanie i związała morza, wlewa wodę do umywalni i nogi sługom umywa Pan; Wierni, przybiegnijmy pobożnie do świętego umycia, chcąc przyjąć wielką łaskę, nie umywając cielesnego brudu, ale mistycznie uświęcając dusze. Chrystus bowiem Zbawca nasz, który spogląda na ziemię, i czyni iż się trzęsie, sam schyla się i dotyka śladów w błocie, dając oporę przeciw wszelkiej wrogiej mocy. Jemu to dziękczynnie zaśpiewajmy: Ty, który pokazałeś nam osobliwą drogę wywyższenia przez uniżenie, zbaw nas, o Dobry, jako Miłujący człowieka[20]. Po tym zostaje odmówiona wielka ektenia, z dwoma dodatkowymi wezwaniami: Aby to umycie zostało pobłogosławione i uświęcone mocą, energią i zstąpieniem Świętego Ducha, do Pana módlmy się; Aby było ono ku obmyciu brudu grzechów naszych, do Pana módlmy się[21]. Po tym kapłan odmawia dwie specjalne modlitwy, a następnie odczytywana jest Ewangelia wg św. Jana (13,1-17). W tym czasie ma miejsce obrzęd: kapłan na dane słowa odpowiednio czyni dana opisaną rzecz, np. zdjąwszy wierzchnią szatę – zdejmuje szaty liturgiczne, zostając w samym sticharionie (biała prosta szata), czy np. Potem miednicę napełnił wodą – nalewa wody do miednicy. Nie jest to woda święcona, a jedyna uwaga ksiąg jest taka, by ta woda była ciepła. Po Ewangelii – gdzie ma też miejsce odegranie dialogu z Piotrem – kapłan odczytuje kolejną specjalną modlitwę. Na koniec tego obrzędu czasem bywa śpiewany fragment trójpieśni już Jutrzni Wielkiego Piątku (która skądinąd nie jest typową jutrznią, lecz czuwanie w Nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek: Umywszy nogi i oczyściwszy się przez przyjęcie Boskiej Twej Tajemnicy [tj. Eucharystii], Chryste, teraz słudzy z Syjonu weszli na wysoką górę oliwną, sławiąc Ciebie, Miłujący człowieka[22]. W katedrach biskup obmywa nogi dwunasty kapłanom – lub, co rzadsze, np. sześciu kapłanom i sześciu świeckim. W monasterach igumen (przełożony klasztoru) obmywa dwunastu mnichom. W parafiach prezbiter umywa nogi po prostu dwunastu parafianom, nierzadko są to dzieci – zarówno chłopcy, jak i dziewczyny. Hymnografia samego obrzędu jak tez całego tego dnia wskazuje jednak na to, że poprzez samą obecność i udział w modlitwach także pozostali zgromadzeni wierni w sposób mistyczny (sakramentalny) uczestniczą w tym świętym obrzędzie. Warto na koniec zaznaczyć, iż czasem, z jakichś przyczyn specyfiki lokalnej, obrzęd ten jest przeniesiony na koniec Jutrzni Wielkiego Czwartku, na początek Boskiej Liturgii lub też na czas tuż przed czuwającą Jutrznią z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek.

W rycie syriackim – a zatem także malankarskim (indyjskim) – obrzęd ten raczej nie łączy się z Boską Liturgią Wielkiego Czwartku. Sprawowany jest osobno, wieczorem, i może łaczyć się z dowolną godziną cyklu dobowego (tj. nabożeństwem dowolnego cyklu dobowego). Na początku kapłan odmawia tę modlitwę: Uczyń nas godnymi, Panie Boże, byśmy poprzez umycie tymi wodami stali się czystymi i oczyszczonymi z wszelkiego zgorzknienia oraz przewrotności wroga, a także zbrukań i zepsucia grzechem, oraz uwolnieni z namiętności zazdrości, pychy, gniewu i nienawiści przez wszystkie dni naszego życia – o nasz Panie i nasz Boże, na wieki wieków, amen[23]. Następnie odczytany jest psalm 50 (51), po czym następują specjalne hymny, a każdy z nich jest poprzedzony innym psalmem: 62,  18, 149. Po tym kapłan odmawia kolejną specjalne modlitwy, które przetykane są następnymi hymnami okolicznościowymi, np. Cóż za chwalebny wieczór, którego nasz Pan posługuje Swym Uczniom, gdy jeden po drugim wchodzą na umycie. Ogień stał, trzymając naczynie i szatę przewiązaną wokół Jego bioder. Cóż za dziw, że Judasz nie zapłonął w tym momencie, gdy nasz Zbawiciel ofiarował mu wodę dla umycia, alleluja, alleluja[24]. Następują czytania: Wj 34,18-26; 2 Krl 23,21-25; Iz 50, 4-10; 1 P 3,17-22; Hbr 10,19-29; J 13,1-19. W momencie, gdy padają słowa Ewangelii – czytanej przez nieobmywającego nogi – nalał wodę do miednicy, główny celebrans odmawia specjalna modlitwę nad wodą, by ją uświęcić, a czytanie ewangeliczne zostaje przerwane. Po tej modlitwie kontynuowane jest czytanie Ewangelii, gdy jednak jest mowa o umywaniu nóg, znowu czytanie zostaje przerwane, a wierni  śpiewają kolejny zestaw hymnów. Kapłan przy każdym, któremu umywa nogi, wygłasza tę modlitwę: Niech Pan Bóg obmyje ciebie ze wszystkich zachowań starego człowieka, i odnowi ciebie w Duchu i Prawdzie, i tak oto nas wszystkich z tobą[25]. Zatem, tutaj widzimy, iż wszyscy zgromadzeni mistycznie uczestniczą w tym obrzędzie. Kontynuowane jest czytanie Ewangelii, i gesty celebransa – np. dialog z Piotrem czy ponowne nałożenie szat – podążają za jej tekstem. Biskup obmywa nogi dwunastu kapłanom (prezbiterom i diakonom), zaś kapłan dwunastu członkom służby liturgicznej – mogą to być także dzieci.

W rycie koptyjskim obrzęd umycia nóg umieszczony został pomiędzy Jutrznią a Boską Liturgią, która kończy się wieczernią. Na początku śpiewane są hymny ogólne Wielkiego Tygodnia i specjalne; potem modlitwa Ojcze nasz, psalm 50 (51) zakończony wezwaniem Alleluja, chwała Tobie Boże, a potem następują czytania, najpierw ze Starego Testamentu: Wj 18, 1-23; Prz 9,1-11; Wj 14,15; Joz 1,2; Iz 4,2-4; Iz 551,1-3; 56,1; Ez 36,25-29; Ez 47,1-9, a potem z Nowego Testamentu: 1 Tm 4,9-16; 5,1-10 oraz J 13,1-17. Odmawianych jest siedem długich litanii (ektenii) za chorych, podróżujących, wody rośliny i owoce; władzę, zmarłych, Ofiary, katechumenów; ludzie śpiewają 100 razy Panie zmiłuj się. Śpiewane są kolejne litanie, po czym następuje Wyznanie wiary. Modlitwa poprzez wstawiennictwo świętych, aż wreszcie tekst analogiczny z Anaforą zawierającą specjalny tekst, odwołujący się do umycia nóg apostołom przez Chrystusa: …Ty nakazałeś im wypełniać twoje przykazania i pouczenia, jako żeś powiedział: miłujcie się wzajemnie, po tym poznają, żeście uczniami Moimi, ponieważ miłujecie sie wzajemnie. Nauczyłeś nas także miłości i jedności; pojednałeś nas z Twoim Ojcem. Poprzez Twoje miłość i współczucie dla stworzenia, ukoronowałeś naszą wolność przykładem umycia nóg uczniów (…) Przeto, prosimy Ciebie, nasz Panie Jezu Chryste, byś uczynił nas godnymi byś spoczął pośród nas teraz, tak jak byłeś z uczniami Twymi, apostołami świętymi. Tak jak wtedy pobłogosławiłeś, tak i teraz pobłogosław, amen[26]. Tutaj kapłan wygłasza szereg próśb związanych z tą wodą i tym obrzędem, zaś wierni na każdą odpowiadają: amen. Przykłady tych próśb: Kiedy będziemy obmywać nogi jeden drugiemu, obyśmy stali sie godnymi dziedzictwa uczniów Twoich czystych; oczyść naszego wewnętrznego człowieka poprzez owoc tej tajemnicy [/tego sakramentu]; podaruj nam przebaczenie naszych grzechów poprzez zstąpienie Ducha Twego Świętego na nas, by oczyścił nasze dusze i nasze ciała i naszego ducha z wszelkiego nieczystości ciała i wszelkiego skalania i wszelkiego grzechu[27]. Odmawiane jest Ojcze nasz, Po tym jeden kapłan poświęconą wodą umywa nogi najstarszego duchownego i osusza je ręcznikiem. Następnie ten najstarszy ksiądz umywa nogi tego kapłana, potem całej służby liturgicznej, a następnie wiernym – mężczyznom świeckim także umywa nogi, zaś kobietom tą wodą namaszcza czoła. W tym czasie – podobnie jak ma to miejsce w trakcie udzielania Eucharystii na Liturgii – śpiewany jest psalm 150, w tonie zwykłym. Po tym śpiewany jest specjalny hymn mówiący o obmyciu. Gdy wszyscy zgromadzeni wierni dostąpili świętego obmycia, kapłan wygłasza modlitwę dziękczynną. Na koniec czytana jest okolicznościowa homilia św. Jana Chryzostoma, po czym następuje Boska Liturgia Wielkiego Czwartku.

W rycie ormiańskim obrzęd umycia nóg jest osobny od Boskiej Liturgii Wielkiego Czwartku. Sprawowany wieczorem, i zazwyczaj bezpośrednio po nim następuje nabożeństwo wielkiego czuwania Nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek z czytaniami różnych fragmentów Ewangelii o Męce Zbawiciela oraz stosownymi hymnami i obrzędami. Pierwotnie obrzęd polegał na tym, że po prostu kapłan obmywał nogi przybyłym wiernym. Dopiero w XI wieku obrzęd został nieco sformalizowany. Biskup lub prezbiter klęczy przed ołtarzem, obmywając nogi każdej kolejno siadającej osobie ze służby liturgicznej – przeważnie dzieciom – na przygotowanym krześle, po czym namaszcza je świętym olejem, czyniąc znak krzyża. Każdy wierny zabiera także buteleczkę świętego oleju do domu, jako błogosławieństwo na cały rok – mogą sami siebie namaścić w dowolnej potrzebie duchowej czy cielesne, zwyczajowo czoło, uszy i/lub oczy. Zanim jednak nastąpi właściwy czyn obmycia przewidziane są pewne obrzędy. Wszystko zaczyna się od psalmu 50 (51) śpiewanego w specjalnym, żałobnym tonie. Diakon wygłasza okolicznościowe prośby, a wierni odpowiadają Panie wysłucha i zmiłuj się. Następują odpowiednie czytania: Wj 30,17-21; 1 Krl 7,38-40; 2 Krn 4,2-6; Iz 44,2-6; 1 Kor 10, 1-4; 1 J 4,7-21; homilia Hovhannesa Vartapeda; J 13,11-15. Pierwsza Ewangelia Wielkiego Czuwania stanowi naturalną kontynuację, gdyż to fragment J 13,16-18,1. Nie brakuje też specjalnych hymnów i na początku obrzędu, jak i w trakcie samego czynu obmycia; wyjaśniają one znaczenie teologiczne zarówno samego gestu Chrystusa, jak i jego powtórzenia w cerkwi. Dzisiaj chrzcielne źródło zostało ustanowione dla przebaczenia naszych grzechów; Tajemnica [sakrament] dokonała się. Zostało ujrzane tutaj. Zostało wypełnione tutaj. Bóg stał się człowiekiem. Przyszedł pod Prawem. Stał się kapłanem. Nowa tajemnica [sakrament] została ustaniowona. Upadł na Swe kolana, i przepasał się ręcznikiem…[28]

Piątek Paschalny w rycie bizantyjskim

W rycie bizantyjskim Piątek Paschalny od wieków poświęcony jest Bogurodzicy jako Życiodajnemu Źródłu. Synaksarion – tj. liturgiczno-historyczne objaśnienie dnia – na to święto zaczyna się tak: W piątek świetlistego Tygodnia Paschalnego świętujemy poświęcenie świątyni Najświętszej Pani naszej Bogurodzicy, zwanej „Życiodajne Źródło”. Wspominamy poza tym wielkie i nadprzyrodzone cuda, jakich dokonała w tej świątyni sama Matka Boża. Po raz pierwszy świątynia ta została zbudowana przez cesarza Leona Wielkiego[29]. Następnie zostaje opisany cud uzdrowienia kaleki rękoma cesarza Leona, a dzięki źródle wody wskazanym przez Bogurodzicę – to na tym miejscu powstała później cerkiew słynąca łaskami. Tego dnia często przed Boską Liturgią lub po niej dokonuje się małego obrzędu poświęcenia wody.

Hymnografia tego dnia jest oczywiście z dnia Paschy, ale na wieczerni w Czwartek Paschalny wieczór oraz na jutrzni w Piątek Paschalny zostają dodane specjalne hymny związane z tym świętem, np. Nazywam Ciebie, Bogurodzico, manną z nieba, jak również Bożym źródłem raju, z ziemi bowiem wypływa strumień i łaska Twego źródła pokrywająca czwartą jego część, a pita woda zawsze bywa pełna przedziwnych cudów i znaków, przeto weseląc się przybiegnijmy z wiarą, chrześcijanie, zawsze czerpiąc świętość toczącą słodycz[30].

To święto stanowi także nawiązanie do chrztów dokonanych niedawno – w Sobotę Wskrzeszenia Łazarza, Wielką Sobotę lub Niedzielę Paschy – gdzie Tydzień Paschalny jest Białym Tygodniem, tygodniem pełnego uczestnictwa w życiu Kościoła tych, którzy niedawno jeszcze byli katechumenami. Chrzest to udział w śmierci i Zmartwychwstaniu Chrystusa, które w tym czasie na nowo przeżywamy i uobecniamy; ponadto motyw wody w rycie bizantyjskim przewija się jeszcze kilkukrotnie poprzez czytania ewangeliczne i hymnografię: Niedzielę o Paralityku (IV Niedzielę Okresu Paschalnego), święto Połowy Okresu Pięćdziesiątnicy (25. dzień od Paschy, zawsze środa), Niedzielę o Samarytance (V Niedzielę Okresu Paschalnego), Niedzielę o Ślepcu (VI Niedzielę Okresu Paschalnego).

Dominika Kovačević

Bibliografia

1. Baby Varghese, Baptism and Chrismation in the Syriac Tradition, Kotayyam.
2. Głos Pana nad wodami – metropolita Aleppo Paweł (Jazidżi) na Objawienie Pańskie, https://wiadomosci.cerkiew.pl/news.php?id_n=878&id=13 [11.04.2022].
3. Holy Pascha. Order of Holy Week Services in the Coptic Orthodox Church, 2004.
4. Obrzęd świętego chrztu [i bierzmowania], http://www.liturgia.cerkiew.pl/euch/chrzest/chrzest.pdf [11.04.2022].
5. Pascha i Tydzień Paschalny, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/n-02-tydzien-paschalny.pdf [11.04.2022].
6. Sacrament of baptism. The First Sacrament, https://www.copticchurch.net/introduction-to-the-coptic-church/sacraments/1_baptism [11.04.2022].
7. Synaksarion o Najświętszej Pani Bogurodzicy Życiodajne Źródło, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/synaksarion-28-zrodlo.pdf [11.04.2022].
8. The canon of the sacrament of holy baptism in the Armenian Apostolic Church, https://www.saintgregory-philly.org/wp-content/uploads/2016/03/Baptismal-ceremony.pdf [11.04.2022].
9. The Washing of Feet, Malankara Orthodox Syrian Church, 2021.
10. Thursday Washing of the Feet, https://www.stnersess.edu/holy-thursday-washing-of-the-feet.html [11.04.2022].

[1] Głos Pana nad wodami – metropolita Aleppo Paweł (Jazidżi) na Objawienie Pańskie, https://wiadomosci.cerkiew.pl/news.php?id_n=878&id=13 [11.04.2022].

[2] Obrzęd świętego chrztu [i bierzmowania], http://www.liturgia.cerkiew.pl/euch/chrzest/chrzest.pdf [11.04.2022].

[3] Tamże.

[4] Tamże.

[5] Tamże.

[6] Tamże.

[7] Tamże.

[8] Sacrament of baptism. The First Sacrament, https://www.copticchurch.net/introduction-to-the-coptic-church/sacraments/1_baptism [11.04.2022].

[9] Tamże.

[10] Tamże.

[11] Tamże.

[12] Tamże.

[13] The canon of the sacrament of holy baptism in the Armenian Apostolic Church, https://www.saintgregory-philly.org/wp-content/uploads/2016/03/Baptismal-ceremony.pdf [11.04.2022].

[14] Tamże.

[15] Baby Varghese, Baptism and Chrismation in the Syriac Tradition, s. 40.

[16] Tamże, s. 42.

[17] Tamże, s. 45.

[18] Tamże, s. 47.

[19] Tamże, s. 51.

[20] Obrzęd świętego i Boskiego umycia nóg w Wielki Czwartek, http://www.liturgia.cerkiew.pl/euch/rok/obmycie_nog.pdf [11.04.2022].

[21] Tamże.

[22] Tamże.

[23] The Washing of Feet, Malankara Orthodox Syrian Church, 2021.

[24] Tamże.

[25] Tamże.

[26] Holy Pascha. Order of Holy Week Services in the Coptic Orthodox Church, 2004, s. 728-729.

[27] Tamże, s.731.

[28] Thursday Washing of the Feet, https://www.stnersess.edu/holy-thursday-washing-of-the-feet.html [11.04.2022].

[29] Synaksarion o Najświętszej Pani Bogurodzicy Życiodajne Źródło, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/synaksarion-28-zrodlo.pdf [11.04.2022].

[30] Pascha i Tydzień Paschalny, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/n-02-tydzien-paschalny.pdf [11.04.2022].