Funkcje subdiakonów i duchownych niższych święceń w nowej liturgii mszalnej
Święcenia niższe i subdiakonat, wraz z ceremonią przygotowującą do przyjęcia tych stopni, zostały zreformowane w drugiej połowie 1972 r. Natomiast nowy mszał wydany przez Pawła VI (+1978), ujrzał światło dzienne w 1970 r. Zatem w okresie od 1970 r. do 1972 r., a więc przez około dwa lata duchowni niższych święceń oraz subdiakoni brali udział w zreformowanej liturgii. Natomiast dostosowywanie ich funkcji do reformowanej liturgii, rozpoczęło się już w 1965 r., kiedy to wydano pierwsze wytyczne względem zastosowania Konstytucji o Liturgii Świętej z 1963 r. Dlatego w poniższym artykule zostanie przybliżona ewolucja zadań liturgicznych minorystów i subdiakonów między 1965 r. a 1972 r.
Instrukcja ,,Inter Oecumenici” z 1964 r.
Sobór Watykański II (1962-1965) pochylając się nad tematem liturgii, postawił na prawdziwość funkcji liturgicznych. Ojcom zależało bowiem, aby czynności wypełniane przez ministrantów czy innych służących w liturgii były rzeczywiście spełniane przez tych, którym daną funkcję powierzono[1]. W kontekście święceń niższych i subdiakonatu chodziło o to, aby wyświęceni duchowni rzeczywiście spełniali to, co przyjęli w obrzędzie święceń. Dobrze wiadomo, że przed Soborem Watykańskim II (1962-1965), co zresztą ma miejsce do dziś, brakowało wyświęconych ministrów i niektóre spośród ich zadań pełnili kapłani, a niektóre świeccy ministranci[2]. Dlatego pierwsze wytyczne nt. zastosowania życzenia zgromadzenia soborowego odnośnie do usługujących w liturgii, zostało przedstawione w Pierwszej Instrukcji wykonawczej z 1964 r. Na mocy tego dokumentu zobligowano seminaria duchowne do tego, aby zatroszczyły się m.in. o właściwe spełnianie funkcji subdiakona, akolity i lektora, przez tych, którzy przyjęli poszczególne święcenie[3]. W ten sposób ci, którzy zostali przez Kościół wybrani do pełnienia poszczególnej posługi, nie mieli być wyręczani przez innych duchownych, zazwyczaj wyższych stopniem. Lektorowi polecano odczytywanie lekcji mszalnej w liturgii mniej uroczystej[4]. Jednakże mógł go w tym zastąpić świecki ministrant[5]. Natomiast w uroczystej liturgii śpiewanie lekcji należało do subdiakona[6]. W stosunku do subdiakona zmieniły się także jego funkcje podczas liturgii eucharystycznej. Na mocy tej Instrukcji zwolniono go z trzymania pateny przez welon oraz stwierdzono, że nie jest on bezwzględnie konieczny do sprawowania Mszy solennej[7]. W stosunku do pozostałych święceń, nic nie postanowiono.
Ritus servandus in concelebratione Missæ z 1965 r.
W tym samym roku, w którym moc prawną zyskała wyżej opisywana Instrukcja, światło dzienne ujrzał kolejny dokument, traktujący o funkcjach niektórych spośród duchownych niższego szczebla niż diakonat. Treść Ritus servandus jest istotna z tego względu, że zostały tam opisane funkcje poszczególnych ministrantów w zależności od solenności Mszy św.: od liturgii pontyfikalnej, przez uroczystą, po najmniej solenną.
W pierwszym z wariantów subdiakonowi powierzano niesienie krzyża oraz Ewangeliarza, a akolitom dwóch świec obok krzyża[8]. Subdiakon wygłaszał również Epistołę, a także asystował diakonowi podczas głoszenia Dobrej Nowiny. Wówczas także akolici stali obok nich[9]. Natomiast w liturgii eucharystycznej subdiakon stał in plano za celebransem i koncelebransami, obok diakonów honorowych[10]. W trakcie obrzędów komunijnych subdiakon wycierał kielich po spożyciu Krwi Pańskiej oraz asystował diakonowi przy kielichu[11]. Akolici zaś posługiwali do Mszy św. tak, jak to dotychczas czynili.
W liturgii solennej sprawowanej przez prezbitera subdiakon zajmował miejsce obok pierwszego posługującego w liturgii – diakona, a więc także obok celebransa, któremu diakon asystował. Wówczas nie wnosił on księgi ani krzyża w procesji wejścia, lecz podążał obok celebransa. Natomiast pozostałe funkcje spełniał tak, jak w liturgii pontyfikalnej[12].
Liturgia czytana nie przewidywała obecności subdiakona. Lekcję mszalną proklamował bowiem lektor, a przy ołtarzu służyli akolici[13].
Instrukcja ,,Tres abhinc annos” z 1967 r.
Kolejne wytyczne nt. adaptacji wskazań Konstytucji o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium” do liturgii mszalnej, zawierały w zasadzie jedynie kwestie dotyczące przywilejów w liturgii słowa, podczas Mszy św. sprawowanej przez kapłana niewidomego. Wówczas zezwolono lektorowi odczytać lekcję mszalną i Ewangelię dnia (z pominięciem modlitw przygotowawczych, błogosławieństwa i słów: Dominus sit in corde meo)[14]. W tej Instrukcji pojawiło się również wskazanie, aby lektor w takiej liturgii – gdy jest to konieczne – odczytywał antyfony mszalne[15].
Instrukcja ,,Pontificales Ritus” z 1968 r.
Kolejne zmiany w funkcjach duchownych niższych święceń i subdiakonów, zostały wprowadzone poprzez publikację Instrukcji Pontificales Ritus z 1968 r. Na jej mocy zezwolono, aby miejsce przy katedrze biskupiej zajmował diakon z subdiakonem, a nie – jak to było dotąd – jedynie dwaj diakoni honorowi[16]. Ponadto odwołano się do zaleceń ojców soborowych dot. prawdziwości wypełnianych funkcji i nakazano, aby rolę diakona i subdiakona spełniali przede wszystkim ci, którzy są diakonami i subdiakonami[17]. Powszechną praktyką było bowiem wypełnianie tych funkcji przez dostojników kościelnych. Subdiakonowi powierzano również wnoszenie Ewangeliarza w procesji wejścia[18]. W stosunku do duchownych niższych święceń stwierdzono, że akolici mają służyć biskupowi, gdy ten obmywa dłonie (dotąd robili to jego domownicy)[19].
Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego z 1970 r.
Ostateczny kształt funkcji duchownych niższych święceń i subdiakonów został zawarty w pierwszym Ogólnym Wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego, które jednocześnie było ostatnim dokumentem, wzmiankującym o posłudze tych duchownych w nowej liturgii Mszy św. Dokument ten doprecyzował pewne kwestie, lecz w dużej mierze bazował na tym, co przedstawiały poprzednie dokumenty. Powtórzono bowiem zalecenie, aby lektor i subdiakon proklamował czytania mszalne, lecz rozgraniczono je na lekcje (dla lektora) i Epistołę (dla subdiakona)[20]. Tym samym zastrzeżono proklamację perykop przede wszystkim dla tych, którzy przyjęli konkretny stopień posługiwania, o czym informowała już wyżej opisywana Instrukcja[21]. Jednakże czynności duchownych niższych święceń, w tym lektora, mogli pełnić także świeccy[22]. Dlatego w rzeczywistości jedyne funkcje, które w pewnej mierze podlegały tylko temu jednemu usługującemu, pełnił subdiakon ze względu na swoją przynależność do stopni wyższych. W zasadzie tylko czynność proklamacji Epistoły mogła być powierzona świeckiemu[23]. Natomiast pozostałymi zadaniami pomocnika diakona, były: wnoszenie Ewangeliarza, niesienie krzyża, asystowanie diakonowi podczas proklamacji Ewangelii, przygotowywanie ołtarza i naczyń liturgicznych, wlewanie wody do kielicha, asystowanie przy mszale, przekazywanie innym usługującym znaku pokoju oraz puryfikacja naczyń liturgicznych[24]. W tym dokumencie przedstawiono także modyfikację szat liturgicznych. Wszyscy duchowni niższych święceń ubierali humerały, alby i cingula lub komże, a subdiakoni humerały, alby, cingula i tuniki[25].
***
Powyższy artykuł ukazał rzeczywistość Kościoła sprzed pięćdziesięciu laty. Dokładnie pięćdziesiąt lat temu, w 1971 r. w nowej liturgii Mszy św. służyli duchowni niższych święceń i subdiakoni. Ten rok był także przedostatnim rokiem reformy święceń, w fazie II (1967-1971). Ten etap reformy był przepełniony niepewnością co do tego, jakie stopnie w Kościele pozostają. Jednakże spoglądając na powyższe dokumenty, można zauważyć, że nie zwracano uwagi na rolę ostiariusza i egzorcysty w nowej liturgii, co – być może – było motywowane działaniami komisji reformatorskiej, które pragnęła usunięcia tych dwóch stopni. Natomiast do ostatnich miesięcy prac reformatorskich dyskutowano nad tym, czy pozostawić w Kościele subdiakonat czy też nie, bo obecność lektoratu w nowej liturgii była wręcz pewna.
Dawid Makowski
Bibliografia:
- Instrukcja Świętej Kongregacji Obrzędów o ministrancie do Mszy świętej. Rzym: 1949. W: ,,Acta Apostolica Sedis”. XLI. 1949, s. 506-508.
- Kongregacja Obrzędów: Druga Instrukcja wykonawcza do Konstytucji
o liturgii ,,Tres abhic annos”. Rzym: 1967. W: ,,Acta Apostolica Sedis”, LIX, s. 442-448. - Kongregacja Obrzędów: Instrukcja ,,Pontificales Ritus”. Rzym: 1968. W: ,,Acta Apostolica Sedis”, LX, s. 406-412.
- Kongregacja Obrzędów: Pierwsza Instrukcja wykonawcza do Konstytucji o liturgii ,,Inter Oecumenici”. Rzym: 1964, nr 13b. W: ,,Acta Apostolica Sedis”, LVI, s. 879-880.
- Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963. W: ,,Sobór Watykański II”. Przybył MPoznań: Pallottinum, 2002 (s. 48-77).
- Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. W: ,,Ruch Biblijno-Liturgiczny”. Nr 1. R. XXIV. 1971.
- Ritus servandus in concelebratione Missæ et Ritus communionis sub utraque specie. Eitio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1965.
[1] Zob. Konstytucja o Liturgii Świętej ,,Sacrosanctum Concilium”. Rzym: 1963, nr 28. W: ,,Sobór Watykański II”. Red. Przybył M Poznań: Pallottinum, 2002, s. 56.
[2] Zob. Instrukcja Świętej Kongregacji Obrzędów o ministrancie do Mszy świętej. Rzym: 1949, nr III-V. W: ,,Acta Apostolica Sedis”. XLI. 1949, s. 506-508.
[3] Zob. Kongregacja Obrzędów: Pierwsza Instrukcja wykonawcza do Konstytucji o liturgii ,,Inter Oecumenici”. Rzym: 1964, nr 13b. W: ,,Acta Apostolica Sedis”, LVI, s. 879-880.
[4] Zob. Tamże, nr 50.
[5] Zob. Tamże.
[6] Zob. Tamże, nr 52a.
[7] Zob. Tamże, nr 48.
[8] Zob. Ritus servandus in concelebratione Missæ et Ritus communionis sub utraque specie. Eitio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1965, nr 20.
[9] Zob. Tamże, nr 24-26.
[10] Zob. Tamże, nr 33.
[11] Zob. Tamże, nr 52.
[12] Zob. Tamże, nr 62-76.
[13] Zob. Tamże, nr 94-108.
[14] Zob. Kongregacja Obrzędów: Druga Instrukcja wykonawcza do Konstytucji
o liturgii ,,Tres abhic annos”. Rzym: 1967, nr 18b. W: ,,Acta Apostolica Sedis”, LIX, s. 442-448.
[15] Zob. Tamże, nr 18c.
[16] Zob. Kongregacja Obrzędów: Instrukcja ,,Pontificales Ritus”. Rzym: 1968, nr 3. W: ,,Acta Apostolica Sedis”, LX, s. 406-412.
[17] Zob. Tamże, nr 4.
[18] Zob. Tamże, nr 23.
[19] Zob. Tamże, nr 26.
[20] Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. 1970, nr 65-66. W: ,,Ruch Biblijno-Liturgiczny”. Nr 1. R. XXIV. 1971.
[21] Zob. Tamże, nr 66.
[22] Zob. Tamże, nr 70.
[23] Zob. Tamże, nr 66.
[24] Zob. Tamże, nr 143-152.
[25] Zob. Tamże, nr 81c-d. 298. 301.
