Znak krzyża na pierwsze słowa kantyków “Magnificat”, “Benedictus” i “Nunc dimittis” – Rozważania o liturgii

Wykonywanie znaku krzyża podczas głoszenia Dobrej Nowiny (w kolejności w jakiej się pojawiają [w rozwoju historycznym – przyp. tłum.]: na czole, na piersi, na ustach, na księdze) miało swój rozwój dopiero po IX w. w północnym regionie alpejskim, a formę znaną dzisiaj przyjęło między XI a XII w. Znak krzyża na czole, od którego w starożytności chrześcijanie zaczynali każdą codzienną czynność (por. Tertulian (+220), De corona militis, 3, 4, wyd. Kroymann (CCSL 2), 1043: Ad omnem progressum atque promotum, ad omnem aditum et exitum, ad uestitum, ad calciatum, ad lauacra, ad mensas, ad lumina, ad cubilia, ad sedilia, quacumque nos conuersatio exercet, frontem signaculo terimus), przyjmuje funkcję apotropaiczną (odpychającą zło) na początku Ewangelii w XI/XII w. (por. Wilhelm Durandus (+1296), Rationale divinorum officiorum, 4, 24, 28, wyd. Davril-Thibodeau (CCCM 140), 353: Signo crucis in fronte, in ore et in pectore se similiter contra dyabolum muniunt: ne eos impediat in audiendo“. (Wykonując znak krzyża na swoich czołach, ustach i piersiach, uzbrajają się niejako przeciwko diabłu, aby nie przeszkadzał im w słuchaniu [dobrej nowiny])).

Natomiast znak krzyża, wykonywany na początku kantyków z Ewangelii w Liturgii Godzin, ma inne pochodzenie. (por. “Znak križa kod evanđeoskih hvalospjeva”, Živo vrelo, ed. Hrvatski institut za liturgijski pastoral, 30 (2013/13) 40).

Wraz z rozwojem średniowiecza, gdy wiele osób zobowiązanych do odmawiania Liturgii Godzin nie znało już łaciny w stopniu wystarczającym do zrozumienia tekstów, pojawił się zwyczaj wykonywania tego znaku za każdym razem, gdy w modlitwie śpiewano słowo benedicere (“błogosławić”) lub jedna z jego form; działo się tak również w przypadkach, gdy benedicere nie znaczyło “błogosławić”, ale również “chwalić” i “wysławiać”. Podobnie było ze słowami consecrare (konsekrować) i sanctificare (uświęcać), gdzie znak krzyża przenosił ich językowe znaczenie na język gestów. Oryginalny żydowsko-chrześcijański gest błogosławieństwa, nałożenie rąk, został już w tym czasie zastąpiony znakiem krzyża. Przyczyniło się to do rozpowszechnienia tego znaku krzyża, zwłaszcza podczas sprawowania mszy.

Jako przykład związku znaczeniowego między znakiem krzyża a czasownikiem benedicere w znaczeniu “wychwalać”, który był problematyczny, warto napomknąć o praktyce żegnania się przez kapłana znakiem krzyża podczas Sanctus, które wieńczy prefację, ze słowami Benedictus qui venit in nomine Domini (“Błogosławiony, który przychodzi w imię Pańskie”). Uzsadanienia dla tego zwyczaju zaczęto szukać dość wcześnie. Np. Johannes Beleth (+1182) wyjaśnił znaczenie tego gestu faktem, że słowa Błogosławiony, który przychodzi… pochodzą z Ewangelii (Mt 21:9), a zatem należą do dzieła odkupienia dokonanego przez Pana. Beleth dostrzega przy tym paralelę do znaku krzyża na początku proklamacji Ewangelii (por. J. A. Jungmann, Missarum sollemmnia 2, Wiedeń 1952, 173, przyp. 48).

Znak krzyża został wprowadzony w podobny sposób na początku kantyku Jutrzni Benedictus Dominus Deus Israel (“Niech będzie błogosławiony Pan, Bóg Izraela”, Łk 1:68), nawet jeśli benedicere jest tu również używane nie w sensie błogosławieństwa, ale wychwalania. Wprowadzony w tym miejscu zwyczaj szybko utrwalił się w pierwszych słowach kantyku Nieszporów Magnificat anima mea Dominum (“Wielbi dusza moja Pana”, Łk 1, 46) i Komplety Nunc dimittis servum tuum, Domine (“Teraz, o Panie, pozwól odejść swemu słudze“, Łk 2, 29), choć nie występuje tu czasownik benedicere (por. M. Righetti, Manuale di storia liturgica 1, Milano 1950, 372-373).

Podczaas reformy liturgicznej po II Soborze Watykańskim, zagadnienie czynienia znaku krzyża na początku kantyków, została szczegółowo zbadana i przestudiowana. Tak więc ostateczenie zachowano ten gest w odnowionej liturgii ze względu na jego długowieczną obecność w Liturgii Godzin.

Niemniej, bez względu od kontekstu obrzędowego, znak krzyża zawsze odnosi nas do odkupieńczego dzieła Chrystusa, obecnego w celebracjach liturgicznych swego Kościoła, w swoim słowie, “[…] gdy On sam przemawia, gdy w kościele czytane jest Pismo Święte” i “[…] gdy kościół modli się i śpiewa” (SC 7). Boże dzieło odkupienia uobecnia się także w Liturgii Godzin Kościoła. W hymnach Benedictus, Magificat i Nunc dimittis Kościół wyraża uwielbienie i dziękczynienie za to dzieło odkupienia (por. Ogólne wprowadzenie do Liturgii Godzin 50), które dokonuje się i trwa w naszych czasach w modlitwie Kościoła.