Komentarz do Konstytucji o Liturgii Świętej – Sakrament namaszczenia chorych (art. 73-75)

I. Nazwa Sakramentu i kiedy należy go udzielać (Art.73)

1. Sakramentowi nadano dwie nazwy: Ostatnie Namaszczenie i Namaszczenie Chorych, z czego tą drugą uznaje się za bardziej prawidłową. Za zmianą nazwy przemawia wiele powodów: doktrynalny („Namaszczenie Chorych” lepiej wyraża naturę i okoliczności udzielania Sakramentu: „Choruje ktoś wśród was?”), historyczny (ponieważ nazwa ta była w powszechnym użytku aż do XII w.) pastoralne i psychologiczne (nazwa „Ostatnie Namaszczenie” często zniechęca chorych do przyjęcia tego Sakramentu). W dawniejszych czasach, Sakrament ten nosił wiele nazw: Olej Święty, Olej Błogosławieństwa, Święte Namaszczenie, Namaszczenie Chorych¹ [tłumaczenie dosłowne,kolejno: łac. oleum sanctum, oleum benedictionis, sacra unctio, unctio infirmorum – przyp. tłum.]. Prawdą jest, że nazwa Ostatnie Namaszczenie od XIII w. była używana w dokumentach Soborów Powszechnych i Magisterium Kościoła², jednakże nawet po jej upowszechnieniu antyczna nazwa „Namaszczenie Chorych” przetrwała w niektórych dokumentach Kościoła³ i dziełach teologów⁴. Nawet w języku potocznym sakrament ten jest czasem nazywany Namaszczeniem Olejami Świętymi, Świętym Namaszczeniem⁵ [komentarz pochodzi z roku 1965, kiedy takie zwroty mogły jeszcze funkcjonować w mowie potocznej – przyp. tłum.]. Sobór ten zwołano szczególnie z przyczyn pastoralnych, w celu zaproponowania nazwy „Namaszczenie Chorych” w miejsce „Ostatniego Namaszczenia”. Chociaż można znaleźć inne wytłumaczenie⁶, w praktyce często jest to rozumiane jako namaszczenie na koniec życia, w sytuacji, gdy nie ma nadziei na wyzdrowienie chorego, jakoby sakrament ten miał być zapowiedzią nadchodzącej śmierci. Ta pasterska troska wyraża się w słowach:

„[Namaszczenie Chorych] nie jest sakramentem przeznaczonym tylko dla tych, którzy znajdują się w krańcowym niebezpieczeństwie utraty życia”.

Twierdzenie to jest zgodne z doktryną Soboru Trydenckiego, która głosi, że „namaszczenie to ma być udzielane ludziom chorym, szczególnie tym, którzy są bliscy śmierci”⁷, dlatego nie należy udzielać tego sakramentu jedynie osobom umierającym.

2. Druga część artykułu porusza temat dyscypliny sakramentalnej Namaszczenia Chorych. Tutaj Konstytucja [Sacrosanctum Concilium] kolejny raz powiela obecne od co najmniej siedmiu wieków twierdzenie (potwierdzone przez Sobory Powszechne i dokumenty Magisterium Kościoła), według którego sakrament ten powinien być udzielany jedynie chorym, u których występuje nawet niewielkie zagrożenie życia⁸, czy to z powodu choroby lub starości. Jednakże obecność tego ryzyka nie wyklucza nadziei na powrót do zdrowia. Kościół w swoich modlitwach w trakcie udzielania sakramentu [Namaszczenia Chorych] prosi o spokój ducha i odpuszczenie grzechów, ale także o powrót do zdrowia dla chorego⁹. Byłoby to co najmniej nie na miejscu, gdyby stan zdrowia chorego nie pozostawiał nadziei na wyzdrowienie poza cudem. W ten sposób treść Artykułu 73 niniejszej Konstytucji nie wprost gani odwlekanie Sakramentu Namaszczenia Chorych do ostatnich chwil życia:

„Odpowiednia zatem pora na przyjęcie tego sakramentu nastaje już wtedy, gdy wiernemu zaczyna zagrażać śmierć z powodu choroby lub starości”.

 II. Kolejność, w której należy udzielać sakramenty chorym (Art. 74)

3. Często zdarza się, że dwa sakramenty: Eucharystia i Namaszczenie Chorych, poprzedzone są spowiedzią sakramentalną, a po nich następuje błogosławieństwo apostolskie z przywiązanym odpustem zupełnym – każda z tych czynności następuje jedna po drugiej. Jednakże Rytuał Rzymski podaje jedynie osobne obrzędy do oddzielnego sprawowania tych sakramentów. Więc dla szafarza tychże sakramentów nie jest od razu jasne, które części może pominąć, aby uniknąć zbędnych powtórzeń – obydwie ceremonie zaczynają się od pozdrowienia „Pokój temu domowi”, po czym następuje aspersja, w trakcie której odśpiewuje się antyfonę „Pokropisz mnie” [Panie hizopem, z Psalmu 51 – przyp. tłum.], obydwa obrzędy przewidują spowiedź generalną. Wiele diecezji posiada ustanowiony obrzęd stały, zatwierdzony przez Kongregację ds. Obrzędów, [nieistniejąca już Kongregacja, zlikwidowana przez papieża Pawła VI w 1969 roku – przyp.tłum.] który eliminuje powtórzenia¹⁰. Nowe wydanie Rytuału Rzymskiego zawierać będzie obrzęd stały służący umacnianiu potrzebujących sakramentami chorych, ale także osobne teksty na wypadek, gdyby ceremonie te miały być sprawowane osobno.

4. We wspomnianym obrzędzie Namaszczenia Chorych udziela się po Spowiedzi Świętej, ale przed przyjęciem Wiatyku¹¹. Wydaje się więc, że należy przywrócić porządek administrowania sakramentów chorych, który był w użytku aż do XIII w., za czym przemawiają dwa powody: po pierwsze, Namaszczenie Chorych jest bardzo zbliżone do Sakramentu Pokuty; po drugie Wiatyk prawdziwie można nazwać ostatnim sakramentem, to znaczy Sakramentem Umierających. Ze słów Św. Jakuba Apostoła:¹² „jeśliby w grzechach był, będą mu odpuszczone” jasno wynika, że Namaszczenie Chorych jest mocno zbliżone do Sakramentu Pokuty, ponieważ obydwa te sakramenty z natury są wymierzone przeciwko grzechowi – spowiedź przeciw faktycznym grzechom popełnionym po Sakramencie Chrztu Św., a namaszczenie przeciw pozostałościom grzechu; innymi słowy obydwa sakramenty zostały ustanowione jako lekarstwo dla chorej duszy. Z natury jednak rzeczy najpierw jest pokuta, która zaczyna uzdrowienie, a potem namaszczenie chorych, które zachowuje to uzdrowienie¹³. Dlatego więc Sobór Trydencki nazywa Namaszczenie Chorych „Pænitentia consummativum”¹⁴. Św. Tomasz [z Akwinu] wyjaśnia tę doktrynę w następujący sposób:

„Widzimy stąd, że sakrament ten jest ostatni i w pewien sposób dokonuje uzdrowienia duchowego, przez które człowiek się przygotowuje niejako na oglądanie chwały. Dlatego nazywa się go też Ostatnim Namaszczeniem¹⁵.

Wszakże żaden człowiek nie może mieć udziału w chwale, dopóki nie wyleczy się z wszelkiego grzechu i nie oczyści się z wszelakich kar doczesnych. To logiczne więc, że Wiatyku należy udzielać po namaszczeniu chorych, ponieważ wszystkie sakramenty zmierzają ku Eucharystii jako do celu i w niej się wypełniają¹⁶. Dodatkowo „również pokuta, spowiedź oraz namaszczenie chorych przygotowują człowieka do godnego przyjmowania Ciała Chrystusowego”¹⁷. Ponieważ im bardziej człowiek wolny jest od grzechu i przywiązania do niego, tym bardziej jest on złączony z Bogiem, jest to szczególny efekt Eucharystii¹⁸. Słusznie więc Święta Eucharystia, która jest obietnicą życia wiecznego i zmartwychwstania¹⁹, podawana jest ostatnia jako Wiatyk [łac. via – droga, viaticum – „zapasy na drogę” – przyp. tłum.] na drogę z tego świata do Ojca, aby umocnić siły w ostatniej walce z nikczemnym przeciwnikiem²⁰, i obdarować siłą, która pozwala dotrzeć do chwały [Nieba]²¹.

III. Obrzęd Namaszczenia Chorych (Art. 75)

5. Według obecnego Rytuału Rzymskiego należy wykonać namaszczenie sześć razy: oczy, uszy, nos, usta, dłonie oraz stopy, przy czym stopy można ominąć, jeśli wystąpią właściwe ku temu przyczyny²². W przeszłości nie namaszczano wszystkich pięciu zmysłów. Zdarzało się, że liczba namaszczeń bywała większa, niż jest obecnie, np. namaszczano również klatkę piersiową²³ albo lędźwie²⁴. Namaszczanie lędźwi zostało zakazane, kiedy w 1925 roku Rytuał Rzymski został dostosowany do Kodeksu Prawa Kanonicznego. Obecnie liczba wykonanych namaszczeń może zostać zmniejszona według potrzeb, np. z przyczyn higienicznych lub jeśli mamy do czynienia ze śmiertelnie chorym, który jest zbyt zmęczony, aby godnie przyjąć sakrament, lub jeśli sakrament ten musi zostać udzielony w miejscu publicznym ofierze wypadku. W wyżej wyminionych wypadkach wystarczyłoby, aby namaścić jedynie głowę i dłonie lub samą głowę. Należy jednak zachować ostrożność, aby nie redukować obrzędu tego sakramentu do minimum bez potrzeby. W rubrykach nowego Rytuału Rzymskiego główne powody przemawiające za skrócaniem powinny być podane.

6. W wielu modlitwach obrzędu namaszczenia Kościół prosi o zdrowie dla chorego człowieka²⁵. Jeśli namaszczenia udziela się choremu wostatnich momentach jego życia lub nie ma nadziei na jego wyzdrowienie modlitwy te są nieodpowiednie. Dlatego więc, na takie przypadki przewidziane są bardziej trafne formuły, które można znaleźć w poszczególnych obrzędach²⁶. Być może forma sakramentu mogłaby się różnić, w zależności od wieku w jakim znajduje się chory. Wystarczające byłyby dwie lub trzy modlitwy, dopasowane do zmiennych warunków które dotyczą osób chorych.

o. Angsar Dirks OP
Dyrektor Instytutu Liturgicznego Dominikanów w Rzymie

Bibliografia: F. Cavarella, Le Décret du Concile de Trente sur la Pénitence et l’Extrême-Onction (session XIV, 25 novembre 1551), z Bulletin de Littérature ecclésiastique, 39 (1938) str. 3-29 — A. Chavasse, Etude sur l’onction des infirmes dans l’Eglise latine du IIIe au XIe siècle. Tome I, Du IIIe siècle à la rèforme carolingienne, Lyon, 1942 —B.Botte, O.S.B., L’Onction des malades, z Maison-Dieu, cah. 15 (1948) 91-107 — E. Doronozo O.M.I., De Extrema Unctione, Tom. II, Milwaukee 1955, rozdz. VI De subiecto,str. 447-732. —Z. Alszeghi, L’effetto corporale dell’Estrema Unzione, z Gregorianum 38 (1957) str. 385-405 — M. Righetti, Manuale di storia liturgica, Vol. IV², Milan,1959, 323-347 — A, Chavasse, Prières pour les malades et onction sacramentalle, z A.G. Martimont, L’Eglise enprière, Indrotuction à la Liturgie, Paryż, 1961, str. 580-594.

¹ Katechizm Soboru Trydenckiego [Katechizm Rzymski według uchwały Świętego Soboru Trydenckiego dla plebanów ułożony z rozkazu Piusa V. papieża wydany i od Klemensa XIII. szczególniej zalecony – oryginalny tytuł – przyp. tłum.], tom II, rodział VI De extremae unctionis sacramento, nr 2; Quare haecipsaunctio a maioribus nostris sacramentum etiam unctionis infirmorum et sacramentum exeuntim dicta est.[Rodział VI “O Sakramencie ostatniego Pomazania”, punkt 2. Czemu ten Sakrament ostatniem Pomazaniem nazywają? – przyp. tłum.]

² Acta Concilii Lugdenensis I a. 1245 (Denzinger, Enchiridion symbolorum, definitionum …, ed.1963, nr 832 (ed. praec. 451), Lugdenensis II 1, 1274 (ib. nr 860 [465], Constantiensis (Interrogatio Wyclifitis et Hustis proponenda) a. 1418 (ib. n. 1259 [669], Florentini (Decorum pro Armenis) a. 1439 (ib. n. 1324 [700]),Tridentini a. 1551 (ib. nn. 1694 [907], 1697 [910], 1716 [926]), 1718 [928], 1719 [929])); Proffesio fidei Tridentini Pii IV. a. 1564 (ib. n. 1864 [996]); Litterae Apostolicae Benedicti XV diei 31 maii 1921 Sodalitatem (AAS 13 [1921] 345); Prima Romana Synodus a. 1960 a Ioanne XXIII promulgata, art. 457-462.

³ Professio fidei Waldensibus ab Innocentio III a. 1208 praescripta (Denzinger, n. 790 [420]; Acta Concilii Tridentini (ib. n. 1717 [927]); cf. n. 1695 [908].) W Liście apostolskim Explorata res z dnia 3 lutego 1923 r., papież Pius XI pojawiają się słowa “sancto oleo … liniantur infirmi” (AAS 15 (1923)), 105. W swoich encyklikach Pius XII nie używa określenia “Ostatnie namaszczenie” ale sacri Opobalsamiunctio (Mediator Dei, no. 22 AAS 39 (1947), 530) i sacra infirmorumunctio (MysticiCorporis, AAS 35 (1943), str. 202). Pontyfikał Rzymski nazywa materię tego sakramentu “oleum infirmorum“.

⁴ Petrus Lombardus, In Sent., dist. XXIII.

⁵ Olio Santo, Anointing, Heilig, Olisel, Heilige Oelung.

⁶ Katechizm Soboru Trydenckiego, loc. cit.: primum illudtradendumerit, hoc sacramentum id circo extremam unctione mappelatum esse, quod haec omnium sacrum unctionum … ultima administranda sit.

⁷ Denzinger, n.1697 [1910]. Ojcowie Soborowi nie zachowali tekstu zaproponowanego zarysu, który brzmiał następująco: “Namaszać należy jedynie chorych, i to nie wszystkich, jak uczy nas Tradycja Kościoła, ale jedynie tych, którzy są tak poważnie chorzy, że zdają się być bliscy końca życia (in exitu vitae)” cf. F. Cavarella, s. 25.

⁸ List apostolski Benedytka XIV, Sodalitatem, z 31 maja 1921 r., loc. cit.; List apostolski Piusa XI, Explorata res, z 2 lutego 1923 r., loc.cit. Pierwszy Synod Rzymski, art. 458.

⁹ W trakcie błogosławienia oleju: sit (heac pinguedo olivae) omni hoc unguento caelestis medicinae perunctotutamen mentis et corporis, ad evacuando somnnes dolores, omnes infirmitates, omnem quea egritudinem mentis et corporis (Pontyfikał Rzymski na Wielki Czwartek). Z modlitw, które towarzyszą obrzędowi namasczenia: plenam queinterius et exterius sanitatem misericorditer redde, ut ope misericordiae tuae restitutus, ad pristinare paretur officia (Rytuał rzymski, VI, II, n. 12, z modlitwy Domine Deus, qui per Apostilumtuum).

¹⁰ Collectio Rituum pro omnibus Germaniae dioecesibus, a. 1950; Rituale parvum ad usum dioecesium Gallicae linguae, 2a ed. a. 1956; Collectio Rituum pro omnibus dioecesibus Hiberniae, a. 1959; De cura infirmorum ad usum dioecesium Hollandiae, a. 1962.

¹¹ Ta kolejność (Namaszczenie, Wiatyk) została zachowana w rytach cysterskim i dominikańskim i w niektórych francuskich diecezjach (cf. ParvumRituale ad usum dioecesiumGallicaelinguae, druga edycja, s.98). Kolejność tę przywrócono w Collectio Rituum pro omnibus Germaniae dioecesibus, i w De cura infirmorum ad usum dioecesibus Hollandiae.

¹² Jk V, 15

¹³ Św. Tomasz, Summa Theologiae III, 65, 1 et 2

¹⁴ Denzinger, n. 1694 (907); (sacramentum extremae unctionis) non modo paenitentiae, sed et totius christianae vitae, quae perpetua paenitentiaes se debet, consummativum existimatum est a Patribus.

¹⁵ Summa contra gentiles, IV, 73, Św. Tomasz nie nazywa namaszczenia “sakramentem ostatecznym”, ale “ostatnim w trakcie uzdrowienia duchowego”; cit. ibid.:Hoc sacramentum perfectae, curationis effectum habet. Nt. wejścia do chwały [Nieba] cf. ibid. i Summa Theologiae I, II, 102, 5 ad.3; III, 65, corpus i ad.4

¹⁶ Pseudo-Dionizy Areopagita, De Ecclesiastica Hierarchia, rozdz. III (str. 3, 423; Ph. Chevallier, Dionysiaca, II, str. 1161). Św. Tomasz, Summa Theologiae, III, 65, 3.

¹⁷ Św. Tomasz, loc.cit.

¹⁸ J VI, 56: “Kto spożywa moje Ciało i  Krew moją pije, trwa we Mnie, a Ja w nim”. Św. Tomasz, loc.cit., 79, 1 ad 1

¹⁹ J VI, 54: “Kto spożywa moje Ciało i pije moją Krew, ma życie wieczne, a Ja go wskrzeszę w dniu ostatecznym”. — Concilium Trid. (Denzinger, n. 1638 [875]). Św. Ignacy Antiocheński, Ad Ephesios, 20: pharmacum immortalitatis est, antidotum, ne moriamur, sedvivamus semper in Iesu Christo (str. 5, 662) —Św. Ireneusz, Adversushaereses, V, 2, 3: sic et nostra corpora ex eanutritia, et reposita in terram, et resoluta in ea, resurgent in suo tempore, Verbo Dei resurrectionem eis donante, in gloriam Dei Patris (str. 7, 1127).

²⁰ Rit. rom., tit. V, rozdz. IV, 19.

²¹ Św. Tomasz, Summa Theol. III, 79, 2 ad 1; cfr. 65, 1 ad 3; 65, 2; 73, 1 ad 1. Catechismus ad parochos, P. II rozdz. IV De Eucharistiae sacramento,nr 5.

²² Rit. Rom. VI, 1, 15.

²³ Formuła: Per istam sanctam unctionem … quidquid per cogitationes et affectus cordis deliquisti. Amen (Supplementum ad Rituale romanum pro usu cleri Provinciae ecclesiasticae Ultraiectensis, a. 1879).

²⁴ Formuła: Per istam sanctam unctionem … quidquid per cogitationes et affectus cordis deliquisti. Amen.

²⁵ Cf. Jw., objaśnienie nr 9.

²⁶ Collectio Rituump ro omnibus Germaniae dioecesibus I, III, 2, n. 14 et 4, n. 14. De cura infirmorum ad usum dioecesium Hollandiae, rozdz. III, n.12 et VI, n.12.