Posługa lektoratu i akolitatu po reformie święceń niższych i subdiakonatu

* UWAGA: TEKST ZOSTAŁY NAPISANY PRZED WPROWADZENIEM W ŻYCIE KOŚCIOŁA POSŁUGI KATECHISTY ORAZ RÓWNOLEGLE Z WPROWADZENIEM W ŻYCIE KOŚCIOŁA POSŁUG LEKTORATU I AKOLITATU DLA KOBIET *

Posługa lektora jest najstarszym znanym urzędem w liturgii w Kościoła. Już św. Justyn w II. wzmiankuje, że któryś z wiernych odczytywał Pisma podczas niedzielnej celebracji[1]. Taką samą funkcję wykonują dzisiejsi ministranci czy nawet osoby z ludu, które odczytują daną lekcję podczas liturgii mszalnej, Liturgii Godzin czy celebracji słowa Bożego. Niemniej, taka osoba nie jest lektorem, a określanie jej tym mianem jest błędem. Niestety błąd ten popełnia wielu. Obok błędnego pojmowania tej posługi, pojawia się również wadliwe rozumienie posługi akolity, która jest znana w Kościele od IV w. Dlatego tym bardziej warto się zająć tym tematem.

Reforma święceń niższych

Punktem wyjścia dla powyższej publikacji jest Sobór Watykański II. Autor tego tekstu jest również autorem serii pt. ,,Siedem stopni święceń”, w której to została opisana historia tychże posług. Dlatego też w tym tekście nie będzie ona powtarzana. O ile artykuł o święceniu lektoratu i akolitatu kończy się na reformie święceń dokonanej po Soborze Watykańskiej II, o tyle ta publikacja zaczyna się od tego wydarzenia[2]. Sobór Watykański II wskazując na kapłaństwo, ukazuje jego dualizm przejawiający się w powszechności (kapłaństwo wiernych) oraz urzędowości (kapłaństwo prezbiterów i biskupów). O tym właśnie zostało napisane w 14 rozdziale Konstytucji o Liturgii Świętej[3]. Nowy obraz kapłaństwa przypomina ludziom, że także oni mają swoje zadanie w liturgii – mają współofiarować z kapłanem duchowe dary. Natomiast niektórzy spośród wiernych spełniają jeszcze inne, dodatkowe zadania, o których powyższy dokument wzmiankuje w punkcie 29: ,,Ministranci, lektorzy, komentatorzy i członkowie chóru również spełniają prawdziwą posługę liturgiczną”[4]. Skoro zatem dokument ten wzmiankuje o funkcjach świeckich i stawia je niejako na równi z obecnymi jeszcze święceniami niższymi, to tym bardziej zasadne ujawnia się życzenie Soboru: ,,Obrzędy święceń – tak ceremonie, jak i teksty – trzeba na nowo opracować”[5]. To polecenie jest prawdopodobnie odpowiedzią na wnioski biskupów, którzy przed rozpoczęciem Soboru Watykańskiego II wysyłali listy do Komisji przygotowawczej, w których prosili o rozpatrzenie dyscypliny Kościoła w stosunku do święceń. Ks. Krakowiak zwraca uwagę na to, że te wnioski dotyczyły głównie ,,święceń niższych i subdiakonatu”[6]. Wielu hierarchów zwracało uwagę na to, że większość spośród niższych stopni nie ma już większej racji bytu w Kościele, gdyż straciły one już swój pierwotny sens[7]. Dotyczyło to głównie egzorcystatu. To święcenie od razu zostało zapisane na listę redukcyjną, w przeciwieństwie m.in. do święceń lektoratu i akolitatu, które poprzez swoją wielowiekowość zostały zaliczone do grupy tych, które w Kościele powinny pozostać. W tej grupie przez długi czas było również święcenie subdiakonatu. W 1965 roku stwierdzono, że należy zaliczać do sług danego stopnia świeckich, którzy pełnią od dawna funkcje przeznaczone dla duchownych (np. zakrystianie). Ten głos dał początek dyskusji nad udzielaniem poszczególnych niższych stopni również świeckim. Niemniej, słowo święcenie współczesnemu człowiekowi kojarzy się z duchowieństwem. W podobny sposób kojarzyło się ono Ojcom Soborowym, którzy zaproponowali zmianę tego terminu na ustanowienie (ordinatio na institutio)[8]. W ten sposób podczas obrad soborowych wyłoniła się myśl, żeby młodzież i dorosłych ustanawiać akolitami, zakrystianów ostiariuszami, a z celibatu zwolnić subdiakonów. Z powyższych propozycji została wypełniona połowicznie pierwsza i trzecia – zezwolono na ustanawianie dorosłych (również żonatych) mężczyzn akolitami oraz obowiązek celibatu przełożono na diakonów, lecz sam urząd subdiakona usunięto. Pomijając całą historię obrad soborowych na ten temat, która jest ciekawa, lecz nie stanowi tematu publikacji, należy wskazać na ostatnią fazę prac komisji zajmującej się aspektem lektoratu. Mianowicie zgodzono się zachować ten stopień[9], lecz wielu wzmiankowało o tym, by stopień lektora – czego dokonała poniekąd w rzeczywistości historia[10] – włączyć w stopień subdiakona, który byłby dostępny dla świeckich i stanowiłby jedyne święcenie niższe[11]. Jednak do tego nie doszło. Ostatecznie w 1970 roku, podczas plenarnego zebrania Kongregacji Sakramentów stwierdzono, że w Kościele powszechnym zostają zachowane urzędy lektora i akolity, które odtąd zwać się będą posługami[12]. W tym samym czasie terminem ,,kler” zaczęto otaczać tylko diakonów, prezbiterów i biskupów, gdyż włączenie do stanu duchownego odbywa się odtąd tylko poprzez przyjęcie święceń diakonatu. Całą pracę nad reformą święceń przypieczętował dokument papieża Pawła VI Motu proprio ,,Ministeria quaedam”, w którym zostało napisane: ,,Święcenia, które dotychczas nazywały się niższymi, mają być odtąd nazwane posługami (ministeria). Posługi mogą być powierzane wiernym świeckim […]. Są dwie posługi, które należy zachować w całym Kościele łacińskim […] lektora i akolity. Funkcje, które dotychczas należały do subdiakona, powierza się lektorowi i akolicie”[13].

Zadania lektora i akolity

Wśród zadań, które przysługują lektorowi można wymienić: wniesienie Ewangeliarza w procesji wejścia w przypadku nieobecności diakona[14], odczytanie lekcji mszalnych[15], zaśpiewanie psalmu w przypadku nieobecności psałterzysty[16], odczytanie intencji modlitwy powszechnej w przypadku nieobecności diakona[17], w Mszach cichych może odczytać antyfony zawarte w mszale[18]. Natomiast podczas Liturgii Godziny lektor odczytuje czytania przypadające na daną godzinę. Ma on również wygłaszać objaśnienia obrzędów lub zachęty, albo takie treści przygotowywać do odczytania innym usługującym[19]. Ponadto może on prowadzić Wigilię przy ciele zmarłego oraz ceremonię pogrzebu i stacji w domu nieboszczyka[20]. Trzeba jednak pamiętać, że lektor ma również do wypełnienia szereg innych funkcji, które realizuje poza liturgią. Są nimi: pomoc przy katechizacji osób chcących przyjąć poszczególne sakramenty; przygotowanie wiernych do wykonywania czytań mszalnych; częste rozważanie Pisma Świętego[21]. Może on także święcić pokarmy w Wielką Sobotę oraz poświęcić maszyny rolnicze.

Zadania akolity są zaś następujące: niesie krzyż w procesji wejścia[22], podaje księgę lub ją trzyma podczas liturgii mszalnej[23], rozkłada na ołtarzu bieliznę kielichową, jak i przynosi tam sam kielich[24], pomaga w przyjmowaniu darów[25], podaje kapłanowi patenę z chlebem[26], asystuje przy podawaniu kadzidła i okadzaniu darów, krzyża i ołtarza[27], gdy nie ma diakona okadza kapłana oraz lud[28], pomaga w rozdzielaniu Komunii świętej[29], puryfikuje naczynia liturgiczne[30], odnosi je z ołtarza[31]. Jeśli jest wielu akolitów, wówczas oni powinni służyć przy ołtarzu – zwłaszcza w celebracjach pontyfikalnych[32]. Wtedy do ich funkcji dochodzi: niesienie świec, kadzielnicy, a także troska o wszelkie księgi (z zastrzeżeniem wykonywania funkcji właściwej diakonowi i lektorowi). Trzeba też zaznaczyć, że podczas Liturgii Godzin akolita także powinien wnieść krzyż (jeśli jest więcej akolitów to również świece) w procesji, usługiwać przy księdze i zajmować się asystą podczas okadzeń, lecz nie ma prawa tej liturgii przewodniczyć w taki sposób, jak czynią to duchowni[33]. Podczas nabożeństw paraliturgicznych lub celebracji liturgicznych może wystawić Najświętszy Sakrament (bez możliwość pobłogosławienia Nim wiernych)[34]. Warto też wspomnieć, że ma on prawo prowadzić czuwanie przy zmarłych oraz przewodniczyć pogrzebowi oraz stacji żałobnej w domu zmarłego[35]. Natomiast wśród zadań poza liturgicznych ma się on zatroszczyć: o sprzęt liturgiczny; o słabych i chorych; o tych, którzy służą przy ołtarzu. Może on także święcić pokarmy w Wielką Sobotę oraz poświęcić maszyny rolnicze.

Trzeba także nadmienić, że za swoją posługę nie otrzymują wypłaty. Dlatego nie powinni być oni obarczani wieloma zadaniami[36]. Niemniej, jeśli władza duchowna uzna to za stosowne, może ich takimi dobrami obdarzyć, lecz nie jest do tego zobowiązana[37].

Formacja lektorów i akolitów na przykładzie Kościoła w Polsce

Formacja lektorów i akolitów jest sporządzana osobno przez każdą z Konferencji Episkopatów. Inaczej zatem wygląda w Niemczech, inaczej w Anglii, a jeszcze inaczej w Polsce. Jednak te formacje zbiegają się w wielu kluczowych punktach. Niemniej, w tej publikacji będzie można przyjrzeć się formacji lektorów i akolitów na przykładzie Kościoła w Polsce.

Polscy biskupi na II Zebraniu Plenarnym Konferencji Episkopatu Polski zarządzili, że w Polsce lektorem może być osoba przed 25 rokiem życia[38], który jest wymagany jako minimalny wiek przy chęci podjęcia posługi akolity[39]. Oczywiście, wymagane jest również posiadanie całego wtajemniczenia chrześcijańskiego[40]. Ponadto powinny: prowadzić moralny żywot; być pobożni, gorliwi, oddani, bezinteresowni; żyć sakramentalnie; miłować Pismo Święte oraz Eucharystię. Muszą być także aprobowani przez parafian i mieć dobrą opinię. Instrukcja dodaje również ,,odpowiednie przymioty intelektualne, stosowne wykształcenie”[41] oraz powinni umieć współpracować z innymi ludźmi.

Szczególne informacje na temat przygotowania do tych dwóch posług zostały zawarte w Dyrektorium Duszpasterstwa Służby Liturgicznej, gdzie zostały zawarte informacje na temat kandydatów do posługi lektoratu i akolitatu. W myśl powyższego dokumentu, mają być nimi następujące osoby: ,,dorośli mężczyźni, którzy od lat posługują przy ołtarzu […], mężczyźni, którzy przez studia i praktykę zawodową zdobyli odpowiednie umiejętności w służbie ludziom […], młodzi mężczyźni, którzy szukają swojego miejsca w Kościele i świecie”[42]. Widać zatem, że akolitą ani lektorem nie może być kobieta. Tacy mężczyźni przygotowują się do pełnienia opisanej posługi poprzez następującą formację.

Na początku (zazwyczaj podczas wakacji) są oni wprowadzani w cały cykl formacji. To wprowadzenie dokonuje się podczas rekolekcji/dnia skupienia. Cała formacja w myśl Dyrektorium odbywa się na trzech szczeblach: diecezjalnym, dekanalnym i parafialnym[43], a także zawiera w sobie trzy rozwoje: duchowy, intelektualny i praktyczny[44]. O formacji duchowej informują punkty 117-119 powyższego dokumentu, które można streścić w następujących słowach: jest to rozwój człowieczeństwa w oparciu o Boską pedagogię zbawienia; człowiek ma poznać siebie, dzięki czemu pozna Boga; istotne są tutaj cnoty teologalne, którymi człowiek ma żyć; przesłaniem tego etapu jest pragnienie świętości. Dla osiągnięcia tych owoców, przewidziane są dla akolitów i lektorów: coroczne rekolekcje zamknięte podsumowujące poszczególne lata formacyjne; wykłady i nauki realizowane o pomoce wydawane przez Konferencję Episkopatu Polski; samodzielne ćwiczenia i doszkalanie się; comiesięczne spotkania w większych grupach[45].

W skład rozwoju intelektualnego wchodzi głównie poszerzanie swojej wiedzy. Dyrektorium proponuje zastosować następujący cykl nauk:

1. W pierwszym roku formacji – ,,Biblia (1 – Natchnienie biblijne; 2 – Kanon Ksiąg Świętych; 3 – Interpretacja tekstów biblijnych); Liturgika (1 – Co to jest liturgia? 2 – Liturgia dziełem Trójcy Świętej; 3 – Znaki liturgiczne); Teologia dogmatyczna (1 – Pojęcie objawienia; 2 – Bóg jeden w Trzech Osobach; 3 – Bóg Stwórca); Teologia moralna (1 – Sumienie; 2 – Grzech; 3 – Nawrócenie)”[46].
2. W drugim roku formacji – ,,Biblia (1 – Teologia ST; 2 – Teologia NT; 3 – Szczególne miejsce Ewangelii); Liturgia (1 – Obrzędy wstępne Mszy świętej i liturgia słowa; 2 – Przygotowanie darów i modlitwa eucharystyczna; 3 – Obrzędy Komunii świętej i rozesłanie); Teologia dogmatyczna (1 – Chrystologia; 2 – Pneumatologia; 3 – Eklezjologia); Teologia duchowości (1 – Pojęcie i rodzaje duchowości; 2 – Modlitwa; 3 – Etapy rozwoju życia duchowego)”[47].
3. W trzecim roku formacji – ,,Biblia (1 – Pismo Święte w życiu Kościoła; 2 – Lectio divina i kręgi biblijne; c – Żyć w świetle słowa Bożego); Liturgika (1 – Liturgia godzin; 2 – Rok liturgiczny; 3 – Sakramenty święte); Teologia dogmatyczna (1 – Mariologia; 2 – Eschatologia; 3 – Żyć prawdami wiary na co dzień); Teologia praktyczna (1 – Urzeczywistnianie się Kościoła w świecie; 2 – Znaczenie małej grupy i umiejętność jej prowadzenia; 3 – Rola ruchów i stowarzyszeń w życiu Kościoła)”[48].

Powyższe elementy mają być realizowane wspólnie z obydwoma grupami (tj. akolitami i lektorami). Natomiast formacja indywidualna obu grup jest związana z zadaniami pozaliturgicznym, które inne są tak dla lektorów, jak i dla akolitów.

Trzecią grupę stanowi formacja praktyczna, w skład której wchodzi nauka funkcji akolity, bądź lektora. Odbywa się ona najczęściej w parafii. Właśnie tam odbywa się ,,szkoła praktyki” przed przyjęciem poszczególnego stopnia. Odbywa się ona zarówno w wymiarze liturgicznym, jak i pozaliturgicznym.

Należy również mieć na uwadze, że po przyjęciu lektoratu lub akolitatu przyjmuje się formację stałą. Obejmuje ona angażowanie się w życie miejscowej wspólnoty oraz własne doskonalenie się w oparciu o pomoce Konferencji Episkopatu Polski, a także uczestnictwo w specjalistycznych rekolekcjach.

Podsumowując, formacja składa się z trzech części: intelektualnej, duchowej i praktycznej. Trwa ona zazwyczaj 3 lata (czasem może być skrócona) i kończy się uroczystym włączeniem kandydata do grona lektorów i akolitów w obrzędzie, o którym zostało napisane poniżej. Jednak zanim do niego dojdzie, kandydat winien wyrazić szczerą chęć służenia Kościołowi w tejże posłudze oraz przedstawić biskupowi pisemną prośbę o włączenie do grona lektorów lub akolitów.

Obrzęd ustanowienia lektorów i akolitów według obecnego Ceremoniału Liturgicznej Posługi Biskupów

Obrzęd ustanowienia lektorów i akolitów należy do sakramentaliów. Celebransem takiej liturgii może być biskup lub wyższy przełożony danego instytutu, a więc nie jest wymagana do tego sakra biskupia. Lektoratu można udzielić na dwa sposoby: podczas i poza Mszą świętą. Natomiast akolitatu wyłącznie podczas Mszy św.

Posługa lektoratu

,,Obrzędy wstępne i liturgię słowa sprawuje się, jak zwykle, aż do Ewangelii włącznie. Po Ewangelii siadają wszyscy z wyjątkiem kandydatów do lektoratu. Biskup zasiada na katedrze lub na przygotowanym krześle oraz otrzymuje mitrę i pastorał. Wyznaczony diakon lub prezbiter wzywa kandydatów mówiąc: Niech przystąpią ci, którzy mają być ustanowieni lektorami. Każdy z kandydatów, wezwany z imienia i nazwiska, odpowiada: Jestem. Następnie podchodzi do biskupa, składa mu ukłon i wraca na swoje miejsce. Gdy wszyscy usiądą, biskup wygłasza homilię, w której na podstawie czytań Pisma świętego wykonanych w liturgii słowa wyjaśnia ludowi i kandydatom posługę lektora. Przemówienie może zakończyć słowami zaproponowanymi w pontyfikale. Po homilii biskup oddaje pastorał i mitrę. Wszyscy wstają. Kandydaci na lektorów klękają. Biskup składa ręce i wzywa wszystkich do modlitwy mówiąc: Pokornie prośmy Boga Ojca… Wszyscy przez chwilę modlą się w ciszy. Następnie biskup rozkłada ręce i odmawia nad kandydatami modlitwę błogosławieństwa: Boże, źródło światłości i dobroci. Po modlitwie biskupa kandydaci wstają. Wszyscy inni siadają. Biskup siada i otrzymuje mitrę. Kandydaci kolejno podchodzą do biskupa, który każdemu podaje księgę Pisma Świętego, mówiąc: Przyjmij księgę Pisma Świętego. W tym czasie, zwłaszcza gdy kandydaci są liczni, można śpiewać Ps 19[18] albo inną odpowiednią pieśń. Jeżeli ustanowienie lektorów odbywa się w połączeniu ze Mszą świętą, sprawuje się ją dalej, jak zwykle. Zgodnie z przepisami odmawia się wyznanie wiary, a następnie modlitwę powszechną ze specjalnymi wezwaniami za nowo ustanowionych lektorów. Lektorzy, ich rodzice i krewni mogą przyjąć Komunię świętą pod obiema postaciami”[49].

Posługa lektoratu może być również udzielona poza Mszą św., podczas nabożeństwa słowa Bożego. Wówczas wszystko odbywa się tak, jak powyżej z tym wyjątkiem, że cała celebracja kończy się modlitwą Pańską, która następuje po przedstawieniu Bogu próśb ludu[50].

Posługa akolitatu

,,Można sprawować Mszę za pełniących służbę w Kościele z czytaniami przeznaczonymi w lekcjonarzu dla tego obrzędu. Używa się szat białych lub świątecznych. Kiedy nie sprawuje się Mszy obrzędowej, można wziąć jedno czytanie spośród perykop przeznaczonych w lekcjonarzu dla obrzędu ustanowienia akolitów, jeśli nie przypada dzień wymieniony w numerach 1-4 Tabeli pierwszeństwa dni liturgicznych. Obrzędy wstępne i liturgię słowa sprawuje się jak zwykle, aż do Ewangelii włącznie. Po Ewangelii siadają wszyscy, oprócz kandydatów do akolitatu. Biskup zasiada na katedrze albo na krześle ustawionym w bardziej odpowiednim miejscu oraz otrzymuje mitrę i – według uznania – pastorał. Wyznaczony diakon albo prezbiter wzywa kandydatów mówiąc: Niech przystąpią ci, którzy mają być ustanowieni akolitami. Każdy z kandydatów, wezwany z imienia i nazwiska, odpowiada: Jestem, podchodzi do biskupa i składa mu ukłon, po czym wraca na swoje miejsce. Gdy wszyscy usiądą, biskup wygłasza homilię, w której na podstawie czytań Pisma świętego wykonanych w liturgii słowa wyjaśnia kandydatom i ludowi znaczenie posługi akolity. Swoje przemówienie może biskup zakończyć słowami zaproponowanymi w pontyfikale. Po homilii wszyscy wstają. Biskup oddaje pastorał i mitrę. Kandydaci klękają. Biskup stojąc, składa ręce i wzywa wiernych do modlitwy, mówiąc: Pokornie prośmy Boga. Wszyscy przez chwilę modlą się w ciszy. Następnie biskup rozkłada ręce i odmawia nad kandydatami modlitwę błogosławieństwa: Najłaskawszy Boże, Ty przez Jednorodzonego Syna Twojego. Wszyscy siadają. Biskup otrzymuje mitrę. Kandydaci kolejno podchodzą do biskupa, który wręcza każdemu naczynie z chlebem lub winem do konsekracji i mówi: Przyjmij naczynie z chlebem (lub: z winem) do sprawowania Eucharystii. W tym czasie, zwłaszcza gdy kandydaci są liczni, można śpiewać psalm albo inną odpowiednią pieśń. Mszę świętą sprawuje się dalej, jak zwykle. Zgodnie z przepisami odmawia się wyznanie wiary, a następnie modlitwę powszechną ze specjalnymi wezwaniami za nowo ustanowionych akolitów. W czasie przygotowania darów akolici, lub gdy jest ich wielu, niektórzy z nich, przynoszą patenę z chlebem i kielich z winem. Akolici, ich rodzice i krewni mogą przyjąć Komunię świętą pod obiema postaciami. Akolici otrzymują Komunię bezpośrednio po diakonach. Biskup może polecić, aby akolita, który stał się nadzwyczajnym szafarzem Eucharystii, pomagał w udzielaniu Komunii wiernym w czasie Mszy świętej złączonej z jego ustanowieniem”[51].

Trzeba także nadmienić, że nie można tych dwóch posług przyjmować podczas jednej celebracji. Należy bowiem zachować między nimi odstęp czasu.

Współczesne problemy

Niewątpliwym problemem, który napotkać można w przeciętnej polskiej parafii to tytulatura. Bardzo często młodzi chłopcy czytający lekcję podczas liturgii są nazywani ,,lektorami”. Niestety jest to poważny błąd. Taka osoba nie ma prawa być nazywana ,,lektorem”. Młody chłopiec, który czyta lekcję może być wyróżniony przyjęciem funkcji ministranta słowa Bożego poprzez przyjęcie odpowiedniego błogosławieństwa zawartego w Obrzędach Błogosławieństw Służby Liturgicznej[52]. Niestety, w tym dokumencie dalej używa się słowa ,,lektor” co niestety może wprowadzić w błąd. Wszak sama Konferencja Episkopatu Polski w Instrukcji w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom zaznacza: ,,Należy odróżnić praktykę błogosławienia młodych chłopców do czytania słowa Bożego od posługi lektora. Nie otrzymują oni posługi lektoratu, lecz błogosławieństwo do spełnienia funkcji czytania słowa Bożego podczas liturgii. W seminariach duchownych należy również udzielać posługi lektora tym kandydatom, którzy wcześniej przyjęli błogosławieństwo do funkcji czytania słowa Bożego. Zaleca się, aby błogosławieństwo do spełnienia funkcji czytania słowa Bożego było udzielane przez prezbitera. Jeśli zaś byłoby udzielane przez biskupa, to według formuły, która wyraźnie podkreśla, że jest to błogosławieństwo do funkcji, a nie ustanowienie do posługi”[53]. W tym dokumencie ani razu nie pada określenie ,,funkcja lektora”, lecz biskupi używają znacznie ostrożniejszego sformułowania: ,,funkcja do czytania słowa Bożego”[54]. Jest to zatem niejako podkreślenie, że osoba czytająca lekcję w liturgii nie powinna być określana mianem lektora, lecz o wiele lepiej brzmiałaby, jako „osoba czytająca lekcję”, bądź – w stosunku do osób usługujących – ,,ministrant słowa Bożego”.

Kolejnym problemem, który dotyczy akolitów, jest określanie tym mianem nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej. Abstrahując od tego, że ta funkcja nie jest traktowana tak, jak być powinna, należy wyjaśnić parę kwestii. Szafarz otrzymuje on żadnej posługi, lecz jedynie funkcję liturgiczną, która daje mu możliwość zanoszenia Komunii św. do chorych lub rozdawanie jej podczas liturgii w trzech sytuacjach: gdy wiele osób przystępuje do Komunii, a brakuje szafarzy i potrzebna jest pomoc; gdy zwyczajni szafarze są zajęci innymi obowiązkami; gdy wiek lub sprawność fizyczna kapłana uniemożliwia mu komunikowanie wiernych[55]. Niestety, te punkty obowiązują tylko w teorii. Niemniej, należy pamiętać, iż komunikować wiernych może nawet inna osoba, która nie jest otaczana mianem szafarza. Zależy to od kapłana celebrującego, który przed powierzeniem takiej osobie puszki z Ciałem Pańskim odmawia na nią modlitwę błogosławieństwa. Zatem nie jest to jakieś specjalne zadanie przeznaczone dla nielicznych. Warto tutaj podkreślić następujące słowa: ,,Nadzwyczajny szafarz Komunii świętej nie ma swojej “zwyczajnej” funkcji liturgicznej. Wprawdzie osoby, które są takimi szafarzami, niekiedy spełniają pewne funkcje. Nie są to jednak funkcje własne szafarza. Trudno więc w tym wypadku mówić o posłudze liturgicznej. Trzeba by wtedy było mówić o akolicie”[56]. Zatem nazywanie szafarza akolitą jest błędem tak samo, jak wypełnianie przez niego funkcji akolity jest błędem i nadużyciem liturgicznym. Po drugie trzeba zaznaczyć, że szafarze nie powinni zajmować miejsca tych, którzy są przeznaczeni do danej funkcji, np. szafarz nie powinien wykonywać czytań za lektora, ani też służyć przy ołtarzu za akolitę, gdy ten jest obecny[57]. Natomiast trzecią, istotną kwestią, podkreślającą fakt, iż nadzwyczajny szafarz Komunii św. przyjmuje funkcje w obrzędzie błogosławieństwa jest to, że mogą nim zostać również kobiety[58]. Takiej możliwości nie miały one do 11.01.2021 r. w stosunku do akolitatu.

Kolejnym współczesnym problemem, z którym mierzy się coraz więcej diecezji w Polsce jest duży przyrost nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej, przy małym lub zerowym przyroście akolitów a także duży przyrost ministrantów słowa Bożego, przy niskim przyroście lektorów. Kościół bardzo pragnął i dalej pragnie, by posługa akolity, jak i lektora, była dostępna i powszechna. W zasadzie już samo Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego wskazuje na to, że w liturgii powinien uczestniczyć lektor i akolita. Niestety dobrze wiadomo, że przeciętna Polska parafia na stałe takich osób nie posiada. Dlatego prawodawca określa konkretne funkcje, jakie w zastępstwie za akolitę i lektora mogą pełnić inni świeccy. Są nimi:

1. Za akolitę: niesienie krzyża, świec, kadzielnicy, chleba, wina, wody lub rozdawanie Komunii św. (funkcja szafarza)[59].
2. Za lektora: odczytywanie czytań mszalnych[60].

Widać zatem, że Kościół podaje szczegółowo funkcje, które mogą wypełniać wierni świeccy w liturgii. W tym rozumieniu, nadużyciem stają się: asysty dwóch ministrantów, nie będących diakonami, stojących jak diakonii po obu stronach kapłana przy ołtarzu; usługiwanie przy mszale przez kogoś, kto nie jest akolitą; przekazywanie trybularza przez kogoś, kto nie jest akolitą; wystawienia Najświętszego Sakramentu dokonywane przez szafarza nadzwyczajnego przy obecności akolity lub duchownego; wnoszenie Ewangeliarza przez kogoś, bez posługi lektoratu; wykonywanie wszelkich funkcji wykraczających poza przypisane danemu usługującemu funkcje.

Miejsca kształcenia akolitów i lektorów w Polsce

W Polsce jest kilka diecezji, które prowadzą szkoły przygotowujące do pełnienia tych posług. Można wyróżnić tutaj diecezje: warmińską, legnicką, toruńską i zielonogórsko-gorzowską[61]. Trzeba też tutaj nadmienić, że program kształcenia i wymagań między tymi diecezjami jest różny, czasem wręcz kontrowersyjny[62].

Między Zwyczajną a Nadzwyczajną Formą Rytu Rzymskiego

Dzisiaj w liturgii Kościoła istnieją dwie jej formy rytu rzymskiego – zwyczajna i nadzwyczajna. O ile kiedyś lektor czy akolita mogli bez problemu uczestniczyć w jedynej formie liturgii rzymskiej, jaka wówczas istniała, pojawia się pytanie, czy taki świecki lektor/akolita może spełniać swoje zadania również w liturgii sprawowanej według ksiąg z 1962 roku (lub wcześniejszych)? Odpowiedź na to pytanie jest prosta – tak, może. Przez pryzmat dzisiejszych dokumentów – zwłaszcza Listu papieża Franciszka z 11.01.2021 – trzeba dodać, że kobieta nie ma prawa wypełniać funkcji lektora lub akolity w liturgii Nadzwyczajnej Formy Rytu Rzymskiego. W istocie posługa lektora czy akolity po reformie święceń jest odpowiednikiem święceń lektoratu i akolitatu udzielanych dzisiaj m.in. w seminarium Bractwa Kapłańskiego św. Piotra. Co prawda dawny lektor i akolita ma nieco mniej funkcji, gdyż dzisiejsze posługi zawierają w sobie zadania subdiakona, lecz w liturgii tradycyjnej dalej istnieje urząd subdiakona, więc końcowo osoba z posługą lektora i akolity posiada w Nadzwyczajnej Formie Rytu Rzymskiego takie same funkcje, jak kleryk ze święceniami niższymi lektora i akolity. Z tej racji, świecki mężczyzna może w liturgii w formie nadzwyczajnej odczytać/zaśpiewać lekcję (lektor), bądź posługiwać jako ministrant. Niektóre zadania są zastępczą funkcją akolity, więc gdy jest on obecny, spełnia zadania ministrantów. Ponadto akolita może być tzw. fałszywym subdiakonem. W takim wypadku spełnia on zadania subdiakona poza wlewaniem wody do kielicha, dotykaniem go od konsekracji, wycieraniem go, puryfikowaniem czy nakładaniem/zdejmowaniem palki. Nie nosi on również manipularza ani biretu (chyba, że akolita jest obłóczony, tj. klerykiem), lecz ubiera tunicellę[63]. Trzeba tutaj również zaznaczyć, że w tej liturgii czytań nie może odczytać ministrant słowa Bożego, ani też funkcja świeckiego szafarza nadzwyczajnego Komunii św. tutaj nie istnieje. Nadzwyczajnym szafarzem jest tam bowiem diakon. 

Zaprzestanie wypełniania funkcji wynikających z przyjętej posługi

Lektor i akolita może przestać wykonywać swoją posługę w następujących wypadkach:

1. Gdy formacja kleryka (lub do diakonatu stałego) została przerwana.
2. Gdy życie moralne przestało być wzorowe.
3. Gdy utracił aprobatę wiernych.
4. Gdy lektor/akolita zrezygnował z wypełniania swojej posługi.
5. Gdy biskup tak postanowił ze względów dyscyplinarnych[64].

Podsumowanie i zakończenie

Kościół w Polsce, jak i na świecie, coraz częściej angażuje świeckich w liturgię. Widać również, że w szczególny sposób ujawnia się to w ministerium lektora i akolity. Te dwie posługi są bardzo ważne i powinny być udzielane coraz częściej. Niestety, szkół dla kandydatów do tych stopni jest wciąż bardzo mało. Ponadto wszechobecna ,,zamienność” słowa posługa na funkcja (i odwrotnie) doprowadza do wielu nieprawidłowości. Błędem jest nazywanie ustanowionym lektorem młodego chłopca, jak również błędem jest nazywanie ustanowionym szafarzem czy akolitą mężczyznę, który podczas liturgii udziela Komunii św. Trzeba zatem, by każdy kto teraz przeczytał powyższy tekst, stosował poprawną terminologię, gdyż będzie to oddziaływało na resztę osób, tak aby nie było w tej kwestii nieporozumień.

Wczoraj (11.01.2021) papież Franciszek wydał List apostolski w formie Motu Proprio ,,Spritus Domini”, w którym zostało napisane: ,,Postanawiam, że Kan. 230 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego ma w przyszłości następującą treść: <<Świeccy, którzy mają wiek i umiejętności określone dekretem Konferencji Episkopatu, mogą być zatrudnieni na stałe, zgodnie z ustalonym obrzędem liturgicznym, w posługach lektorów i akolitów […]>>”, a także: ,,posługę świecką, opartą na sakramencie chrztu, można powierzyć wszystkim odpowiednim wiernym płci męskiej i żeńskiej”[65]. Jest to niewątpliwe odejście od tradycji Kościoła, która te stopnie przewidywała tylko dla mężczyzn, wszak pisało o tym wielu świętych i światłych mężów[66]. Pytanie brzmi zatem: czy rzeczywiście jest potrzebne angażowanie do tych posług kobiet? Odpowiedź zdaje się być negatywna. Skoro w Polsce przez 60 lat nie każda diecezja szkoli mężczyzn do takiej posługi, to czy jest zapotrzebowanie na kobiety? To pytanie zdaje się być kwestią otwartą, choć raczej jest ono retoryczne.

Dawid Makowski

Bibliografia:

1. Ceremoniał Liturgicznej Posługi Biskupów. Katowice: 2013.
2. Katechizm Kościoła Katolickiego. Wyd. II (popr.). Poznań: Pallottinum, 2002.
3. Kodeks Prawa Kanonicznego. Poznań: Pallottinum 2008.
4. Krakowiak C.: Święcenia niższe. Posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: TN KUL, 2019.
5. Konferencja Episkopatu Polski: Dyrektorium Duszpasterstwa Służby Liturgicznej. Warszawa: 2008.
6. Nadzwyczajni szafarze Komunii świętej. Nauczanie Kościoła, formacja, świadectwo. Red. Michalczak K. Poznań: Pallottinum, 2009.
7. Obrzędy Błogosławieństw Służby Liturgicznej. Opr. Podkomisja ds. Służby Liturgicznej działająca przy Komisji Episkopatu Polski ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Kraków: Wydawnictwo Światło-Życie, 2012.
8. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum, 2002.
9. Sobór Watykański II. Konstytucje, Deklaracje, Dekrety. Red. Przybył M. Poznań: Pallottium, 2002.
10. Wskazania Konferencji Episkopatu Polski odnośnie do nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej. Warszawa: 2006.

Netografia:

1. Franciszek: List apostolski w formie Motu Proprio ,,Spiritus Domini”. W: ,,Bollettino” [online] https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2021/01/11/0016/00032.html?fbclid=IwAR2GSSeY4KSNVh3SOyKDaz221o5i5dZDgfWrwuia-orrMFO5_3TNrWGwNWc, [dostęp: 11.01.2021].
2. Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom. W: ,,Liturgista” [online] https://liturgista.pl/?page=liturgy_norms&tag=lektor&content=document&label=2007-10-02-D-KEP-IPLA, [dostęp: 17.12.2020].
3. Janczewski Z.: „Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom z 2007 r.” jako forma realizacji postanowień Kodeksu prawa kanonicznego z 1983 r. W: ,,Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 52/1-2, 139-153” [online] http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_21697_pk_2009_52_1-2_05/c/4675-4227.pdf, [dostęp: 18.12.2020].
4. Konecki K.: Czynności akolity jako przewodniczącego Liturgii Godzin (2014). W: ,,Liturgista” [online] https://www.liturgista.pl/?page=questions&content=document&label=2014-07-01-Anamnesis-78-77[352]-Konecki, [dostęp: 17.12.2020].
5. Nastałek J. Liturgia Mszy sprawowanej w NFRR: subdiakon, szaty ministrantów i obowiązujące księgi. W: ,,Liturgista” [online] https://www.liturgista.pl/?page=questions&content=document&label=2015-07-01-Anamnesis-82-94[448]-Nasta%C5%82ek, [dostęp: 18.12.2020].
6. Paweł VI: Motu proprio ,,Ministeria quaedam”. W: ,,Opoka” https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/motu/ministeria_quaedam_15081972.html, [dostęp: 17.12.2020].
7. Ustanowienie nowych Nadzwyczajnych Szafarzy Komunii świętej. W: ,,Archidiecezja Lubelska” 2012-2019 [online] https://archidiecezjalubelska.pl/blog/ustanowienie-nowych-nadzwyczajnych szafarzy-komunii-swietej/, [dostęp: 10.06.2019].

[1] Zob. Justyn.: Apologia, 1, 67. W: Katechizm Kościoła Katolickiego. Wyd. II (popr.). Poznań: Pallottinum, 2002, pkt. 1345. Nie było to raczej wówczas posługa, lecz funkcja.

[2] Artykuł nt. święcenia akolitatu pojawił się na stronie w lutym 2021 roku.

[3] Por. Konstytucja o Liturgii Świętej Sacrosanctum Concilium. W: Sobór Watykański II. Konstytucje, Deklaracje, Dekrety. Red. Przybył M. Poznań: Pallottium, 2002, s. 53.

[4] Tamże, pkt. 29. W: Tamże, s. 56.

[5] Tamże, pkt. 76. W: Tamże, s. 65.

[6] Krakowiak C.: Święcenia niższe. Posługi i funkcje wiernych świeckich w liturgii. Lublin: TN KUL, 2019, s. 60

[7] Takie stwierdzenie zostało przedłożone Ojcom przez B. Kleinheyera w 1965 roku. Por. Tamże, s. 63.

[8] Por. Tamże, s. 64.

[9] Por. Tamże, s. 65.

[10] W rzeczywistości funkcję lektora zawsze spełniał subdiakon (o ile był obecny).

[11] Być może brały w tym udział względy ekumenicznie, wszak na Wschodzie dalej ten stopień jest znany.

[12] Por. Tamże, s. 70.

[13] Paweł VI: Motu proprio ,,Ministeria quaedam”. W: ,,Opoka” https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/motu/ministeria_quaedam_15081972.html, [dostęp: 17.12.2020].

[14] Por. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum, 2002, pkt. 194.

[15] Por. Tamże, pkt. 196.

[16] Por. Tamże.

[17] Por. Tamże, pkt. 197.

[18] Por. Tamże, pkt. 198.

[19] Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom. W: ,,Liturgista” [online] https://liturgista.pl/?page=liturgy_norms&tag=lektor&content=document&label=2007-10-02-D-KEP-IPLA, [dostęp: 17.12.2020], pkt. 6 (a).

[20] Tamże, pkt. 6 (c).

[21] Tamże, pkt. 7 (a).

[22] Por. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum, 2002, pkt. 188.

[23] Por. Tamże, pkt. 189.

[24] Por. Tamże, pkt. 190.

[25] Por. Tamże.

[26] Por. Tamże, pkt. 141.

[27] Por. Tamże, pkt. 190.

[28] Por. Tamże.

[29] Por. Tamże, pkt. 191.

[30] Por. Tamże, pkt. 192.

[31] Por. Tamże.

[32] Ceremoniał Liturgicznej Posługi Biskupów. Katowice: 2013, pkt. 28.

[33] Zob. Konecki K.: Czynności akolity jako przewodniczącego Liturgii Godzin (2014). W: ,,Liturgista” [online] https://www.liturgista.pl/?page=questions&content=document&label=2014-07-01-Anamnesis-78-77[352]-Konecki, [dostęp: 17.12.2020].

[34] Por. Konferencja Episkopatu Polski: Dyrektorium Duszpasterstwa Służby Liturgicznej. Warszawa: 2008, pkt. 37. 

[35] Por. Tamże.

[36] Por. Kodeks Prawa Kanonicznego. Poznań: Pallottinum 2008, kan. 230 § 1.

[37] Por. Kodeks Prawa Kanonicznego. Poznań: Pallottinum 2008, kan. 231 § 2.

[38] Zdaje się, że wiekiem odpowiednim jest m.in. 21 rok życia. Por. Janczewski Z.: „Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom z 2007 r.” jako forma realizacji postanowień Kodeksu prawa kanonicznego z 1983 r. W: ,,Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 52/1-2, 139-153” [online] http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_21697_pk_2009_52_1-2_05/c/4675-4227.pdf, [dostęp: 18.12.2020], s. 152 [14].

[39] Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom. W: ,,Liturgista” [online] https://liturgista.pl/?page=liturgy_norms&tag=lektor&content=document&label=2007-10-02-D-KEP-IPLA, [dostęp: 17.12.2020], pkt. 2.

[40] Por. Por. Janczewski Z.: „Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom z 2007 r.” jako forma realizacji postanowień Kodeksu prawa kanonicznego z 1983 r. W: ,,Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 52/1-2, 139-153” [online] http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_21697_pk_2009_52_1-2_05/c/4675-4227.pdf, [dostęp: 18.12.2020], s. 152 [14].

[41] Tamże, pkt. 11.

[42] Konferencja Episkopatu Polski: Dyrektorium Duszpasterstwa Służby Liturgicznej. Warszawa: 2008, pkt. 112 (a-c).

[43] Por. Tamże, pkt. 115.

[44] Por. Tamże, pkt. 116.

[45] Por. Tamże, pkt. 118 (a-c).

[46] Tamże, pkt. 120 (b).

[47] Tamże, pkt. 120 (c).

[48] Tamże, pkt. 120 (d).

[49] Por. Ceremoniał Liturgicznej Posługi Biskupów. Katowice: 2013, pkt. 813-820.

[50] Por. Tamże, pkt. 821-824. 

[51] Por. Tamże, pkt. 826-837.

[52] Zob. Obrzędy Błogosławieństw Służby Liturgicznej. Opr. Podkomisja ds. Służby Liturgicznej działająca przy Komisji Episkopatu Polski ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Kraków: Wydawnictwo Światło-Życie, 2012, s. 56-58.

[53] Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom. W: ,,Liturgista” [online] https://liturgista.pl/?page=liturgy_norms&tag=lektor&content=document&label=2007-10-02-D-KEP-IPLA, [dostęp: 17.12.2020], pkt. 10.

[54] Tamże.

[55] Nadzwyczajni szafarze Komunii świętej. Nauczanie Kościoła, formacja, świadectwo. Red. Michalczak K. Poznań: Pallottinum, 2009, s. 16.

[56] Ustanowienie nowych Nadzwyczajnych Szafarzy Komunii świętej. W: ,,Archidiecezja Lubelska” 2012-2019 [online] https://archidiecezjalubelska.pl/blog/ustanowienie-nowych-nadzwyczajnych-szafarzy-komunii-swietej/, [dostęp: 10.06.2019].

[57] Nadzwyczajni szafarze Komunii świętej. Nauczanie Kościoła, formacja, świadectwo. Red. Michalczak K. Poznań: Pallottinum, 2009, s. 17-18.

[58] Wskazania Konferencji Episkopatu Polski odnośnie do nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej. Warszawa: 2006, pkt. 1.

[59] Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Poznań: Pallottinum, 2002, pkt. 100.

[60] Tamże, pkt. 101.

[61] Cykl formacji w tej diecezji jest kontrowersyjny, jednak takowe przygotowanie jest realizowane.

[62] Np. wymaganie bycia trzy lata szafarzem, a nie lektorem w diecezji zielonogórsko-gorzowskiej. Tego konsekwencja jest taka, że akolici nie przyjmujący lektoratu, nie mogą pełnić funkcji tego ostatniego w liturgii.

[63] Por. Nastałek J. Liturgia Mszy sprawowanej w NFRR: subdiakon, szaty ministrantów i obowiązujące księgi. W: ,,Liturgista” [online] https://www.liturgista.pl/?page=questions&content=document&label=2015-07-01-Anamnesis-82-94[448]-Nasta%C5%82ek, [dostęp: 18.12.2020].

[64] Por. Janczewski Z.: „Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom z 2007 r.” jako forma realizacji postanowień Kodeksu prawa kanonicznego z 1983 r. W: ,,Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 52/1-2, 139-153” [online] http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_21697_pk_2009_52_1-2_05/c/4675-4227.pdf, [dostęp: 18.12.2020], s. 150-151 [12-13].

[65] Franciszek: List apostolski w formie Motu Proprio ,,Spiritus Domini”. W: ,,Bollettino” [online] https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2021/01/11/0016/00032.html?fbclid=IwAR2GSSeY4KSNVh3SOyKDaz221o5i5dZDgfWrwuia-orrMFO5_3TNrWGwNWc, [dostęp: 11.01.2021].

[66] Zob. (np.) Izydor: O kościelnych urzędach, 2,4-2,10; Amalariusz z Metzu: Forma institutionis canonicorum et sanctimonialium canonice viventium. W: Tenże: Dzieła. T.II. Red. Gacia T. Lublin: TN KUL, 2017, s. 213-229; Amalariusz z Metzu: Dzieła. T. I. Red. Gacia T. Lublin: TN KUL, 2016, s. 198-218; Paweł VI: Motu proprio ,,Ministeria quaedam”. W: ,,Opoka” https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/motu/ministeria_quaedam_15081972.html, [dostęp: 17.12.2020].